Yashash iyzolari

“Hayot haqidagi o'ylardan qoch, o'ylab o'yingga yetsang, hayotdan ko'ngling soviydi”.

“Makar Chudra”. Maksim Gorkiy

Kimsasiz dasht va   o'rmon chekkasida yashayotganimga bugun to'rt kun bo'ldi. Yon-atrof­dagi osoyishtalik, sokinlik ruhimga qo'ngan. Yonimda hech kim yo'q, na men boshqani, na boshqa meni bezovta qiladi, lekin cheksiz sahroni qoplagan changsimon hovur va borliqni quchgan mavhumlikdan o'yim notinch­roq. “Nahotki, shuni istading? Nahotki, diling muntazir osudalik, orom kimsasiz, har qanday tirik jonni yutishga shay sahroda? Yashash qiynoqlari boisi   balki mulkdorlik istagi qachon paydo bo'lgandi menda, aniq bilmayman. Bozor iqtisodiyoti tarafdorlaridan biri edim. Dadam, xalq mulkini o'marmoqchimisan, e, jo'ja, sen kimning o'g'lisan, esingdan chiqarma, men kommunistman, degan mehnatdan qotgan va urushda yo'qotgan yarim panjasini ko'kragiga urib.

Institutni bitirib kelgandim o'shanda. Ma'lumotimga oid ish yo'q. Bir yilcha bekor yurdim. Bir-ikki tanishim xususiy firma va qo'shma sex ochishgach, menda mulkka qiziqish uyg'ondi. “Xususiy korxonam yoki do'konim bo'ladi, istagan kishini ishga olaman, yoqmasa, haydab yuboraman-da! Mulk xo'jasi bo'lishim kerak, vassalom!”. Menda “la'nati burjuycha yashash istagi”ni ko'rgan dadam men bilan salom-alikni to'xtatgan. Talabalikda yodlagan shiorim esimga tushdi: “Buyuklikka da'vogar bo'lmagan mavhumlikka mahkum”. Men mavhumlikka mahkum bo'lishim mumkin emas!

Oldi-sotdini o'rganish uchun o'zimni bozorga urdim. Uch-to'rt kun rastama-rasta, “tochkama-tochka” kezib yurdim. Saharda kelib ko'tarasiga meva-cheva olib, ustiga qo'yib, sotdim. Daromadim zo'rg'a bir yarim-ikki kilo go'shtga yetardi. Keyin aravacha haydab ko'rdim, bozor ichida “po'sht-po'sht”lab yurish tinkangni quritadi. Daromadi o'zimga yetardi, lekin u bilan mulkdor bo'lish qiyin edi.

