Ma'naviyatimizning Izzat Sultoni

Jamiyatni fikr olg'a suradi, fikrni mutafakkir. Agar mutafakkirda ham mantiqiy, ham timsolli tafakkur mujassam esa, u ham olimlik, ham adiblik salohiyatiga sohib esa, nur ustiga nur. Bunday insonlarni el sevib, ardoqlab, ustoz alloma, piri komil deb ataydi. Izzat Sulton ana shunday mo''tabar siymolardan edi. Zero, u buyuk Fitratning shogirdi edi. Bir umr ustozi an'analariga sodiq qoldi va o'shandoq buyuklik darajasiga ko'tarila oldi.

Ma'lumki, birinchi bo'lib o'zbek tilida “Adabiyot qoidalari”ni yozgan Abdurauf Fitrat “Abulfayzxon”dek badiiy tafakkur durdonalarini meros qoldirdi. Uning izdoshi bo'lgan Izzat Sulton ham “Adabiyot nazariyasi” bilan yonma-yon “Alisher Navoiy”dek o'lmas sahna asarlarini ijod etdikim, bu nuqta alohida ta'kidlashga sazovor, shoyon e'tibordir.

Shuningdek, uning “Imon”, “Bilmayin bosdim tikonni”, Abu Ali ibn Sinoga bag'ishlab yozilgan “Dahoning yoshligi” dramalari el orasida shuhrat qozondi.

Men Izzat aka bilan ilk daf'a 1962 yilning avgustida ko'rishdim. Do'rmonda Respub­lika yosh ijodkorlarining seminar-kengashi bo'ldi. Biz seminar qatnashchilari birinchi kun Abdulla Qahhor, ikkinchi kun Maqsud Shayxzoda, uchinchi kun Izzat Sulton bilan uchrashdik. O'sha uchrashuvlar xuddi kechagidek hamon ko'z o'ngimda turibdi. Har birining fayzi – bahrasi bo'lakcha, mazasi- toti o'zgacha…

Uchinchi kun Yozuvchilar bog'idagi ariq bo'yi, katta chinor ostida yosh qalamkashlar jamuljam edik. Seminarimiz rahbari shoir Mirtemir “Bugun aziz mehmonimiz atoqli adabiyotshunos olim va dramaturg Izzat Sulton!” deb e'lon etarkan, hamma bir tan, bir jon bo'lib aziz mehmonga tikildik. Izzat aka o'rnidan turdi, tabassum qilib, xushchaqchaq bir qiyofada hammaga ko'z yugurtib chiqdi. U o'rtadan past bo'yli, miqti gavdali, oq sariqdan kelgan, peshonasi keng, kallador, moviy ko'zli kishi edi. Qiyofasi   bilan Suqrot hakimni eslatardi. Sal engashib, Mirtemir akaga bir nima dedi, qiziq gap bo'lsa kerak, ikkovlashib xandon otib kulishdi… So'ng so'zga kirishdi u. So'zga kirishdiyu bizni mahliyo qildi, qo'ydi. Bunaqasini hali ko'rmagan edim. To'g'ri, so'zga chechan, tili biyron notiqlar men yashayotgan Buxoroda ham bor edi. Ammo ular ko'pincha ayon bo'lgan   gaplarni bayon etishardi, xolos. Izzat aka esa ulardan farqli o'laroq, ayon bo'lmagan gaplarni bayon etardi. Ketma-ket so'z emas, uning nutqida betakror mulohazayu mushohadalar daryo to'lqinlaridek toshib kelar va tinglovchini oqizib ketardi… Keyin o'ylab, buning siriga yetgandek bo'ldim: fikr yuritib,so'zlar, so'zlash asnosida fikr yuritardi u … Bu narsa uning o'ziga ham, so'ziga ham ayricha bir joziba baxsh etardi.

Izzat aka milliy tafakkurning ko'zgusi bo'lmish adabiyot haqida, uning eng murakkab janri sanalmish dramaturgiya borasida, jahon dramaturglari, rus dramaturglari, o'zbek dramaturglari saboqlari xususida so'zladi. Hattoki, o'sha paytda ancha mavhum bo'lib ko'ringan kinodramaturgiya sirlari, muammolari bilan ham oshno etdi biz, yosh qalamkashlarni. Oradan ikki yarim soatcha vaqt qanday uchib o'tganini sezmay qoldik. Xayrlasharkan, suhbatiga mushtoq, so'zlariga tashna bo'lib qolaverdik… O'shanda ana shu mutafakkir inson kelajakda mening hayotimni yangi o'zandan oqishiga sababchi bo'lishini o'ylaganmidim?

