Sharifa Salimova. Hayotiy hikoyalar

Muallif haqida:

Sharifa Salimova 1951 yil 30 dekabrda Toshkent viloyatining Parkent tumanida tug'ilgan.

1993 yil “O'zbekiston Respub­likasida xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi” faxriy unvoni, 2018 yilda “Mehnat shuhrati” ordeni bilan mukofotlangan.

Shoiraning 1979 yili ilk she'riy kitobi “Hayot zavqi” chop etilgan. So'ngra “Mening bahorim”, “Etti oqqush” (1991), “Hizr bulog'i” (1996), “Giyohlar bilan tillashgan inson” (1996) “Ayolga ehtirom” (1999), “Tongga qasam” (2001), “Giyohlar bilan tillashib tog' oshayotgan odam” to'plamlari (2007), “Olimlik va odamiylik” (2011), “Vatan suvrati” (2011), “Vafoning iffat yo'li” (2016), Kibriyo Qahhorova haqida to'plam, “Quvnoq alifbo” turkumidan “Hayvonot olamiga sayohat” (2016), “Bedor tun tomchilari” (2018), “Qushlar alifbosi” (2021) kabi kitoblari chop etilgan. Asarlari ozarbayjon, tojik, rus, qoraqalpoq, nemis tillariga tarjima qilingan.

O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi va O'zbekiston Jurnalistlari ijodiy uyushmasi a'zosi.

So'qir ayol

“Tiq-tiq, tiq-tiq…” Onam bu tovushni hammadan ilgari ilg'aydi. “Qara, ehtiyot bo'lib turinglar, Allohning bir ojiz quli kelayapti, mabodo dilini og'ritib qo'ymang­lar,” deb, darrov so'riga ko'rpacha yozadi. So'ngra yugurib borib, yoshi oltmishlarga yaqinlashgan, ko'zlarining o'rnida chuqur chandiq, egnidagi usti boshi uringan, qora kamzulining u yoq, bu yoqlariga tuproq tekkan ayolni yetaklab keladi. “Hovlimiz ham bor bo'lsin, manovi toshlardan ehtiyot bo'ling. Qoqilib ketmang. Menga suyana qoling…” Onam go'dakni avaylaganday so'qir ayolni so'riga o'tkazadi. So'qir ayolning ko'zlaridagi ko'z yoshmi, termi ajrataolmayman, ko'rpachaga o'tirib qo'lini duoga ochadi: “Iloho, Mehrinisa, tani joning sog' bo'lsin, umring uzoq bo'lsin. Farzandlaringning rohatini ko'r. Mening ko'nglimga qarading. Xudo sening ko'nglingga qarasin…” Onam boshini jimgina egib, ixlos bilan duoga qo'l ochadi. Keyin tezlik bilan dasturxon yozib, qozonda qaynab turgan “shulon sho'rva”mi (onamning ta'biricha) ayol oldiga suzib qo'yadi. Yoz paytida ayol uchun alohida shakarob qilinadi.

Bir kuni kechki tomon ovqatlanib o'tirsak, ayol kirib keldi. Odatdagidek, shakarobni oldilariga qo'ysak, ozgina yeb, qo'llari bilan to'g'ralgan piyozni ushlab ko'rdi. “Bugun achchiq-chuchukni kim qildi, piyozi qalin to'g'ralibdi. Menga O'rinboy qilgan achchiq-chuchuk yoqadi. Ayting­lar, menga o'zi tayyorlab olib kelsin”, dedi. Hamma bir-biriga yalt etib qaradi. Akam qo'lini oshdan tortib, tezgina sochiqqa artdi-da, bir zumda piyozni ipakdek to'g'rab, shakarobni ayol oldiga olib borib qo'ydi. Ayol mamnunlik bilan shakarobdan, oshdan yer ekan, ko'zlarining o'rnidagi chandiqdan, bilmayman yoshmi, suvmi oqardi. Ayol biznikiga har kuni deyarli bir vaqtda – ovqat paytida kelardi. Aytishlaricha boshiga kulfat tushgandan so'ng boshqa viloyatdan bizning tomonlarga kelib qolgan ekan.