Dadamga mulkdor bo'lganimni, men haqligimni ko'rsatgim kelardi. Tavakkal qilib, poytaxtga keldim. “Chorsu” bozorida tirikchilik qilib yurdim. Arzonroq turar joy izlayotganimda “kvartira, uy—hovli sotib olaman va sotaman”, degan e'longa ko'zim tushdi. Olib-sotar bilan tanishgim, undan savdogarlik (u paytda “makler” degan so'z bizda iste'molda emasdi) sirlarini o'rganmoqchi bo'ldim. Sodda o'ylabman. U niyatimni bilgach, aloqaga chiqmay qo'ydi. Keyin ikki oycha mardikorlik qilib yurdim. Undan ham bezib, uyga qaytmoqchi edim. Ufa, Samara tomonlarga qatnovchi andijonlik yigit bilan tanishib qoldim. U “anjonlikman, anjon­liklar yaxshi savdogar, bo'lishadi”, deb maqtanib qo'yardi. To'rttadan katta bozor sumkasiga mol — choyshab, xalat, sochiq, paypoq yuklab, qaydasan Ufa, deb poezdga mindik. Vagonda hatto tik turishga joy yo'q, ba'zi ayollar yuklari ustiga yotib olgan. Hamma bechipta. Provodnitsa hech nima deya olmaydi, unga rahmi kelgan, insofni unutmagan “tadbirkor” yukidan u-bu narsa beradi. Ufada bosh­qird oilaga qo'ndik. O'zbeklarni juda hurmat qilishar ekan. Xalatlarni bir-biriga ko'rsatib, chamalab, “motor” deyishadi. Bu “zo'r” degani ekan. “Balangi” qaynatib oldimizga qo'yishdi. Katta idishda qaynatilgan besh-olti kilo kartoshkani “balangi” deyisharkan. Men, bizni qo'y so'yib, mehmon qilishmoqchi shekilli, deb o'ylabman. Ammo biz bir-birimizni tarjimonsiz tushunardik. Uch kun ichida yuklarimizni sotdik, ancha daromad bilan orqaga qaytdik. Endi sherigim bilan asal yukladik. Omadimiz yurishmadi, boshqird bozorlari asalga to'la ekan. Zo'rg'a yo'l haqini chiqaribmiz. Navbatdagi safar supurgi obketdik. Uy egasi, supurgi obke­sanglar, o'zim sotib beraman, bu yerda “xodovoy tovar” degandi. Har birimiz olti sumkadan supurgi yuklabmiz. Kasodga uchradik, sumkaga ko'p sig'adi, deb dastasini kalta kesdirgandik. Qaytishga zo'rg'a pul qildik. “Xalqaro biznes”dan ko'nglim qoldi. Noiloj, yana mardikor bozoriga chiqdim. Taqdirni qarang, o'sha maklernikiga xizmatga bordim, uni ovozidan tanidim. Undan biror nimani so'rolmasdim, ammo imkoniyatdan foydalanishga ahd qildim. Unga, Xorazmda hovlim bor, uni sotib, shu yerdan uch xonali kvartira yoki hovli olmoqchiman, dedim.

U mendan hovli qaerda, shahardami yoki qishloqda, nimadan, g'ishtdanmi yoki paxsadan, kimning nomida va qancha metr kvadrat ekanini so'rab-surishtirdi. Nimalarnidir yozib qo'ydi.

Taxminan qancha turishini ham aytdi.

— Almashtirish imkoni yo'q, — dedi u, — poytaxtni viloyatga almashtiruvchi nodon yo'q.

Demak, naqd pul kerak. Uning telefoni tinmasdi. Gap-so'zlaridan “posrednik”ligini bildim.

Avvaliga bu ish juda oson ko'rindi, keyin ang­ladimki, “posrednik”lik ancha murakkab ekan. Sotuvchi bilan xaridorni kelishtirib, ayniqsa, ularni bir-biriga ro'para qilmay, faqat hujjatlarini uchrashtirish ishonchga kira olish san'atini talab etarkan. Muhim sharti — notarius “o'z odaming” bo'lishi kerak. Devorlar va simyog'ochlarga yopishtirilgan e'lonlarni yig'ib yurdim. Birinchi “operatsiyam” omadli bo'ldi. Bir hovlini sotib, egasiga bir-biridan yiroq ikki   kvartira olib berdim. Zarur hujjatlarni yig'ishga uch kun ketdi, kadastr va notariusda yaqinlar orttirdim. Ikki mingdan ziyodroq “ko'kvoy” cho'ntagimni qappaytirdi. Bu meni ilhomlantirib yubordi. Har oyda beshta-oltita “operatsiya” qilardim. Uch xonali kvartira sotib oldim, uni ko'nglimdagidek jihozladim. Endi uylanaman, adamni chaqiraman, deb ko'nglimga   tugib qo'ydim.