1970 yili O'zbekiston Fanlar akademiyasi Til va adabiyot instituti huzuridagi aspiranturaga o'qishga kirdim. Lirik she'riyatga doir dissertatsiya yozdim. Dissertatsiya himoyasida Izzat aka so'zga chiqib, ilmiy ishim xususida yaxshi gaplar aytdi va meni o'zi rahbarlik qilayotgan adabiyot naza­riyasi bo'limiga ishga taklif etdi. Omadni qarangki, xuddi o'sha kuni tushdan keyin meni O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a'zoligiga qabul qilishdi. Oradan uch kun o'tib, Yozuvchilar uyushmasi Buxoro viloyat bo'limi mas'ul kotibi vazifasiga tayinlashdi. Shu vazifada ikki yil ishladim. 1972 yilning sentyabrida Izzat aka, Shuhrat aka,   Umarali   Normatov Buxoroga   kelishdi. Kitobxonlar, talabalar bilan uchrashuvlar uyushtirdik. Jo'nash oldidan Izzat aka meni bir chetga tortib, Toshkentga qaytish kerakligini qat'iy maslahat berdi. O'sha taklifim taklif, dedi u, meni bo'limimda ishlaysiz, katta adabiy doi­rada kuchingizni sinab ko'rasiz. O'ylaymanki, natija yomon bulmaydi…

Oilam bilan kengashib, Toshkentga jo'nashga qaror qildim. Toshkentga kelib, akademiyada ishga o'rnashdim. Darhaqiqat, natija yomon bo'lmadi, ikki tomlik “Adabiyot nazariyasi” ikki tomlik “O'zbek adabiy tanqidi tarixi” kitoblarini yozishda qatnashdim, “Lirik she'riyat”, “Tarixiy drama” degan risolalar bitdim. Ijodiy ishlarim yurishib ketdi. Ketma-ket she'riy to'plamlarim, dostonlarim nashr etildi. Bir necha tarjima kitoblarim bosildi. To 1986 yilgacha, G'afur G'ulom nomidagi adabiyot va san'at nashriyotiga bosh muharrir bo'lib ishga o'tganimga qadar Izzat akaga o'rinbosar, muovin bo'lib ishladim. Ana shu o'n uch yil davomida u kishini yaqin-yiroqdan kuzatdim, bir shogirddek unga mehr quyib, atrofidan aylanadigan, unga suyanadigan bo'lib qoldim. Negaki, har gal u bilan suhbatlasharkanman, fikrim uyg'onib, harakatga kelganini his etardim, fikr­lash zavqini totardim va bu zavq oxir – oqibat menga bir umrga hamroh, nainki hamroh, qalbimning bir parchasiga aylanib qoldi, desam, ishoning.

Mavlono Jaloliddin Rumiy:

Suhbati oshiq seni oshiq qilur,

Suhbati fosiq seni fosiq qilur,-

deb bejiz aytmaganlar, axir. Xullas, yillar davomida Izzat Sulton bilan yonma-yon ishlash, u mo''tabar zotning suhbatlaridan bahramand bo'lish Ollohning menga bergan omadi va ne'mati bo'ldi, desam, mubolag'a qilmayman. Izzat aka yuksak ma'nodagi mutafakkir, donishmand, faylasuf, benazir notiq edi. O'zbekchani ham, ruschani ham bir tekis qoyil qilib gapirardi. Lomonosov nomidagi Mos­kva davlat univerisitetida olti yil Sharq mumtoz adabiyotidan dars bergani, atoqli sharqshunos olim Yevgeniy Eduardovich Bertels rahbarligida Alisher Navoiy ijodidan doktorlik dissertatsiyasi yoqlagani bejiz emasdi. Rus adabiyoti, jahon adabiyotining bilimdoni edi. Atrofidan odam arimas, suhbatlari hamisha qizg'in, qiziqarli kechardi. Men “Izzat Sulton bilan suhbatlar” degan kitob yozishni ham o'ylaganman. Ayrim nuqtalarini qog'ozga ham tushirdim, afsuski, nihoyasiga yetmay qoldi.

Bir gal institut majlislar zalida o'tkazilgan katta ilmiy anjumanda Ahmad Yassaviy ijodini o'rganish masalasi o'rtaga qo'yildi. Ko'zga ko'ringan bir olim, Ahmad Yassaviyni o'rganish kerak, ammo u hamisha Xudo degan, ana shu jihati chatoq-da, deb e'tiroz qildi. Izzat aka shart o'rnidan turib, uning so'zini bo'ldi: Pushkin Xudo demaganmi? Tolstoy Xudo demaganmi? — dedi u. — Menga aytingchi, qaysi buyuk ijodkor Xudo demagan? Bu – masalaning bir tomoni. Masalaning ikkinchi tomoni shuki, Yassaviyning Xudo deyishidan maqsadi – adolat edi… O'ylab qarang, boy zulm qilsa, fuqaro bekka boradi,bek zulm qilsa, podshoga shikoyat qiladi. Podsho zulm qilsa, kimga arz qiladi? Xudoga.