Onam bir kuni meni yetaklab bozorga olib tushdi. “Yur, bir kiyimlik “ishtampil” olaylik, Fotma ona kecha kelganida ko'zim tushdi. Ko'ylagi eskirib ketibdi”. Gazlamalar sotiladigan do'konga borar ekanmiz, onamning usti-boshiga qaradim. Nimdoshgina ko'ylak “meni ham yangila” deb turardi. Hozirgi pulni akam yetmak qazigani borganida topgan daromadidan onamga kiyim-bosh uchun bergan edi. Do'kon egasi turli gazmollarni oldimizga yoyib tashladi. “Ishtampil” oladigan onamning fikri o'zgardi. “Aylanay, inim, manovi materialingiz yaxshi ekan. Juda qimmatmasmi, shundan bir kiyimlik bering.” Uzoq savdolashuvlardan so'ng do'kondor onam aytgan narxga zo'rg'a ko'ndi. Onam gazmolni ushlab, o'zida yo'q xursand edi. Biz o'sha kuni uyga kirmay, to'g'ri Himmat kennoyimnikiga bordik. Himmat kennoyim jonajon qo'shnimiz, ayni paytda tikuvchi ham edi. Gazmolni ko'rib, og'zilari ochilib qoldi. “ Voy, Mehri kennoyi, muncha chiroyli, o'zingizgami?” Onam kuldi. “Yo'q, bir yaxshi ayolga.” “O'lchovini olmasam, qanday qilib tikaman?” Shunda onam cho'ntagini kavlab, bitta o'ralgan qog'oz chiqardi. Uning ichida o'lcham olingan iplar bor edi.

Bu orada ko'ylak bitdi. Yosh bolaman, hayajonim ortgandan ortardi. Kech kirdi. Yana o'sha tanish “tiq-tiq” ovozi quloqqa chalindi. Onam o'zgacha kayfiyat bilan Fotma onaga peshvoz chiqdi. So'qir ayol bugun qattiq charchagan, zo'rg'a nafas olardi. “Kun yondiraman deyapti, Mehrinisa, — dedi ayol, — tomog'im qurib ketdi, bir piyola muzdakkina suv bergin.” Onam darrov ayolga bir kosa muzdek suv tutdi. Fotma ona suvni ichib rohatlandi, tamshandi, o'zini biroz yelpidi. Keyin sekingina “Odamzodning boshi, Ollohning toshi ekan, ajal ham kelmadi-ya, dedi xo'rsinib. “Undoq demang, kufr bo'ladi, — onam Fotma onani yupatdi. — Nima bo'ldi, kimdir sizni xafa qildimi?”. “O'ynab yurgan bolalarning ichida bittasi bor ekan. Qolganlari doim salom beradi, yetaklab olib kelib qo'yadi. O'sha bola hassamni tortib olib sarson qildi. Keyin bir o'tib ketayotgan yaxshi odam bolani rosa urishib, hassamni olib berib, kechirim so'radi. Ona, ko'nglingiz og'rimasin, hali bola-da”, dedi. Men-ku xafamasman. Ammo so'qir odamning kimga keragi bor. Ortiqcha tashvish. O'zimga qolsa, ko'zim ko'r bo'lsin, debmanmi.To'lin oydek edim, oilam, bolalarim bor edi. Baxtli edim. Bir kechada boshimga shu ishlar tushdi. Bir-biri bilan qirpichoq bo'layotgan ikkita odamning o'rtasiga tushib, ularni o'limdan ayirib qoldimu, o'zim ko'zimdan ajraldim. Qo'shnining qo'lidagi pichog'ini tortib olib, burilganimni bilaman, ikkinchi odam meni bor kuchi bilan itarib yubordi va men ro'paramdagi daraxtga urilganimda, ikkita qurigan shoxi ikki ko'zimga kirib, gavharlarim oqib ketdi. Erim bir kuni kimgadir, “bu so'qir bilan qanday yashayman, bolalarga ham qiyin bo'ldi,” deganini eshitganimdan so'ng bir kechada hech kimga bildirmay, paypaslanib qadrdon uyimdan chiqib ketdim. Ollohning taqdiri ekan bu joylarga kelib, yaxshi odamlarnikida tuz-nasibamni yeb o'tiribman.”