Shu o'rtada “qimmatbaho operatsiya” qildim. Bir boyvachcha   dang'illama hovlisini tezda sotish niyatida menga murojaat qildi. Shartta ishga kirishdim. Xaridor ham topdim. Boyvachchada menga ishonch paydo bo'ldi. U do'konlari va tikuv sexini ham sotajagini, Amerikadagi qizi oldiga ketishini aytdi. Qolgan mulklariga ham xaridor izlashim va uning nomidan sotishim uchun barcha hujjatlarni qo'limga berdi. Ertasi boyvachcha oldiga kelsam, tashqari eshigi qulflanmagan, ichkari eshiklari lang ochiq. Bahaybat ovcharka zanjirini uzay deydi. Chaqirsam ovoz chiqmaydi. Shubhalanib, ichkari xonaga o'tdim, boyvachcha chayqalma kresloda iyagini ushlagancha o'lib qolibdi. Hovli, mulklarga oid hujjatlar menda edi. Boyvachchaning, merosxo'rim — qizim, u Amerikada, olti yil avval avariyaga uchragandi, davolanayapti, hozir bu yerga kelolmaydi, degan gaplarini esladim. Onda-sonda qo'shni, yarim jon kampir kelib, hovlini supurib, idish-tovoqlarni yuvishtirib ketardi. Qanday mulk menga nasib qilayotganini tushundim va “o'z odamim” bo'lgan notariusni ishga soldim…

Omad juft keladi, deganlaridek, talabalik paytlari dilimni o'rtagan kursdoshimni uchratib qoldim. Turmushga chiqqan, ikki o'g'li bor, eri qazo qilgan ekan. Ochig'ini aytsam, ikkilandim, ota-onam rozi bo'lmasdi, bu aniq. U menga o'rganib qolganini aytdi. Ketsangiz, chiday olmayman, deb yig'ladi. “Ayol ashki olmosni eritar”. Uylandim, axir kimgadir umrimni, topganlarimni sarflashim kerak-ku, deb o'ylardim o'sha paytda. Voyaga yetgach katta o'g'ilni, bir yildan keyin kichigini uylantirdim. Ikkalasini ham oliy ma'lumotli qildim, mashinalar oberdim.

Baxtli yashashim uchun hamma narsa yetarli edi go'yo. Ish bilan bandman, vaqti-vaqti bilan, o'z farzandim bo'lishi zarur, degan o'yga borardim, xotinim menga xayrixohdek edi. Yillar o'tgan sayin bu o'y tez-tez bezovta qilar, ayniqsa kichik o'gayning befarq va sovuq munosabati, do'konlardan ruxsatimsiz “navar” olib ketishlari, onasidan, menga bildirmay, pul undirishlari, biror ish buyursam bahonalar topib, hisob berishni xush ko'rmasligi kabi qiliqlari g'ashimga tegardi. Onasi bilan kelishib, do'konlarimni o'z nomiga rasmiylashtirmoqchi ekanini eshitib qoldim. Ularni qattiq tergov qildim, ko'chaga haydashim mumkinligini aytdim. Xotinim, do'konlaringizni boshqarsa, nima bo'pti, u ham merosxo'r-ku, desa bo'ladimi dab-du­rustdan.

— Yo'q, siyosatshunos. Oliy ma'lumotli qildim. Kasbi bilan shug'ullansin!

— Mulki yo'q qanaqa siyosatshunos bo'pti?

— Sohasi bilan shug'ullansin! Vassalom!

— O'gay-da, mulkingizga sherik qilgingiz yo'q.

Jahlim chiqdi, biror nima deyishdan qo'rqib, chiqib ketdim. Kuni bilan “o'gay-da” xayolimdan ketmadi.

Boyvachcha katta kredit olgan ekan, buni bankdan ogohlantirish kelgach bildim. To'lanadigan foiz sex keltiradigan qo'shimcha daromaddan yuqori. Bu, shubhasiz, bankrotga olib kelishi mumkin edi. Bosh hisobchi maoshni bir-ikki oyga ushlab berishni taklif etdi. O'z vaqtida maosh ololmaganlar, hatto hisob-kitob qilib o'tirmay, bo'shab ketisharkan. Bu noqonuniy, ammo korxonani saqlab qolish yo'li. Maoshni kamaytirish ham shunday yo'l ekanini keyinroq tushundim.

Biroq uch-to'rt faol bizni sudga berdi. Tajriba orttirish fikri bilan sudga o'zim qatnadim. Mehnat kodeksi, ma'muriy va jinoiy javobgarlikka oid hujjatlar bilan tanishishimga, ko'p narsalar ustida bosh qotirishimga to'g'ri keldi. Hujjatsiz yuristga aylandim. Sud ishlari deyarli besh oyga cho'zildi, bordi-keldi va “san-man”dan juda charchadim.