Xudo jazoyingni bersin, deydi. Yoki, ey podsho tepangda turgan Xudodan qo'rq, deydi. To'g'rimi? Xuddi shundoq Xo'ja Ahmad Yassaviy ham har gal Xudoni o'rtaga solarkan, insonlarni, ayniqsa, hukmdorlarni insofga, adolatga chaqirgan. Bu yerda bosh­­qa gap yo'q….

Hamma chapak chalib yubordi, e'tirozchi og'iz ochib, bir nima deyolmadi.

Izzat aka umr bo'yi Navoiy   ijodiga maftun bo'lib, uni o'qib, o'rgandi. O'sha o'qish va izlanishlar natijasi o'laroq, “Navoiy” dramasi va “Navoiyning qalb daftari”   tadqiqotini yaratdi. Navoiy ijodiga   taalluqli bir so'z, birgina ibora bo'lsa ham, uni nazardan qochirmaslikka harakat qilardi u. Bir kuni o'zaro suhbatda she'riyatda   Navoiy tutgan mezon xos ma'ni ekanligini eslatdi:

Nazmda ham asl anga ma'ni durur,

Bo'lsin aning   suvrati har ne durur…

“Va xos hol,” deb ilova qildim men, ya'ni xos ma'ni va xos hol…To'g'ri, dedi Izzat aka, Navoiy ma'no va tuyg'uni bir-biridan ajratmagan, ma'no kelinchak bo'lsa, tuyg'u — uning libosi va zebu ziynati…

Kitob javonimda Izzat akaning boshqa kitob­lari bilan yonma-yon “Bahovuddin Naqshband aba­diyati” risolasi ham   bor. Uning ichki muqovasida Izzat akaning qo'li bilan bitilgan “Hamkorligimiz va do'stligimizdan xotira” degan yozuv men uchun g'oyat qadrli. Izzat aka o'z safdoshlari orasida birinchilardan bo'lib naqshbandlik tariqatini chuqur tahlil qilib berdi va shu asosda teran va dadil fikrlarni olg'a surdi. Jumladan, o'qiymiz: “Diniy e'tiqodlarga keng yo'l ochilgan, din bizning madaniyatimizning ajralmas qismi bo'lib qolgan bugungi kunda bizga diniy e'tiqod bilan sug'orilgan, Allohni tanishga asoslangan axloq zarur…

Ammo bugun bir xavf mavjudligi ham aniqdir: “shaxs erkinligi va shaxsparvarlik ularning aksi bo'lgan – shaxsiyatparastlikka, xudbinlik   (individualizm)ni rag'batlantirishga   ham aylanib ketishi mumkin. Bizning kunlarimizda aholining ancha qismida jamoat (kollektiv) manfaatlarini mensimaslik va pulparastlikning avj olgani, jinoyatkorlikning ko'paygani – fikrimizning dalilidir”.

Bu – hamisha teran fikrlovchi, qalbi uyg'oq ulkan ijodkorning avlodlarga atalgan so'nggi so'zi, ogohlikka da'vatidir, desam, adashmasam kerak.

Izzat aka haqiqiy umr oltmish yoshdan keyin bosh­lanadi, deguvchi edi, ya'ni, inson bu yoshga yetgach, o'tkinchi hoyu-havaslardan qutuladi, jiddiy turib Olloh haqida, umrning asl ma'nosi va mohiyati haqida o'ylay boshlaydi, deb so'ziga izoh berardi u. Hech qachon mutlaq haqiqatga da'vo etmasdi. Dalili, isbotli fikrni qabul qilishga hamisha shay turar, shuning uchun bo'lsa kerak, vallohu a'lam bissavob, deyishni xush ko'rardi. Ismi jismiga monand edi. Har gal Izzat aka, Izzat Otaxonovich, Izzat Sulton, deyilsa, davralarga fayz kirardi. Necha bor o'zim guvoh bo'lganman, nafaqat o'z olimlarimiz, balki, Moskva, Kiyev, Tbilisi, Baku, Ashxabod, Olma ota, Bishkek, Dushanbe olimlari ham uning nomini hurmat va ta'voze bilan tilga olishardi.

“Alisher Navoiy” dramasidagi Navoiyning so'nggi monologini esga oling:

“Men ikki daryo bo'yidagi xalqimni yakqalam qildim. Tilimizni haqorat botqog'idan she'riyat osmoniga ko'tardim. Men umrimga achinmaymen, sizga qilgan xizmatlarimning zoe ketganiga achinamen. Men pista po'chog'idan kema qurmoqchi bo'libmen…”

Bu gaplarni Navoiy nomidan aytish uchun muallif Navoiy tafakkuri darajasiga ko'tarilishi lozim edi. Izzat aka o'sha cho'qqiga chiqa olgan edi. U ijod va tafakkurning tirik timsoli, ma'naviyatimizning Izzat Sultoni edi.

Jamol Kamol,

                                             O'zbekiston xalq shoiri