Onam o'sha kuni so'qir onaning ko'nglini uzoq oldi, qo'shilishib yig'ladi. Orqalarini siladi. Kalish­larini yuvib qo'ydi. Qayta-qayta qaynoqqina choylar damlab berdi. “Endi bu kecha biznikida qolasiz, Fotma ona, — dedi onam. — Men ham qizingizman axir.” “Ilojim yo'q, Mehrinisa, — dedi so'qir ayol, — o'zimga o'xshagan bir g'arib bor. Bormasam, u xafa bo'ladi.” “Unda shoshmay turing, dedi onam, — sizga ozgina ataganim bor. Bitta ko'ylak tiktiruvdim kiyasiz, deb”. Fotma ona shoshib qoldi. Onam aylanib, o'rgilib so'qir onaga ko'ylakni kiygazdi. Libos so'qir ayolning keksaligini birdan o'n yillar nariga otib yubordi. Qarshimizda to'kis ayol turar, faqat ko'zlari ko'rmasdi. Ayol ko'ylakni paypaslab ushlab ko'rdi, yuzlariga kulgu yugurdi. Indamay onamni quchoqladi. Shu payt ko'cha eshigimiz qarsillab ochilib, bir odam vajohat bilan kirib keldi va so'qir ayolni quchoqlab, ho'ng­rab yubordi. “Opa, opajonim, jonim jigarim, diydoringizga shuncha zor qilasizmi, sizni qidirmagan joyimiz qolmadi-ku. O'sha iblis eringizga kerak bo'lmasangiz mana bizga keraksiz, opa. Mana, meni uring, o'ldiring, faqat ketib qolmang opa, sizni topguncha jigarlarim sitilib ketdi-ku”. Fotma ona yarador yo'lbarsdek to'lg'onayotgan yigitning yuz-ko'zini titrab silar ekan: “Axiri, topib kelibsan-da, ukajonim. Endi o'lsam ham mayli. O'ligim sarson bo'lmaydi. Meni kechir, jonim. Meni kechir”, dedi xirqirab. Yigit shosha-pisha ko'zlarini artib, “Kennoyi, opamni sizlarnikida deyishgani uchun o'zimga sig'may chopdim, ko'zimga hech nima ko'rinmadi,” – dedi uzr so'ragansimon. “Bu oilada qalbimning bir parchalari yashaydi, — dedi Fotma ona. – Dunyo­­da yaxshilar ko'p, inim. Mehriniso mening qiyomatlik qizim. Men o'tib ketganimdan keyin ham qizimni, bu oilani unutmagin, to qiyomat qadar non-tuz haqi bor.”

Chiroyli ko'ylakda, jigari yelkasidan quchoqlab olgan ayol hassani do'qillatib uyimizdan chiqib ketar ekan, onam g'alati bo'lib qoldi. Hassaning “Tiq-tiq, tiq-tiq”, “do'q-do'q, do'q-do'q” degan tovushlari go'yo xonadonimizni duo qilgancha abadiyatga ketib borardi…