Boshqaruv idoralariga, ayniqsa, sud-huquq mahkamalariga ishing tushmaguncha adolat haqidagi havoyi gaplarga ishonib yuraverar ekansan. Sen uchun hech kim jon kuydirmaydi, sening adolat haqidagi o'ylaringni sud-huquq idorasi o'ziga zarur tomonga burish, o'zgartirish huquqiga ega. Bularni u qonun nomi bilan qiladi. Adolatni, huquqni o'rganishga hojat yo'q.

Sexni yuritishga jiddiy kirishdim. Ikki-uch kunlab sexda qolib ketardim. Marketing bo'limi bosh­lig'i kiyim-kechaklar tannarxini arzon chiqarib do'konlarga, bozorga boshqa, yuqori narxda o'tkazishini sezib qoldim. Ortiqcha daromadni o'z cho'ntagiga urar ekan. Avvaliga indamadim, o'zimni bilmaganga soldim. Keyin bo'lim faoliyatini reviziya qildirdim. Sexga keladigan qo'shimcha daromadlarning deyarli yarmini bo'limdagilar o'zlashtirishar ekan.

Turkiyalik nemis kompaniyasi, biz orqali gazlamalar sotib olib, bankrotdan qutqardi. Tavakkal qildim, yo bankrot, yoki sexni yurgizish. Xalqaro savdomiz izga tushdi, ko'p buyurtmalar MDH dagi savdo kompaniyalaridan edi. Rosa bir yil omadli ishladik. Triko­tajga talab kattaligidan yangi sex ochishni mo'ljalladim. Xitoydan to'rtta stanok obkeldim. Xotinim, yoningizga oling, deb javrayverganidan kichik o'gayni yangi sexga menejer qilib qo'ydim.

U meni hayratga solib, tadbirkor chiqib qoldi. Nafaqat trikotaj, shuningdek, gazlama sexi faoliyati bilan ham qiziqa bosh­ladi. U akasini ham rek­lama ishlariga jalb qildi.

Ularni ko'rganimda, baribir, o'z farzand­larim yo'qligi esimga tushib, xotinimni yomon ko'rib ketardim. “Ablah, deyarli o'n besh yildan beri aldab keladi. Nuqul ana, homiladorman, mana, homiladorman, deydi. Bahonalari ko'p”.

O'gaylik begonalikdan o'zgacha tuyg'u, u tezda qahrga, o'ch olishga aylanadi. Begona sizni aybingizni, qo'polligingizni tez unutadi, ammo o'gay esidan chiqarmay, nima bilandir o'ch oladi. Begona sizdan uzoqda, o'gay esa har kuni yoningizda, har qadamingizda unga ro'para kelaverasiz. Natijada o'gay asabingizni kemiradi, nima uchun uni yomon ko'rayotganingiz boisini qidirib o'tirmaysiz, undan nuqul qusur va ayb qidiraverasiz.

Ba'zan tug'ishganlar ham o'zini yot, begona, o'gay tutadi. Bunday o'gaylik cheksiz ziddiyatlar va nizolarga aylanadi, oddiy “san-man”dan tortib, to bir- biriga tig' sanchishgacha boradigan o'gaylikdan hech bir jamiyat xoli emas.

Biznes bilan qancha ko'p shug'ullansam, odamning aqli noqis, takabbur va nafs bandasi ekaniga shuncha ko'p ishondim. Oddiy ijrochiligini noyob iqtidor bilguvchi kishilar haddan ziyod, ammo biror yangilik kashf etishda ular — bekas, hech nimaga yaramaydi.Pul bersang, yugur-yugur bilan bog'liq har qanday topshirig'ingni bajarishga tayyor, ixtiroga kelganda — soqov va ko'r.

