Izhor
Inson — ishonuvchan mavjudot. Eng ehtiyotkor, quv va olg'ir kishi ham kimningdir izhoriga ishonadi, kimningdir izhoridan aldanadi. Izhorda ishontirish ham, laqillatish ham bor. Yomoni — izhoringni qabul qilmaganlarida. Hayratlisi shundaki, uni yaqinlaring ilg'amaydi, ilg'asa mensimaydi, goho sendan nafratlanishi ham bor. Iltijong — kulguli, o'tinchlaring — o'kinchli, faryodlaring — o'tkinchi. Qo'y, yalinma, deyman o'zimga o'zim. Izhorni eshitgandan, izhorni bildirgan afzal, chunki birinchisida — dard sizdan yiroqda, ikkinchisida — dard yaqinda; birinchisidan — istagan paytingiz qutulishingiz mumkin, ikkinchisidan — aslo. Birinchisi — o'zganing dardi, ikkinchisi — o'zingizniki. Demak, izhorda dard mujassam, yashiringan.
Nima uchun inson izhorga ehtiyoj sezadi? Sevganida. Fikri toshganida. Yaqinini boshqacha ko'rgisi kelganida. Nimadandir behad o'rtanganida, alamlarini to'kkisi kelganida. Odil, mard, inson bo'lg'usi kelganida…
Inson umri, agar u chin inson sifatida yashashni xohlasa, mudom, izhorlardan iborat. Izhorlari tufayli u ijtimoiy mavjudot, izohlari uni farishta qiladi, izhorlari uni, antipotlari nazarida, toptaydi. Izhorlar bilan g'ururlangandan, izhorlar bilan toptalgan yaxshi. Izhorlaringizni to'king, aduvlaringiz tomonidan toptaling, men siz (aslida o'zim)ning toptalganingizni ko'rgim keladi. Chunki “toptalgan qayta tiklanajak”.
“Dil izhori” degan ibora bor. U ko'pincha sevgan kishiga nisbatan ishlatiladi. Ha, sevgan kishi dil izhoriga hojatmand. Rad etilgan muhabbati uni izhormand qiladi. Bir kishini bilardim. Ro'paramizdagi xonadonda yashardi. U yakka, yetmishdan oshgan chol edi. Bukchayib, zo'rg'a yurardi. Tatar bo'lgani uchun barchaga “san”lab, tatarcha, ruscha, o'zbekcha aralashtirib gapirardi. Ba'zan uni qaysi tilda bidirlayotganini bilmay qolardim.
— Melay, tuxta! Sekrit bor munda, — dedi u meni uyimiz ro'parasidagi kafe oldida to'xtatib. — Sevirman, shu xotinni sevirman.
U menga yoshi ellikka borgan ofitsiant ayolni ko'rsatdi. Sochlari paxmol, ko'ylaklari g'ijim, chala yuvilgan dog'lari bor fartukli ayol menda g'alati o'ylar uyg'otdi. Indamadim.
— Sevirmanda…
U meni qo'ltiqlab, chekkaga tortdi.
— Xotin ulgan, olti yil oldin. Ya odin, ponimaesh. Jenщina nujna! Xotin kerak. Ya odin, ustal. Jenщina nujna!
Chamasi bir hafta o'tgach, ishdan qaytayotganimda qo'shnimning lang ochiq eshigi oldida to'xtadim. Unga biror nima bo'ldi shekilli, degan o'y bilan ichkariga mo'raladim.
— Men seni seviram, — derdi qo'shnim ofitsiant ayol etaklarini quchib. Uning ko'zlarida iltijoga to'la yosh o'ynardi. — Kitma, proshu tebya. Kitma!
Ayol tizza cho'kib yig'layotgan qo'shnimning tepakal boshini silarkan o'tindi:
— Erim bor, qololmayman…
Ayol yo'lakka chiqqach, ichkari xonadan qo'shnimning, ya odin, odin…ulib qolaram, deb ho'ngrab yig'lagani eshitildi…
Iltijo imkon amrida. Imkoniyatni hisobga olmaydigan iltijo iztirobli nidolarga aylanadi. Imkoniyat va vaziyat qonunlari izhor istaklariga bepisand, ular to'qnashganida birinchisi yovuzlik, ikkinchisi yovuzlik qurboni tarzidagi halimlik ko'rinadi. Imkoniyat va vaziyat qonunlari–beshafqat, ular har qanday iltijoni noo'rin yalinishga, ojizona ilinjga aylantirishi mumkin. Lekin inson dili mudom iltijo tomonda.