Toshyuvgan

Bahor keldi. Iliq kunlar bosh­landi. Akam oilasi bilan Qoraqalpoq bog'dorchilik sovxozining Beshinchisoy bo'limiga dehqonchilik qilish uchun ketdi. Endi biz bolalarga “kun tug'di”. Hafta oxirlashi bilan “dalachi”larga atalgan rizqni ko'tarib, yo'lga tushamiz. Parkent markaziga tushgach, avtobusga o'tiramiz. Sovxozgacha yigirma tiyinlik yo'l. Tiqilinch avtobusda odamlar orasidan qo'limizda narsa to'ldirilgan chelakni amallab tortib olamiz. Non tugilgan oq surp ro'molni mahkam bag'rimizga bosamiz. Belgilangan manzilga yetgach, avtobusdan tushib, qaydasan Beshinchisoy, deb yayov yo'lga tushamiz. Yo'l uzoq, akamning oldiga yetib borish uchun, Uchinchisoydan o'tish kerak.Uchinchisoyga zo'rg'a tushda yetib boramiz. Boramiz-u, u yog'iga yurishga qo'rqamiz. Ayniqsa, men. Uchinchisoy boshlanishidagi yo'l chekkasiga uzun va qalin qilib ekilgan akatsiya daraxtlari yurakka vahima soladi. Orqasi boqqa tutashib ketgan bu joyda g'alati sirlilik bor. Bir qo'limda chelak, bir qo'limda nonni ko'tarib asta qadam tashlar ekanman, xuddi daraxtlar orasidan ertaklardagi devlar, jodugarlar chiqib kelayotganday bo'laveradi. Tush payti bo'lgani uchun shunaqa sukunat bo'ladiki, dod deb yuborging keladi.

Keyin baland qirlar boshlanadi. Qo'rqinch­­li soy orqada qoladi. U yog'i ozroqqina yo'l. Bizni uzoqdan ko'rgan kelinoyim shoshib qoladi. Yugurib kelib, qo'limizdan yuklarni oladi. Bag'riga bosib, u yuzimizdan, bu yuzimizdan o'padi. Tushlikka kelib, Hamdamariq bo'yida bir piyola choy ichayotgan akam xushnud jilmayadi. Yuz-ko'zlari quvonchdan porlaydi…

Yozgi ta'tilga chiqqach onam opam bilan meni “kelinoyingga qarashasan, bu yerda bekor yurmalaring, deb dalaga haydadi. Men, onamga o'rgangan bo'taloq – to'rtinchi sinf o'quvchisi qancha harakat qilmayin, qolishning sira iloji bo'lmadi. “Bolani ushlab tursang ham harna foydang tegadi. Dalada ishlashning o'zi bo'lmaydi”, dedi onam. Noiloj dalaga ketdim. Handalaklar bo'yi ufurgan, paykallarda qovun-tarvuzlar Parkentsoy toshlaridek yumalab yotgan, boshidan-oxirigacha o'toq qilinib, suvlari jimillagan sabzi-piyozli egatlar. Bir tomonda bodring, bir tomonda pomidor… Bir tomonda rayhon, sadarayhon, o'sma, xinolar. Bir tomonda oqib yotgan Hamdamariq kanali sokin, ulug'vor. Ayniqsa, oy shu'lasida baliqchalarning sakrab, yana suvga “cho'lp-cho'lp” etib qaytib tushishi, akamning sehrli ertaklari, jiyanlarimning iljayganda ko'rinib ketadigan atigi ikki donagina tishchalari… Kelinoyimning o'zi tutash qoshlariga erinmay har kuni o'sma qo'yishi va biz qizaloqlarga ham mehr bilan qo'yishlari…

Xullas, beto'xtov ish va va bir chimdim hordiq, ertalab uyqudan arang ko'z ochishlar boshlandi. Jiyanlarim qorako'z va juda sho'x. Mayda o'rilgan sochlarim qo'liga tushsa bir tortadi, jon holatda amallab qo'lidan ajratib olamiz.

Akam zarur ish bilan Parkentga tushib keladigan bo'ldi. “Men kelguncha qo'rqmay o'tiringlar. Sal kech qolsam, xavotir olmanglar. Qo'rg'onda qolmayman, kelaman”, deb tayinlab ketdi. Biz kun bo'yi belgilangan ishlarimizni bajardik. Kelinoyim piyozli non yopdi. “Akangiz yaxshi ko'radi,” deb xamir soldi.

