Hujjat qanday yuritiladi? Yoxud Mahmudxo'ja Behbudiyning “Kitobat ul-atfol” asarini o'qiganmisiz?

Turkiston o'lkasida hujjatchilik va til tarixida mavjud qoidalarga asoslangan manbalarni hisobga olmasdan, ularni tarixiy tajribasidagi ijobiy va salbiy jihatlarini chuqur ilmiy tahlil qilmasdan, hozirgi hujjatchilik va til tarixining mohiyati va ahamiyatini to'liq tushunish va baholash mumkin emas. Shuning uchun ham mamlakatimiz tarixiy qimmatga ega bo'lgan asarlarini o'rganish va ularni kelajak avlodlarga yetkazish borasida ko'pgina xayrli ishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, XX asr boshlarida hujjatchilik va til tarixida yaratilgan asarlar bugungi kunda ham o'zining qadrini va qimmatini yo'qotgan emas.

Shunday asarlardan biri Mahmudxo'ja Behbudiy tomonidan yozilgan “Kitobat ul-atfol” (Bolalar uchun yozuv kitobi) kitobi. 1908 yili Samarqandda nashr qilingan. Inqilobgacha ikki marta chop etildi. Ikkinchisi 1914 yilda qayta chiqarilgan. U o'zbek va fors tillarida yozilgan.

“Kitobat ul-atfol” kitobi Behbudiy tomonidan XX asr boshlarida usuli jadida maktablariga hujjatchilik va til qoidalarini o'rgatish maqsadida yaratilgan yangi usuldagi uslubiy qo'llanma hisoblanadi. U XX asr boshida Turkiston o'lkasida hujjat yuritish va til sohasida islohotlarni amalga oshirish nuqtai nazaridan tuzilgan.

Qo'llanmada hujjat yuritish qoidalari o'z aksini topgan bo'lib, ya'ni ota va onaning bolalarga munosabatlari; ota-ona oldidagi burchi; bolalarning huquqlari; xat yozmoqning qoidalari va shartlari; mahalliy hokimiyatga ariza yozish; ma'lumotnoma; tasdiqnoma; mamlakat fuqaroligi uchun va xorijiy pasport berish; shahodatnoma; tilxat kabi hujjat namunalarining yozilish tartibi va qoidalari o'z aksini topgan.

Shuni aytish lozimki, tarqqiyparvar M.Behbudiy ushbu qo'llanmani usuli jadida maktabining oxirgi bosqichi uchun mo'ljallab yozgan edi. Chunki, Behbudiyning ta'kidlashicha, usuli jadida maktabini tamomlagan o'quvchi barcha zamonaviy fanlarni egallash bilan bir qatorda Turkiston o'lkasida tijorat ishlari bilan shug'ullanishi, mirzo sifatida ishlarini amalga oshirishi, o'lkaning bo'lisnoyxonalarida, idoralarida ishlashi mumkin bo'lardi. Bu qo'llanma asosan o'quvchiga mavjud idora va organlarda ish yuritish qoidalaridan saboq berishga muljallangan edi.

Ayni paytda muallif kitobni nashr etishdan maqsadini ham aytib o'tadi. Ya'ni: “Biz ham shul qoidag'a binoan majmuai kitobat va insho” unvonida avlodi vatan uchun rasmiy va xususiy hamda Turkistonning shar'iy va milliy maxkamalarina ma'mul(amaldagi) barcha vasoyiq(vosiqalar), hujjatu va biljumla musulmon volosno'yi upraviteli (nohiya mudiri) huzurinda bo'ladigan doznoniya, protokul, qabohatnoma va rasmiy har nav maktublarni muxtaviy(o'z ichiga olgan) bir necha juzdan murakkab bir asar tahrir va nashr etmoq amalinda eduk. Shu maqsadg'a ushbu “Kitobat ul – atfol” nashri ila shuru' etdim. Matlabimizning asosi bolalar va barcha talaba toqatincha, tavhidi lison(til birligi), ta'mim(yoyish) va tafhimi(tushuntirish) maktuboti turkiya va forsiyadan iboratdur”.