She'r — izhor. Izhorning cho'qqisi — alla. She'r va allada kelajakka atalgan umid bor. Shu bois inson ularga quloq tutadi, goho o'zi to'la anglab yetmagan ajoyibot kutadi ulardan.
Izhorda individual emotsional-ruhiy tajribalar mujassam. Shu bois izhor izhordan yiroq, ular betakror shaxsiy kechinma, holat sifatida qabul qilinadi. Kim izhorni anglasa insonni anglaydi; kim izhorni anglashdan uzoq u insonni anglashdan uzoq. Izhorning jo'shqinligi ehtiroslar jo'shqinligi bois. Zaif, so'nik izhorda ehtiroslar jo'shqinligi yo'q. Chin dildan sevgan jo'shqin ehtiroslarga bandi yuradi, shu bois uning izhorlari po'rtanadek otilishga shay turadi. Bilaman, ehtiroslar adashtiradi, ratsional undan qochadi, xayol uni mavhum uzoqliklarga olib ketadi. Izhor va ehtiroslarni bir-biridan ajratib bo'lmaydi, ular opa-singil, sevsangiz, ikkalasini ham sevishga majbursiz.
Izhor — fikr. U fikrning boshi ham emas, oxiri ham emas, u fikrning o'rtasi. Jo'shqin, fikr fikrlarga ulangan qismi. Mutlaq yakka fikr yo'q, fikr fikrlardan unib chiqadi yoki fikrlarga ulanib keladi. Ushbu unib chiqqan yoki ulanib kelgan fikrning jo'shqin, ehtiroslarga burkangan qismi izhorga aylanadi. Har bir fikr izhor emas, ammo har bir izhor fikrdir.
Tahqirlangan izhor nozik dilni yo shoir qiladi, yo — qotil. Alamli kechinmalar o'rtaganida kishi ularni kimgadir aytgisi, o'ziga hamdard topgisi keladi. Ushbu ichki istak insonning ijtimoiy mavjudotligidan. Aslida bunday kishi o'ziga hamdard topavermaydi. Izhor o'ta individual emotsional-ruhiy hodisa bo'lgani tufayli uni hamma ham tinglayvermaydi, agar tinglasa, hamdard bo'lavermaydi. Lekin dardmand dil izhor istaydi, unga alamini kimgadir aytish muhim. Bu istak goho izhordagi halimlikni alamzadalikka aylantirishi mumkin. Bu holda izhor tub mohiyatini o'zgartiradi.
Odil, mard, inson bo'lish tuyg'usi borligi tufayli inson izhorlari oliyjanob. Inson izhorlarida adolat izlaydi, mardlikni sharaflaydi, insoniylik kutadi. Izhordagi halimlikda ushbu gumanistik intilishlar mujassam. Biroq adolat, mardlik, insoniylik halimlik doirasida qololmaydi, ular real, barchaga ta'sir etadigan, sotsial norma va kuch bo'lmog'i ham kerak. Izhor odil, mard va inson bo'lish tuyg'usini noziklashtirish kuchiga ega, bu bilan u ijtimoiy voqelikka aylangisi kelishini ayon etadi. Mening fikrimcha, halimlikni sotsial norma va kuchdan farqlash zarur. Izhor halimligi sotsial norma va kuchga tayanishga majbur, halimlikka xos yumshoqlik nozik fazilatdan boshqa narsa emas, hayot jo'shqinligi va bedilligi halimlikka, yumshoqlikka o'rin qoldirmaydi. Ushbu tashqi talab ichki, individual emotsional-ruhiy voqelik — izhorni batamom mahv qilmaydi, qilolmaydi. Muammo izhorning muhim ichki ma'naviy-ruhiy kuch va badiiy-estetik ob'yekt sifatida saqlab qolishdadir. Mexanizatsiya va ratsionalizatsiya asri uni inson dilidan siqib chiqarmasa bo'ldi…
Viktor ALIMASOV,
professor