Kun botdi. Ship-shiydam dalalar tun zulmatida yuragimizga vahima soldi. Kelinoyim o'tirib, sekingina yig'lay boshladi: “Akangiz qanday qilib bizlarni yolg'iz qoldirishi mumkin? Yo'ldosh aka(kanalning narigi tomonidagi qo'shni) ichib kelib yana anov kundagidek qo'rqitsa-chi?”.   O'sha kuni aksiga olib har kuni osmonga chiqadigan oy ham yo'q edi. Hamdam­ariqning shaloplashi, suv kalamushlarining qitir-qitiri qo'rquvni battar kuchaytirardi. Bir mahal uzoqdan zo'rg'a sudralib kelayotgan soya ko'zimizga chalindi. “Aytdim-ku, kelin­oyimning piqillab yig'lashi yana kuchaydi. Akangiz bunaqa yurmaydi. Endi nima qildik?” Sharpa bizga juda yaqinlashdi. Ne ko'z bilan ko'raylikki, boshi yorilgan, yuzlari momataloq, o'ng qo'lini oq ro'mol bilan bo'yniga osib olgan, ko'ylagining yenglari yirtilgan akam edi. Kelinoyim birdan yig'idan to'xtab: rosa ichib,kaltak yedingizmi? – dedi qahrli tovushda. Akam endigina chiqayotgan g'ira-shira oy nurida bazo'r iljaydi. “Yashavor-ey, men nima deymanu, qo'bizim nima deydi, degan ekan donolar. Usti ochiq, bug'doy to'la tez yurib ketayotgan mashinadan yiqildim. Tirik qolganimga shukur qilmaysanmi”

— Voy, qanday qilib bug'doy ortilgan mashinaning ustiga chiqib qoldingiz. Biz baravariga akamni savolga ko'mib tashladik.

— O'rinboy, shu bug'doyga qarab ketgin, mashina adashib boshqa joyga burilib ketmasin, deb kattalar iltimos qiluvdi. Mashinaga chiqib, bug'doyning ichida maza qilib yotib ketayotgan edim. Toshyuvganga yetganimizda tinchgina ketayotgan mashina birdaniga yo'l chekkasiga chiqib ketib, daraxtga zarb bilan urildi. Men bortovoy mashinadan qanday qilib otilib chiqib ketganimni bilmayman, men bilan qo'shilib ikki-uch tonnaga yaqin bug'doy yerga tushdi. Meni o'sha bug'doylar asrab qoldi. Bo'lmasa bugun meni tirik ko'rmagan bo'lardinglar…

Parkentda gap yotmaydi. Tong saharlab onam yetib keldi. Akamning bosh-ko'zlarini silab, Xudoga yoqqan joying bor ekan, o'zi panohida asrabdi, dedi ma'yus. Keyin u joylardan shundoq o'tib ketib bo'lmaydi, iloji bo'lsa to'xtab, duoyi fotiha qilib keyin ketish kerak. O'zi o'sha yerda doimo albatta biror falokat yuz beradi…

Men ertasiga onam bilan uyga qaytdim. Onam hamon o'ziga kelolmas, yo'l bo'yi falokat yuz bergan joy haqida gapirardi. Avtobus hadeganda kelavermagach, yo'l mashinaga mindik. Parkentga kiraverishdagi bir joyga yetganida onam: inim, bizni shu yerda qoldiring, dedi. Haydovchiga pul bergan edi olmadi. Shu bir qadam joyga ham pul olamanmi, uyat bo'ladi, opa, dedi u astoydil ranjib.

Onam mashina ketgach, qo'limdan yetaklab oldi. “Qani, yo'lning bu tomoniga o'taylik. Sen endi katta bo'lib qolding. O'zing tug'ilib o'sgan yurtning odamlari, tarixini bilishing kerak. Begonalar uchun qiziq bo'lmasligi mumkin. Biroq, Parkentimizda bir-biriga begonaning o'zi yo'q. Mana bu uyilgan toshlarga qaragin. Odamlar uchun u oddiy toshlar uyumi. Lekin nega uni xalq Toshyuvgan deb ataydi.

30 – yillarning boshida Parkentda ham butun mamlakatda bo'lgani kabi millatning eng asl farzandlari “quloq” qilingan, mulklari tortib olingan, Sibirga surgun qilingan. Qozonda qaynab yotgan ovqatlarigacha ag'darib, uy egalarini o'z uylaridan tepib chiqargan. Bo'htonlar bilan Toshturmalarda chiritib yuborgan.

