Ayol ruhiyati epkinlari

Shoir bo'lish qiyin,

Shoir bo'lish og'ir,

Shunday buyuklarning

                          Kahkashonida!

 

Ustoz Abdulla Oripovning ushbu so'zlari, garchi Nekrasovga bag'ishlangan she'ridan olingan bo'lsa ham, muazzam nazmiy xazinaga ega o'zbek she'riyatida munosib e'tirofga sazovor bo'lish nechog'liq mushkul ekani haqida. Darhaqiqat, milliy adabiyotimiz buyuk iste'dodlarga shu qadar boyki, bu kahkashonda ohorli so'z aytish, yangi badiiy izlanish­lar qilish oson emas. Shunga qaramay, bunday ijodkorlar borligi va muntazam yetishayotgani quvonarlidir. Ana shunday so'z zahmatkashlari orasida atoqli shoira, publitsist Sharifa Salimovaning o'rni alohida.

Sharifa opani taniganimga qariyb o'ttiz yil bo'ldi. Shoiraning ijodini muttasil kuzatib kelaman. “Hayot zavqi”, “Mening bahorim”, “Vatan suvrati”, “Bedor tun tomchilari” singari lirik she'rlardan tuzilgan va “Tongga qasam”, “Giyohlar bilan tillashgan inson” nomli badiiy publitsistik maqolalardan tarkib topgan to'plamlari, bolalarga bag'ishlangan ajoyib nazm namunalarini o'z ichiga olgan “Qushlar alifbosi”, “Hayvonot olamiga sayohat” kitoblari, “Xizr bulog'i”, “Duogo'yim onam” va “To'maris” singari dostonlari shoiraning ijodiy xirmoni havas qilsa arzigulik ekani isbotidir. Ijodkorning she'rlari teran hayotiy falsafiy mohiyatni ifoda etgani, ohorli tashbehlariyu metaforalari, ayol ijodkorlarga xos nafis uslubi bilan alohida ajralib turadi.

She'r – iztirob mahsuli, dard hosilasi. Odatda u dilda g'am, ko'zda nam bilan dunyoga keladi. Shoh Mashrabning: “Dilda darding bo'lmasa, sardaftarimni kovlama”, degan o'tli satrlari ayni haqiqatni ifodalaydi. Lekin chinakam ijodkorning dardi xususiy bo'lmaydi. Uning qalbi og'risa, Vatan va Millat dardi bilan og'riydi. Quvonchi ham, iztirobi ham ona yurti, ona xalqi qismati bilan bog'liq bo'ladi. Shoiraning:

 

Bir kuni yo maysa giyoh bo'lamiz,

Shunda ham holingdan ogoh bo'lamiz.

Shoir qalamingga siyoh bo'lamiz,

Sendan bir dam ayro tushmaymiz,

                                            Vatan…

 

Mayli, tikanlaring qonatsin

                                              qo'lim,

Mayli, izg'irinlar qilsinlar zulm,

Sen rozi bo'lsang bas, enajon elim,

Sendan bir dam ayro tushmaymiz,

                                            Vatan…

 

deya shoiraning yozishi bejiz emas.

Sharifa Salimova she'riyatida ayol ruhiyati, o'zbek onasining orzu- armonlari, dardu iztiroblari o'ziga xos ifodalangan. Shoiraning: “Ayol uyg'onmasa – uyg'onmas millat” degan so'zlari she'riyat muhiblari orasida aforizmga aylanib ketgani ma'lum. Chunki bu so'zlar shunchaki qofiya uchun to'qilgan emas, ular Millat dardi bilan yongan qalbdan vulqon kabi otilib chiqqan haroratli dil izhori edi ijodkorning. Ko'ngilning tub-tubidan chiqqani uchun ham ko'ngillarga yetib borgan bu so'zlar. Shu nomdagi she'rdan olingan mana bu satrlarni befarq o'qib bo'lmasligi buning isbotidir:

 

Qorako'z tulporlar yolin silasa,

Quyoshga uchguday quvvat beruvchi,

Sochini supurgi qilib Vatanga,

O'zi tog'lar kabi mag'rur turuvchi…

Jimgina suyuvchi… ko'z yosh to'kuvchi,

Ishqi ham gul kabi, nur kabi halol…

Hayotning tabarruk yukin yelkalab,

Shu zayil Haq sori ketmoqda…AYoL…

 