Behbudiy qo'llanmaning ushbu kirish so'zida yozgan maqsaddan, qolaversa asarning tuzilishidan ham ma'lum bo'ladiki, muallif ayni paytda hujjatchilik bilan shug'ullanuvchi idoralar uchun ish yurituvchilar, boshqaruvchilar, mahalliy hudud rahbarlari, rahbariyat tarkibida olib boriladigan surishtiruvlar, davlat idoralari uchun majlis bayonnomalari, idoralar o'rtasida yoziladigan xatlarning mazmuni, barcha fuqarolik holatlari bilan bog'liq rasmiy yozishmalar kabi hujjatlarning namunalarini zamonaviy avlod mutaxassislarini tayyorlash niyatida amalga oshirgan.

Maxmudxo'ja Behbudiy “Kitobat ul – atfol” qo'llanmasida qo'yidagi yo'nalishlarni urganib, o'qib, amaliy jihatdan   ko'ramiz:

1. Ish yuritish sohasidagi barcha yo'nalishlarda “xat yozmoqning shartlari”;
2. Xat yozish usullarining odobi va madaniyati;
3. Ish yuritish hujjatlarida tinish belgilarning qo'llanilishi qoidalari;
4. Shaxsiy xat yozish qoidalari;
5. Idoralarga xat yozish tartiblari;
6. Ota – onaga xat yozmoq tartiblari;
7. Farzandga xat yozmoq tartiblari;
8. Do'stiga xat junatmoqning uslubi;
9. Qarindoshga xat yozmoqning tartiblari;
10. Fuqaroni tasdiqlovchi pasport berish tartib­lari;
11. Tasdiqnoma yozish qoidalari;
12. Shahodatnoma yozish qoidalari;
13. Ishonchnoma yozish tartiblari;
14. Ariza yozish qoidalari.

Qo'llanmadagi ish yuritishning “Xat yozmoq shartlarida” uning o'n sakkizta qoida keltiriladi. Eng avvalo ish yurituvchi ma'lum bir masalada xat yozishi zarur bo'lganida, ushbu istaydigan masalasini anglagan, o'zi yaxshi tushungan bo'lishi zarur. Xat yozuvchi xatning mazmunida ya'ni tekstida o'zi bilmaydigan, tushunmaydigan so'zlarni kiritmasligi aytiladi.

Muallif ish yuritishda so'zning qudrati, so'zning muhimligiga alohida e'tibor qaratib, har bir so'zni o'z qoidasi, o'z imlosi bo'yicha yozish talab etilishi ko'rsatiladi. Xatni shaxsiy fuqarolarga bo'lsin, idoralarga bo'lsin uni mulohaza qilib, uning yetib borganida oluvchiga o'z ta'sirini o'tkazishini o'ylab,   fahm bilan yubormoq maqsadga muvofiq, deyiladi.

Shaxsiy xat yozilganda yoki idoraga xat yoziganda uning aybini yuziga solib, ya'ni ko'rligini, karligini, o'g'riligini, ichuvchiligini qolaversa, barcha yomon xis­latlarini aytib yozmoq ta'qiqlanishi belgilangan. Qo'llanmada qayd etiladiki, agarda yozilishi lozim bo'lgan holatlar ya'ni sudning hukmlari bo'lsa bundan mustasno ekanligi ham kiritilgan.

Hujjatchilik va til qoidalari   kitobida xat yozishning qoidalari sifatida yuboriladigan xat mazmunida o'zi tushungani bilan boshqalar tushunmaydigan, ko'chada qo'llaniladigan jargon so'zlar, ko'chada qo'llaniladigan boshqa atamalar, ayb deb qaraladigan so'zlar, har xil laqablar ham yozishilishi ta'qiq sifatida ko'rsatiladi. Bundan tashqari, yuritilayotgan yozishmalarda xalq orasida unutilib ketgan, eski so'zlar, qo'llanmayotgan atamalar ataylab yozishmalarga kiritilishi notug'ri ekanligi tushuntiriladi. Qolaversa, ayni paytda o'quvchini zehnini tushurib yuborishi, halovatini buzishi, uni tashvishga qo'yishi mumkinligi aytiladi.