Shunday kunlarning birida Parkentga shahardan Ahmad mo'ylov (Ahmad qoraqosh) degan odam davlat vakili bo'lib kelgan. Zardali, do'ppi desa bosh olib keladigan bu odamdan Parkent xalqining yuragi zirillagan. U hamma joyda o'z hukmini yurgizishga erishgan. Odamlar bilan ixtilofga borgan, qarshilik qilganni turli yo'l bilan sindirgan.

Yuz ko'zlaridan nur tomgan, ziyoli, tabiatan halim Saydahmad eshon o'sha payt imom xatib bo'lgan. Eshonning el orasidagi mavqei vakilga yoqmagan, tortishuv chiqarib, Saidahmad eshonni yo'q qilish payiga tushgan. Bahona topib qamatgan. So'ngra uchta militsiya xodimi – ikki parkentlik va bir rus yigiti yetovida Saydahmad eshonni Toshkent qamoqxonasiga joylashtirib kelasizlar, deb jo'natib yuborgan. Parkent ko'chalaridan yalangoyoq oq yaktakda militsiyalar qurshovida ketayotganini ko'rgan odamlar bo'lgan. Xalq eshon ortidan bo'taday bo'zlab yig'lagan. Biroq qabohatning uzun qo'llari yana bir insonning hayotiga chang solgan. Xuddi shu yerga kelganda mirshablarning niyati buzilgan. Ilmda kamol kasb qilgan insonlar ko'zni yumib ham bo'lgusi voqeani qalb ko'zlari bilan ko'ra oladi. Saydahmad eshon to'xtagan. Tahorat olib, ikki rakat namoz o'qib olay, deb ularga yuzlangan. Namoz o'qiyotganida mirshablar orqasida jallodday turgan. Namoz yakunida o'ng tomonga qarab salom berayotganida bir mirshab, chap tomoniga qarab salom berayotganida yana bir mirshab o'q uzgan. Saidahmad eshonning oppoq yaktaklari alvon qonga bo'yalgan. Qiblaga qarab o'tirgan bul zot,   eslashardi ulug'lar, go'yo bir dasta nurdek yorug' edi. Saydahmad eshon so'nggi kuchini to'plab ularni duoyibad qiladi. Ayni shu paytda rus mirshabi uning boshiga o'q uzadi.

Eshon buvaning qoni o'z ona yurtining tup­roqlariga to'kildi. Maysa bo'lib ko'kardi, gul bo'lib ochildi, daraxt bo'lib meva tugdi, Parkent osmonida duo bo'lib elni balolardan asradi. Xalqning butun vujudi ko'zdan iborat, qizim. Bu ko'zlar tarixning qil tomirigacha ravshan ko'ra oladi. Yomonlik qilganlar, qotillar al qasosul minalhaq, deganlaridek tez o'tmay o'z javobini olishganini xalq hozirgacha gapiradi. Saydahmad eshonning duo­yibadi Haq dargohida qabul bo'lgan, deyishadi.

— Bu yo'llardan ehtiyot bo'lib, pokiza vij­don, imon bilan o'tganlar haqiga duo qilib o'tish kerak, — dedi onam tilovat qilib bo'lgach. Men yo'lim tushganda shunday ulug' joylarga tez-tez borib turaman. Akang bolalik qilibdi-da.

Onam bilan men o'rnimizdan ohista turib, Parkent yo'liga tushdik. Piyoda ketarkanmiz, bolalikda otam va onam olib boradigan ziyo­ratgohlar, ulkan izdihomlar yodimga tushdi. Yuragimning tubida nimadir shivirlayotganga o'xshar, g'alati alpozda edim. Onamning ro'moli shabadada hilpirar, o'zi qomatini tik tutib, uzoqdan ko'rinayotgan Chotqol tog'lari tomon qadam tashlayotganday edi. Onam qo'limni qisdi. Yalt etib qaradim. — Tog'larni ko'rdingmi, — dedi nigohi bilan ularni ko'rsatib. Ha, — dedim men bolalarcha soddalik bilan. — Ularni hech qachon yodingdan chiqarmagin, ular ajdodlaringdir.

Men indamay onamning oyoqlarini quchoqlab oldim.