Kichik o'gay bir partiya kiyimlarimizni bir vagon taxta-yog'ochga barter qildi. Taxta-yog'ochni pulladik, yaxshigina daromad ko'rdik. Barter ishlarini kichik o'gayga ishonib qo'ydim, u Rossiya, ayniqsa Sibir tomonlarni kezib sheriklar topishga kirishdi. U uch-to'rt oylab yo'q bo'lardi, kelganida istar-istamas “hisobot” berardi.

Uning bu qilig'i “o'zim qilayapman, sen aralashma”, degan ma'noni anglatardi.

— Korxonamizning Ustavi va hisob-kitob tartibi mavjud. Sakkiz oy Rossiyani kezibsan, tuzgan shartnomalaring va safarlaring haqida hisobot bermabsan. Kelgusi hafta bankka, nalog­­ga va tadbirkorlar palatasiga hisobot berishimiz kerak…

Xudro'y eshitishni istamay o'rnidan turdi. Ko'rsatkich barmog'ini bigiz qilganicha silkitdi:

— Yo'q, men o'z firmamni ochaman! Ko'ptarmoqli firma bo'ladi.

— San sakkiz oy korxonamiz hisobiga shaharma-shahar kezib yurding…

— Korxonangizga qancha daromad keltirganim esingizdan chiqdimi? Bergan qo'l olishga haqli.

U korxonam muhri orqali firmasiga katta pul o'tkazganini bilib qoldim. Pulni qaytarishga urinib ko'rdim, lekin tashvishi ko'p ekan. Advokat uch oy harakat qildi, natija chiqmadi. Xotinim, bolam, bechora sakkiz oy begona yurtlarda, shaharma-shahar kezib, sizning korxonangizda ishladi. O'ziga firma ochgan bo'lsa, nima bo'pti, deb dard-yaram ustiga tuz septi. Chiqib ketayotganimda, “o'gay o'gay-da”, dedi. Tarsaki tortib yuborishdan o'zimni arang to'xtatdim.   “Yaramas!”

Prokuratura tamg'asi bosilgan konvertga ko'zim tushib, yuragim “shuv” etib ketdi. Unda idoraga kelishim xabar qilingan ekan. Ellik yoshlarga borgan katta tergovchi Amerika mulk­dorlar assotsiatsiyasi va Virjiniya shtati sudi tasdiqlagan, inglizcha va ruscha bitilgan xatni oldimga qo'ydi. Unda o'n uch yil oldin o'lgan boyvachchaning qizi otasidan qolgan mulkka qonuniy merosxo'r, shu sababli u hovli, sex va ikki do'konni qaytarib olish niyatida ekanini bildirgan ekan.

Hujjatlarni rasmiylashtirib bergan notariusni, ko'chib ketganmi, vafot etganmi, topolmadim. Men nimaga, mulkning qaysi qismiga da'vogar bo'lishim mumkinligini ham bilmayman. Axir o'n uch yillik chop-choplarim, aziyatlarim befoyda ketmagandir? Xullas, mulk va mehnat munosabatlarini biladigan advokat kerak edi. Yekaterinburglik advokatni yolladim, unga muammoni tushuntirdim, hujjatlar nusxasini yubordim. Respublika Bosh prokuraturasi bor mulk va transport vositalariga “zapret” qo'ydi. Ko'p o'tmay advokat mulk noqonuniy o'zlashtirilganini, shu sababli, o'n uch yillik mehnat haqini undirib berishdan boshqasiga kuchi yetmasligini aytib, ishdan voz kechdi. Xotinim Tomskdagi kichik o'g'li oldiga ketdi.

Ohvash dilimni kimga yorishni bilmayman. “O'z farzandim bo'lganida…”. Ko'zim tokchadagi “Napoleon”ga tushdi. Qop-qora, noodatiy shishadagi fransuz konyagini oxirgi marta qachon ichgandim, esimda yo'q. Ertalab uyg'onsam, shisha-yarim. Boshim g'uvullab og'riyapti. Konyakni ko'rgim yo'q. Uyimiz oldidagi “Sosisechnaya”ga kirdim. Bu yerga o'n yildan ziyod bo'ldi kirmaganimga. Yuzta “O'zbekis­ton” va ikkita sosiska aytib, stolga o'tirdim. Hech kim meni tanimayotganidan mamnun edim.