Behbudiy har doim til masalasiga alohida e'tibor qaratgan. Uning “Til masalasi”, “Ikki emas to'rt til lozim” kabi ilmiy maqolalari shular jumlasidandir. Ushbu munosabatlardan kelib chiqib, xat yozish qoidalarida ham tilga e'tibor masalasi alohida ajralib turadi. Aytiladiki, yozishmalarda o'z tilingda yoziladigan so'zlar, iboralar o'rniga ruscha yoki xorijiy boshqa tillarda qo'llaniladigan so'zlarni, iboralarni qo'llash, ishlatilish mumkin emas.

Qo'llanma qoidalarida idoralarga yozilayotgan xatlar kamso'z, ser'mano va ixcham tarzida bildirilishi talab qilinadi. Yozilgan xatlarni, maqolalarni mutaxassisga, o'z muallimiga yoki ahli do'stiga ko'rsatib, kamchiliklarni bilmoq joiz, deyiladi. Bundan tashqari, yozilayotgan maqolada, xatlarda joylarning nomlari, mahallalarning, shaharlarning nomlari aniq holda yozilishi, qayd etilishi bildiriladi.

“Kitobat ul-atfol” (Bolalar uchun yozuv kitobi) qo'llanmasida yozilgan qoidalar bo'yicha maktub, xatlarda ta'na, hazil, fisq, gunohga taalluqli so'zlar, iboralar umuman keltirilmasligi belgilanadi.

Qo'llanmaning ikkinchi yo'nalishi bu — yoziladigan xatlarning turlari beriladi. Ya'ni, xatlar birinchidan, xususiy. Ikkinchidan, umumiy xatlarga bo'linadi. Muallifning ta'rifiga ko'ra, xususiy xatlar ikki kishi orasida yoziladigan munosabat xatlaridir. Manbada xususiy xatlarning ham odabi ko'rsatib beriladi. Ya'ni, xat yozadigan fuqaroning ismi, mansabi, muddosi kabi sifatlari ko'rsatiladi.

O'zbek hujjatchilik tarixida til, uning odobi, axloqi, uning ish yuritish sohasidagi qoidalari mavjud asarlar ichida “Kitobat ul-atfol” alohida ajralib turadi. Unda tinish belgilarni ham o'ziga xos nomlanishlari o'rin egallagan. Jumladan, so'roq belgisini alomati savol; undov belgisni alomati nido, taajjub xitob; tere esa, ikki so'zni farq qilaturgon alomat; barobar esa, ikkisi bir pog'onada; vergul esa, ozgina turmoq uchun; ikki nuqta esa bayon va tafsil uchun; ko'p nuqtalar esa, notamom so'zlar; so'zning oxiri yoki vaqfi tom alomati kabi atamalar bilan berilganligini ko'ramiz.

“Kitobat ul-atfol” hujjatchilik sohasida tarixiy qo'llanma hisoblanib, ayni paytda jadidlar maktabida darslik sifatida foydalanilgan. Unda til qoidalari mujassamlashgan. Ya'ni matnlar, xatlar, hujjatchilikka oid tahlillar berilganki, bular o'quvchini, talabalarni tarbiyalash va o'z savodlarini anglashida alohida vosita hisoblanadi. Qo'llanmada berilgan matnlarda odob va axloq qoidalarining yuqori darajada qo'llanganligini ko'ramiz.

Shu boisdan Behbudiyning “Kitobatul – atfol” kitobi hujjatchilikning manbasi sifatida tarixiy qimmatga ega. U bir asrdan oshganligiga qaramasdan hali ham o'z kuchini yo'qotgan emas.

PS: Ulug' jadidchi bobomizning ushbu asari bugungi kunda ham o'z ahamiyatini yo'qotmagan. Qachonki, bugun ko'pchilik xat yozishni “unutib” yuborar darajaga kelgan bo'lsa-da, ayrim tashkilot, korxona va idoralardan, hokimliklardan jo'natilayotgan ba'zi bir xatlarni o'qib, kulishni ham, kuyishni ham bilmaysan. Pala-partish, so'zlarning noo'rin qo'llashi deysizmi, xullas g'irt savodsizlik bilan bitilgan bo'ladi. Demak, qancha rivoj topgan jamiyatga qadam qo'yilmasin, xat, maktub yozish, xujjat yuritish madaniyati, ilmni puhta bilmoq kerak.

Normurod AVAZOV,

Toshkent davlat san'at va madaniyat instituti

“Til va adabiyot” kafedra mudiri