Shoira lirikasida Ona obrazi alohida o'rin egallaydi. Orzulari chechaklarday mo'l, umidlari o'zi bir jahon ijodkor tuyg'ulari kabi toza nurlarga yuzini yuvayotgan osmon, yo'lga chorlab chalinayotgan nayni eslatar ekan, munis onasidanoq fotiha tilaydi (“Oq fotiha bergin” she'ri).Onaizorning tomirlari bo'rtib-bo'rtib ko'ringan qadoq qo'llari, peshonasidagi mayda chiziqlarga bo'lingan ajin yo'llari, bir paytlar nur bilan porlab, ko'kdan termulgan yulduzlarga to tong­­ga qadar yog'du ulashgan-u endi xiragina nazar tashlayotgan ko'zlari… qordek oq suyumli sochlari… o'quvchi ko'z o'ngida mushtipar volida suvratini jonlantiruvchi, ko'ngillarga uning yurak taftini his etish imkonini tuhfa etuvchi bu satrlar samimiyatidan mijjalarga yosh qalqiydi… (“Onamning qo'llari” she'ri). Mana bu satrlar ona duosining qimmati nechog'liq baland ekani haqida:

 

Tillolar olmadim, zarlar olmadim,

Zo'rlarga boshimni egib bormadim.

Xiyonat, ig'voning loyin qormadim,

Olganim duolar bo'ldi, onajon!

 

…G'animning o'qiga bo'lsam-da nishon,

Ko'zimdan chakillab tomganda ham qon.

Sidirib, men uni tiladim iymon,

Olganim duolar bo'ldi, onajon!

 

Onadan ayrilmoq – dunyodagi eng og'ir musibat… Shoiraning “Onajon” she'rida ana shu og'ir yo'qotish izti­roblari behad ta'sirli ifodalangan. Kuzgi yaproqlar uzilishi og'ir oh chekishiga bois bo'lgan ijodkor tonglarda: “Sen uni ko'rdingmi, mehribon quyosh?”, deya iltijo qiladi. Tog'lar qoshida bosh egar ekan, onaizorini sog'inib chunon yig'laydi. Chekkan ohidan hatto daralar ham ingraydi: “Onamni ko'rdingmi, aytgil, qoyajon?” Maysalarga yuz bosar ekan, ona qo'llariga o'xshatib, tit­roqqa tushadi. Mushfiq onasini bir ko'rmoq ilinjida beshafqat dunyoga xitob qiladi: “Bir bora ko'rayin onajonimni…”

She'rning xotimasi musibat qanchalik cho'ng bo'lmasin, uning davosi iymon va sabr ekani haqidagi xulosaga olib kelgani jihatidan qimmatlidir:

 

Sim-sim eshiklari ochilmas mangu,

Tog'lar ham jonimga kirmaslar oro.

Indamay sajdaga boshimni qo'ydim,

Men qulingni kechir, Parvardigoro…

 

Umuman, ona mavzusidagi turkum she'rlar Sharifa Salimovaning bu mo''tabar siymo hurmatiga barpo etilgan bebaho badiiyat gulzoridir. Bu gulzordagi ma'yus chechaklar o'quvchiga ujmoh gullarining iforini ulashadi. Mushtipar ona haqidagi o'lmas xotiralarni, uning oldidagi Mahshargacha uzilmas qarzni yodga soladi.

Sharifa Salimova lirik she'rlardan tashqari dostonlar ham ijod qildi. Bu dostonlar shoiraning katta poetik ko'lamda fikrlay olishi tasdig'i sifatida alohida ahamiyatga ega. “Xizr chashmasi” dostoni syujetining markazida hazrat Alisher Navoiy obrazi turadi. Shoira butun zaminu zamonni buyuk mutafakkir bobokalonimiz atrofida aylantiradi. Asrlar o'taveradi, zamon evrilaveradi, lekin Millat hayotida bu ulug' siymoga bo'lgan ehtiyoj so'nmaydi.

Sahrodagi yolg'iz daraxt va uning tagidagi chashma yonida turgan hazrat Navoiy huzurida qo'lida ingragan go'dak bilan zo'rg'a qadam bosayotgan ona namoyon bo'ladi. To'rt farzandini tup­roqqa topshirgan, beshinchi bemajol go'dagini bag'riga bosgan xastadil ona… Uning so'zlaridan buyuk mutafakkir – quyosh ruxsorli tabarruk siymo faryod chekadi. Onaizor esa boshiga tushgan musibatlarni bayon etadi. Uning aytishicha:

 

Siru asror to'la zamon aylandi,

Aylanganda ham ko'p yomon aylandi.