Endi qo'zg'olgandim, qo'lidagi pivo bilan bir kishi ro'paramga o'tirdi.

— Santexnik Misha! Misha aka, pomnish?

Esladim, uni tez-tez xizmatga chaqirardim.

— Esladim. Shuncha yillar o'tibdi-ya?!

— Men bilan ishlaydigan Marat, pomnish, vo mujik bыl, o'tgan oyda, ishxonada o'lib qoldi. Shaxmatist Abdurahmon, pomnish, toje o'tgan yili qazo qildi. Sizlar pod'yezdingizdagi Raya opa, krasavitsey bыla, tri goda tomu nazad ushla. Infarkt u nee. Domingizdagi Shavkat, buxgalter, mahalla kotibi Rahimbiy, cho'loq, pomnish, hammasi, joyi jannatda bo'lsin, umerli. Keyingi yillarda o'lim ko'p, a? !

Kechqurun Misha aka keldi, to'rtta somsa va bir shisha konyak obkelibdi. Dardchil o'ylarimdan xalos bo'lish bois, sherik topilganidan xursand edim ham.

Ichishga o'rganib qoldim. Goh yakka, goho biror sherik topib, ko'ngilxushlik qilardim. Mulklarim borligini unutdim. Sud ularni boyvachchaning qiziga o'tkazish va menga ish haqlari ajratish haqida hukm chiqardi. Qancha ajratganini bilmayman, uning endi ahamiyati ham yo'q edi.

Mulk tashvishlaridan qutulib, o'zimni yengil sezardim. Biznes-maqsadim alg'ov-dalg'ov bo'lib ketgan bo'lsa-da, ulfatlarim davrasida xursand edim. Deyarli hech nima esimga tushmas, faqat bugun qaerda, qaysi kafe yoki oromgohda bazm qilamiz, degan savol tug'ilardi. Erkin edim, bundan ortiq omadni tilash mumkinmi?

Kichik o'gay ketiga reket tushibdi, tizzasini majaqlabdi. Firmasini tortib olibdi. Xotinim qo'ng'iroq qilib, yordam so'radi. Mening qo'limdan nima kelardi? Mulklar qonuniy egasiga o'tkazilganini aytgandim, u tahdidona, ular umumiy mulkimiz-ku, deb baqirdi. Indamadim. Bir haftalar o'tgach, xotinim uchib keldi, aravachada mayib o'g'li. Salom-alik yo'q.

— Mulklarda mening dolyam bor. Enajonning ham!

Ona-bola sud va prokuraturaga qatnashga tushishdi.

— O'n uch yillik ish haqi olibsiz, — dedi xotinim g'azabli ko'zlarini tikib. — Uning uchdan ikki qismi bizniki. Tinch, ortiqcha gap-so'zsiz ularni o'g'lim bilan menga, ikkimizga ajrating.

— Qanaqa ish haqi? Olganim yo'q.

— O'zingizni go'llikka solmang. Hammasidan xabardorman. Xabardormiz!

Mol-mulk va yig'ilgan daromadlardan ish haqi ajratish haqida sud hukmi borligini bilardim, ammo hali sariq chaqa ham qo'limga tegmagandi.

— Men ikki yilga yaqin eshakdek ishladim, — deb gapga aralashdi o'g'li. — Kimga “Spark” olib berilganini ham bilamiz. U bizning mulkimiz….umumiy.

— Yana bir bor tilga olsang…

— Umumiy mulkimizdan o'ynashingizga “Spark” obering! — deb piching qildi xotinim. — Uning ota-onasi oldiga boray, ana shunda ko'rasiz!

— Ablah! Turmush qurmagan qizni…Mayli, ol, o'sha ish haqlarini. Qizni badnom qilma!

— U bilan restoranlarga borgansiz, rasmlarga tushgansiz.   Rasmlardan tonib bo'psiz.

— Ular do'stona suratlar.

