Matbuotga qaytmasak bo'lmaydi

Yoki millionlab xonadonlarga gazeta-jurnallar yetib bormayotganiga

sabab nima?

 

Ko'p yillar oliy o'quv dargohida bo'lajak jurnalistlarga saboq bergan olim Saydi Umirovni ko'pchilik biladi. U kishi biz bilan qo'shni edi. Eski matbaachi bo'lganim uchunmi men bilan gurunglashishni yaxshi ko'rardi. “Sizlar tuxumni archib mehmonga tutgan mezbon kabi, o'qish payti talabalarni shijoat po'chog'idan ayirib qo'yasizlar chog'i, matbuotda yurak hovuchlab ishlaydigan bo'lishadi – tanqidiy maqola yozishdan qo'rqadilar”, deb hazillashsam, o'ylanib qolardi rahmatli. Nega gapni bundan boshladim? Chunki o'sha hazil-chin gap zamirida keyingi yillar meni   o'ylantirgan juda katta muammolar yotadi.

Kamina 1936 yilda Toshkent tumanining Keles shahrida tug'ilib o'sganman. 1953 yili mehnat faoliyatimni Toshkent pochta boshqarmasida gazeta va jurnallarni saralovchiga yordamchi sifatida boshladim. Sohaga qo'ygan ixlosim tufayli faoliyatim doirasida bir necha bosqichlardan o'tib, pochta boshqarmasi rahbari lavozimiga ko'tarildim. Ko'p yillar Toshkent shahar “Soyuzpechat” agentligi (hozirgi “Matbuot tarqatuvchi” AK) direktori vazifasida ishladim. To'g'ri, bir sohada uzoq ishlagan ba'zi kishilar ishdan ketgandan keyin korxonasi faoliyatiga bepisandlik bilan qaragan, ularning ishidan nuqson izlagan hollar ko'p kuzatilgan. Shu ma'noda andishaga borib o'zimga savol beraman: matbuotning bugungi ahvoli, uning mushtariylarga yetib borish darajasi, bu sohadagi muammolar haqida munosabat bildirishga ma'naviy haqqim bormi? So'ng yana o'zimga deyman: to'qson yoshni qoralash arafasida turibman, bildiradigan fikrim qandaydir manfaat, tama ilinjida emasligi ayon. Chunki menga shu yoshimda hech qanday ish, vazifa kerak emas, Xudoga shukr, pensiya gashtini surib yuribman.

Qolaversa, O'zbekistonda so'ngi besh–olti yil ichida yoshu qarini quvontiradigan o'zgarishlar bo'ldi. Yashirishning hojati yo'q, deyarli barcha soha inqi­rozga uchrash arafasida edi. Jurnalistlar ta'biri bilan aytganda, xom-xatala bir maqolani tahrir qilishdan ko'ra yangisini yozish oson bo'lganidek, siyo­siy-iqtisodiy, madaniy-ma'rifiy hayotda birovlar yo'l qo'ygan kamchiliklarni bartaraf etish juda qiyin. Shukrki, qi­yinchilik bilan bo'lsa-da, elimiz farovonlik sari qadam tashladi.

Bu ezgu yo'lda barcha, ayniqsa, biz qariyalar haqli islohotlarga bosh bo'layotgan Yo'lboshchimizni har tomonlama qo'llab-quvvatlamog'imiz kerak deb hisoblayman. Shu ma'noda matbaachilikdagi ellik yillik tajribamdan kelib chiqib, mazkur sohaga yana e'tibor berilishi zarur bo'lgan masalalar xususida o'z munosabatimni bildirmoqchiman.