Shayton yuraklarda g'avg'o boshladi,

Millat orasiga nifoq tashladi…

 

Bugina emas. Shaytonlar ming fitna tuzavergani, eng sara gullarni uzavergani, ne-ne tillo boshlar kesilib ketgani, eng ulkan chinorlar o'tin, alangasi pinhon tutun bo'lgani, asl buloqlarning suvi aynigani, ona tuproqning sho'ri qaynagani, daryolar burilib oqmay, odamlar bir-biriga boqmay qolgani, avvallari sof bo'lgan havolar zahar sochgani, onalar daladan kelmay, go'daklar qulunday yelmay qo'ygani haqida kuyinib so'zlaydi. Uningcha: Bir payt ayol ersa muhabbat guli, Endi nomi bo'ldi tiriklik quli.Ular o'ttizida o'tin bo'ldilar, Armon vodiysida tutun bo'ldilar. Bir payt visoliga Majnun bo'lgan zor, Tup­roqqa teng bo'ldi Laylidek dildor… Ayol qal'asiga putur ketgan on, Dod deb sohilini tark etdi ummon…Muloqot so'ngida bu xastadil ona hazrat Navoiyning “Isming ne, qizim?”– degan savoliga “Go'dagim Farhoddur, o'zim…. Dilorom….” – deya javob beradi.

Dostondagi Xizr chashmasi bu – turkiy til, mangu yashil daraxt – hayot timsoli. Dunyoning eng qadimiy va eng boy tillaridan bo'lgan ona tilimiz timsoli bo'lgan Xizr chashmasi, mangu hayot ramzi hisoblangan yashil daraxt va hazrat Alisher Navoiy yonma-yon tasvirlanishi, zaminu zamonning ana shu uchlik tegrasida aylanishi shoiraning taxayyul va tafakkur olami nechog'liq keng ekani isbotidir.

Hazrat Navoiy yoniga, Xizr chashmasiga kelgan keyingi yo'lovchi – qo'llariga kishan solingan ayol. Axloqsizlik, fahsh botqog'iga botgan jamiyat qurboni bo'lgan bu ayolning musibati toshlarni yoradi. Na millat dardidan g'ami, na tuqqan elining va na ona tilining qad­ri bilan ishi bo'lmagan, tilloga ko'milib, sutlarga cho'milib, pul uchun dinu iymonini sotgan, “Ummon quriyversa, na tashvishi bor, Haqiqat toptalsa, nima ishi bor” kimsalar bois baxti toptalgan jonlar qismati haqidagi fojialarni so'zlagan bu musibatzadaning ismi Layli…

Shoira shu tarzda hazrat Navoiy pok ishq va insoniy kamolot timsoli sifatida tasvirlagan Farhodu Diloromu Laylilar zamonaviy otdoshlarining nomi ham, shoni ham toptalgan ziddiyatli davr fojialarini o'ziga xos uslubda talqin etadi. Zamon chindan ham yomon tomonga evrilganini obrazlar asosida ta'sirli suratlantiradi.

Xizr chashmasiga kelgan keyingi qahramon – qo'lida ko'za ko'targan sochlari kumush onaxon. U o'simlik shaklida kelgan ayg'oqchi, Yurt ganjiga pinhon tushgan qaroqchi, Jayhun suvlariga sira to'ymagan, Sayxunni ham yo'ldan urib qo'ymagan ofat – paxta yakkahokimligi yurtni qanday vayron etgani xususida hikoya qiladi. Mana, uning has­ratli ko'ngil izhori:

 

Bolam, bu yurt sho'ri azal mo'l ekan,

Ko'z yoshlari daryo, dengiz, ko'l ekan.

Hanuz kosasining tagi oqarmay,

Hanuz yoqalari yoshdan ho'l ekan.

Hanuz tillolari kimgadir nasib,

Itlar suyagin ham yurar talashib.

 

Shoira ana shu tarzda docton qahramonlari tilidan bugun tarixga aylangan, lekin xalqimiz kechimishida og'ir iz qoldirgan fojiani butun ko'lami bilan tasvirlaydi. Har bir satrdan, har bir so'zdan ona yurt g'amida kuygan ijodkorning ko'ngil iztiroblari silqib turadi. Ona xalqining dardi uning ko'zlaridan uyquni, qalbidan halovatni olgani, qo'liga qalam tutqazib, faryodlarini oq qog'ozga to'kmoqni diliga solgani yaqqol sezilib turadi.