— Orqasidagi she'rlar, izhorlar-chi? Shu yoshingizda… Uyatsiz!

Xullas, yoningizdagilar kimligini bilmoqchimisiz, ularni mulkidan ayirib ko'ring. Ayniqsa ayol zotidagi molparastlik uning sha'niga to'qilgan barcha maqtovlarni chippakka chiqaradi.

O'zim boyvachchadan o'tgan dang'illama hovlida turganim uchun uylanmasimdan oldin olgan uch xonali kvartiramni kichik o'gay nomiga o'tkazib bergandim. Tag'in shu kvartiraga qaytishga majburman.

Dadamni ko'rmaganimga, eslamaganimga ancha yillar bo'ldi. Uning “burjuy” degan haqoratomuz pichingi esimdan chiqmagan. O'rtamizda paydo bo'lgan g'oyaviy-ruhiy to'siqni bartaraf etishim kerak edi. Ota uydan chiqib ketganimga, sanasam, o'n sakkiz yil bo'pti-ya?! Mulk topish zavqi el bo'lib yashashdan kuchli ekan. Mulkdor bo'b dadamga kimligimni isbotlayman, deb ahd qilibman-a? Bundan ham ortiq takabburlik, a'molik bormi? Endi esa dada, dadajon, meni kechiring, degim keladi.

— Uylanibsan, xabardorman, — dedi dadam o'ziga xos kommunistcha viqor bilan urushda ayrilgan panjasining yarmini musht tugib. — Ikki chog'asi (xorazmcha, bolasi) ham bormish. — Dadam “hm”lab ko'zimga sinovchan tikildi. — Burjuylar uchun odam — tovar. Tovarni esa sotish mumkin, olish mumkin. Shuning uchun burjuy sadoqat, burch naligini bilmidi. Endi sen o'gaylardan qutulolmaysan, ular zulukdek qoningni so'rishadi.

— Dada…

— Gapimni bo'lma! Unutibsan. Xizmatchilaringga do'q qilishing mumkin, manga emas. Xotin zoti bir “yo'ldoshi” uchun qirq erkakni laqillatish makriga ega. “Yo'ldoshi” ikki bo'lsa, u hech bir erga mehr bermaydi. Ota-bobolarimiz so'rab-surishtirib uylangan, sanday qosh-ko'ziga mahliyo bo'lib emas. Qoshdagi surma to'rt kunlik. Buni turmush achchiqlarini totgan bobolarimiz aytgan. Katta tadbirkor bo'lgan de­yishadi sani. Bankrot ham deyishadi. Nega bankrot, burjuycha hiylalarni tushunmayman. Lekin erta bukilibsan. Ko'zlaringga g'am qo'ngan. Ovozing mungli, xastasan. Elni ishli, oshli, boshpanali qilish oson emas, davlat uddasidan chiqolmayotgan ishni zimmangga olib, qirqingda qariding. Bu bilan manga nani isbotlading? A, ayt, nani isbotlading?

Singlingni uzatdim, ikki ukangni uylantirdim, uy-joyli qildim. Birortasida yonimda turmading. Ularning ullisi (xorazmcha, kattasi) eding-ku?! Enang, rahmatlining kuta-kuta umidi joni bilan birga   uzildi. Xabar qilsak, xotining, germonda, dedi.

— Aytmadi. Kelardim uchib.

Dadamning ta'nalaridan ho'ngrab, bo'kirib yig'lagim keldi. Bostirib kelgan alamli ko'z yoshlarimni ushlab turolmadim. Dadam yelkamdan qucharkan dedi:

— Yig'la! Tovba qil, payti keldi!

Mo'yalab, o'zimni yerga otdim. Gunohim nima? Dunyo — oldi-sotdi. Uning o'yinlariga kirganim uchun badbaxtmanmi?

— Uzoq joyga, panaga bor, — dedi dadam hukmona. — Odam bo'lmasin, odamdan qoch! Odamning aduvi — odam! Zuhdlik fikringni charxlaydi. Endi qanday yashashing kerak, o'ylab ko'r. O'yla…

Viktor ALIMASOV