Buyuk Navoiy yoniga kelgan keyingi qahramon – yetmishlarga borib qolgan qomati dol chol va uning kalom bilmas o'g'li. Otaxon o'g'lining ahvolini aytib kuyinadi. Uning so'ziga ko'ra, o'g'li o'z tilida salomni ham, bir kalima xush kalomni ham bilmaydi. Maqomlardan peshonasi tirishadi, g'azal ne deb bir chekkada qunishadi. Qodiriyning kimligini bilmaydi, Abdulloni nazar-pisand qilmaydi. Xotinining sochin kesib qo'yadi, Farzand qolib, kuchugini suyadi. Ona xalqini savodsiz deb ustidan kulgan. Otasini g'aribxonaga eltib qo'ygan… Millat nadir, armon nadir, hushi yo'q, Olamni suv bossa magar ishi yo'q. Gadolarning kaftiga tosh qo'yadi, G'arb olamin poyiga bosh qo'yadi…

Sharifa Salimova shu tarzda qahramonlar tilidan millatni o'zligidan ayirgan illatlar mohiyatini fosh eta boradi. U qo'llagan ijodiy uslub – turli davrning turli holatdagi kishilarini hazrat Navoiy qoshiga keltirib, ular fojiasining asl ildizlarini ochib berishi shoiraning ijodkor sifatidagi mahoratidan tashqari, ma'naviy jasorati sifatida ham baholanmog'i zarur.

Yana doston syujetiga qaytamiz. Chol o'g'lining qilmishlari haqida so'z yuritar ekan, nogoh ko'kdan mitti bir qush inib, buyuk shoir qo'liga qo'nadi. Muloqot asnosida uning Usmon Nosir ekani ayon bo'ladi. Jaholat qurboni bo'lgan yosh shoir chol va nabira holatiga mana bunday munosabat bildiradi:

 

Keksa boshdan-oyoq gunohga botgan,

O'g'lonni jaholat tubiga otgan

O'zidir. Endi ul nechuk yosh to'kar,

Qasos qilichiga farzandin tutar.

Bu o'z millat gulin kemiruvchi qurt,

Unga na til aziz va na ona yurt.

Men uni tanidim. Uning qo'li qon,

Mening ham umrimga zomin shu inson.

Ular ikki emas.

Ajriq misol ko'p…

 

Shoiraning mahorati shundaki, millat boshiga yaqin zamonlarda tushgan fojialarni shu tarzda hayotiy va badiiy mantiq asosida izchil talqin etadi. Xalqimiz boshidan kechgan musibatlarni o'quvchi qalbida aks-sado beradigan darajada ta'sirli ifodalaydi. Hazrat Navoiy nomidan mudhish ma'naviy jinoyatlar ustidan badiiy hukm chiqaradi.

Dostonning poetik xulosasi o'quvchi qalbida umidbaxsh tuyg'ularni uyg'otishi bilan ahamiyatlidir. Hazrat Navoiyning shitob bilan buloq bo'yiga borib, uni kengliklar sari ochib yuborishi Millat hayotiga ozodlik, ro'shnolik kelishi ramzidir. Asar so'ngida buyuk bobokalonimiz huzuriga ilk bor qo'lida ingragan go'dak bilan zo'rg'a odimlab kelgan onaizorning farzandiga hazrat buloq suvin ichiradi, tandan dard qushlarin bir-bir uchiradi. Baxtsiz ota-bolaga iymonu insof tilaydi. Ya'ni Xizr chashmasi – turkiy til millat taraqqiyotining asosi sifatida xalqimizning ko'ngli shod, hayoti obod bo'lishiga yo'naltiriladi. Shu tarzda asarda tilga olingan tugunlar birma-bir yechiladi.

Doston xotimasida shoira hazrat Navoiy tilidan qo'lida “Xamsa”ning besh dostonini ko'ksida tutgan jajji o'g'longa qarata mana bunday so'zlarni bitadi:

 

“Umidimki, men tiklagan yashil bog',

Zavol ko'rmay, porlagusi yashilroq!

Ulus yana xatolarin tuzatur,

Bir-biriga do'stlik qo'lin uzatur.

Xizr buloq –

                    turk lisonin chashmasi,

Bir umrga qondirgusi tashnani.

Tomchilari ruh bog'ining jonidir,

O'zbek degan buyuk millat qonidir.

U tinmasa, olam gulga to'ladi,

Turk ko'ksida qayta chechak unadi.

Kengliklarda xanda qilib lolalar,

Dunyo so'rar shunda shoir bolalar”.

Hazrat qalamini o'g'longa tutdi,

So'ng oppoq nurlarga qo'shilib ketdi.

 

Umuman, “Xizr chashmasi” dostoni ona yurt tarixining eng murakkab va ziddiyatli davrlari, Vatan va Millat inqirozining sabablari teran badiiy talqin etilgani bilan ham, buyuk Alisher Navoiyday mutafakkirlari bor xalq baribir o'zligiga qaytishi, taraqqiyga erishmog'i muqarrarligi haqidagi umidbaxsh g'oya bilan yakunlanganiga ko'ra ham, shoira ijodiy niyatining o'ziga xos ramzlar, timsollar orqali betakror ifodalangani jihatidan ham ko'lamli badiiy polotno darajasiga ko'tarilgan.

Sharifa Salimova she'rlar, dostonlar yozish bilan birga, badiiy publitsistika borasida ham samarali ijod qilib kelayotir. Uning turli mavzulardagi, zamonamizning o'tkir muammolariga bag'ishlangan badiiy-publitsistik maqolalari, ustoz va zamondosh shoiru adiblar ijodiga doir esselari ushbu fikrni tasdiqlaydi. Ushbu maqola va esselarni o'qir ekansiz, ularning salohiyatli shoira qalamidan chiqqani yaqqol seziladi. Ularda ohorli tashbehlar, tutilmagan obrazli ifodalar, so'zning ta'sir kuchini behad oshirib yuboradigan istioralar mahorat bilan qo'llanadi. Ushbu badiiy tasvir vositalari so'zga rang va jilo beradi. Uning she'rday, qo'shiqday ravon o'qilishini ta'minlaydi. Bular hammasi o'zbek va jahon adabiyoti namunalarining muttasil mutolaasi hamda tunni tongga ulab chekilgan ijodiy zahmatlar orqali erishilgan mahorat natijasidir.

Sharifa Salimova mohir tarjimon sifatida jahon adabiyotining Hyote, Haynrix Hayne, Anna Axmatova, Yohan Yellas Shlegel, Nikolaus Lenau, Hans Magnus Yenzensberger, Bartxold Henrih Brokes, Yozef fon Ayxendorf singari namoyandalari she'rlarini o'zbek tiliga o'girgan. Islomshunos olmon shoiri Hadayatulloh Hyubsh she'rlari tarjimasidan tarkib topgan «Oh, atirgul» to'plami, ayniqsa, shoira tarjimonlik faoliyatining eng yorqin namunasidir. Bu tarjimalar shoira uchun chet ellik ijodkorlar mahorati sirlarini o'rganish nuqtai nazaridan foydali bo'lishi barobarida she'riyat muhiblarini jahon adabiyotida kechayotgan ijodiy jarayonlar bilan tanishtirishi jihatidan ham qimmatlidir.

* * *

Ikki og'iz Sharifa Salimovaning inson va o'zbek ayoli sifatidagi fazilatlari haqida. U so'zni nozik his etadigan, oz so'zga ko'p ma'no yuklay biladigan ijodkor bo'lishi barobarida, har qanday auditoriyada nutq so'zlasa, tinglovchilarning diqqatini o'ziga jalb eta oladigan mahoratli notiq hamdir. Abdulla Oripov, Erkin Vohidov singari ustoz shoirlarning sadoqatli shogirdi sifatida, ularning yulduzli onlarida ham, sinovli kunlarida ham oqibat ko'rsatgani Sharifa Salimovaning odamiylikda qat'iyatli ekani isbotidir. Bu ikki ulug' shoir yubileylarida, ular ijodiga bag'ishlangan tadbirlarda, teleko'rsatuvlarda nutq so'zlar ekan, Sharifa opa ustozlar asarlaridagi eng shoh satrlarni yoddan keltirib, chuqur va professional tahlil qilib beradi. Bu misollar va ular tahliliga doir fikrlar uning ustoz shoirlar ijod laboratoriyasini nechog'liq puxta o'rganganini, Abdulla Oripov va Erkin Vohidov asarlarini qanchalik ko'p o'qigan bo'lsa, shunchalik puxta o'zlashtirganini ko'rsatadiki, bu hol shoira ijodiy kamoloti sirlarini oydinlashtirishi jihatidan ham qimmatlidir.

Tahririyatlarda ishlab yurgan kezlarida ham, Oliy Majlis deputati sifatida va boshqa mas'ul lavozimlarda faoliyat yuritganda ham Sharifa Salimova o'zbek ayoliga xos odobu nazokatni, hayo-yu iboni mukammal saqlay olgan, millatimiz onalariga xos fazilatlarni ko'z qorachig'iday asrab, hayotda shunga to'liq amal qila bilgan insondir.

Nurboy JABBOROV,

filologiya fanlari doktori,

professor