Prezidentimiz faoliyatlarining ilk damlaridan boshlab davlat va jamoat arbobi, yozuvchi Sharof Rashidovning nomini tiklashga   alohida e'tibor qaratganlari bejiz emas. Chunki hukumat ishini yuritish hech qachon oson bo'lmaganidek, sho'rolar davrida hukumatni boshqarishning o'ziga yarasha yanada murakkab­liklari bor edi. U kishi har sohada Ittifoq bo'yicha joriy qilingan, ammo bir tomonga yo'naltirilgan ish tizimidan oqilona foydalangan. Jumladan, matbuot targ'iboti ham misli ko'rilmagan darajada edi. Masalan, “O'zbekiston ovozi” (“Sovet O'zbekistoni”) 700 ming, “Pravda Vostoka” 200 ming, viloyat gazetasi “Toshkent haqiqati” 60 ming, bolalarga bag'ishlangan gazeta va jurnallar yuzminglab nusxada chop etilgan. Gazeta va jurnallarni aloqa bo'limlariga yetkazish uchun 130, “Soyuzpechat” chakana savdo do'konlariga olib borish uchun 26 ta yuk avtomashinasida xizmat ko'rsatilar edi. Poytaxt­­da 213 ta aloqa bo'limi, 420 ta gazeta do'konlari faoliyat yuritardi. Davriy nashrlar pochta bo'limlariga soat   8-00, savdo do'konlariga 7-00 gacha yetkazib berilmasa, aholi shikoyat bilan chiqardi. Siyo­siy ahvol o'zgarib, qayta qurish, oshkoralik, respublikalarning ittifoq ixtiyoridan chiqarilishi, yurtimiz mustaqilligi e'lon qilingandan keyingi bir necha yillik o'tish davri qiyinchiliklari ta'siridan matbuotimiz ham zavol topdi. Negaki, sho'rolar siyosati bilan birga o'ylangan, natijasi oy kabi ravshan ish tizimidan ham voz kechdik. Mana, hozirgacha matbuotimiz   o'zini o'nglayolgani yo'q. Bunga misol keltiraman: 2022 yilga kelib “O'zbekiston ovozi” gazetasi 2010, “Pravda Vostoka” 3988, “Milliy tiklanish” 1057, bir paytlar qariyb 800 ming nusxada chop etilgan “O'zbekiston adabiyoti va san'ati” gazetasi 925 nusxaga tushib qolibdi. Poytaxtda gazeta xarid qiluvchi odam qaerda “Matbuot” do'koni borligini surishtirib yuradigan bo'lib qoldi. O'zim istiqomat qiladigan Yunusobod tumanining Bodomzor mavzesining sakkizta mahallasida 30 mingga yaqin aholi yashaydi. Ikkita pochta bo'limiga kirib fuqarolarning obuna bo'lganliklariga qiziqib ko'rdim: “Shayx Shabli” mahallasidan bir fuqaro “Xalq so'zi”, yana bir kishi “Yangi O'zbekiston”, Mirzo Ulug'bek mahallasidan ikki kishi “Xalq so'zi” va “Bo'z suv” mahallasidan kamina “Pravda Vostoka”, “Hurriyat” va “Xabar” gazetalariga obuna bo'lganmiz. Mahallamizdagi 105-sonli maktabdan gazeta-jurnallarga hech kim yozilmaganligini bilib, qarilik ekan ko'zlarimga yosh keldi. Shunday ekan, matbuot do'konlari faoliyatini tezroq yo'lga qo'yaylik, odamlar o'zlariga kerak gazeta-jurnallarni xarid qilishsin, axir?!

Viloyat va tumanlarda-ku matbuot do'konlarining faoliyati umuman to'xtagan hisob. Faqat ba'zi bozorlarning gavjum joylarida matbuot nashrlari sotilayotganligiga ko'zingiz tushib qoladi. Ularda ham “sariq matbuot in'omlari”. Hatto juda kam qolgan matbuot do'konlarining old peshtaxtasidan ham shunday oldi-qochdi nashrlar o'rin olgan. Sayo­hat, ziyorat ilinjida viloyatlarga ko'p chiqaman. Tanish-bilishlarning uyida mehmon bo'laman. To'g'risini aytish kerak, qishloqlarimizda shunday xonadonlar borki, kitob u yoqda tursin, bir parcha gazeta yoki jurnal parchasini ham ko'rmaysiz. Kitobxonlikka bo'lgan da'vatlar kim uchun? Keyin matbuot orqali yangiliklardan vaqtida xabardor bo'lib turish kitobxonlikning boshlanishi emasmi? Qiziq, tuman markaziy kutubxonasida hatto tuman gazetasi yo'q. Ko'p yillar o'z holiga tashlab qo'yilgan tuman gazetalarini, asosan, obunachi o'qituvchi va o'quvchilar saqlab keldi. Ammo daf'atan “Obuna majburiymi” degan masala o'rtaga chiqdi. Oqibatda qobiliyatli o'quvchilarning dastlabki oynasi bo'lmish tuman gazetalari mas'ullari mushtariy izlab maktablar ma'muriyatiga murojaat qilolmay qoldilar. Bu holat o'quvchilarni o'z sevimli nashrlaridan ham benasib qildi. Axir, hech bo'lmasa “Gulxan”, “Tong yulduzi”, “G'uncha” kabi bolalar nashrlarini har bir sinfga bittadan yetkazishning iloji bor-ku! Maktab rahbarlariga ham hayronman, ba'zi gazeta va jurnallarga yuqoridan ko'rsatma bo'lsagina obunasini tashkil qilishadi. Ammo inson ruhiyati, ma'naviyati, muammolariga asoslangan “Yangi O'zbekiston”, “Xalq so'zi”, “XXI asr”,   “Tafakkur”, “Sharq yulduzi”, “O'zbekiston ada­biyo­ti va san'ati”, “Hurriyat” kabi matbuot nashrlari, bolalar tarbiyasiga mo'ljallangan gazeta va jurnallardan o'qituvchi va o'quvchilarni benasib qilayotganlari haqida o'ylamaydilar ham. Nahotki, atrofdagi biznesmen, tadbirkor, fermerlar o'z xodimlarining ko'ngli uchun ham ularni vaqtli matbuotga obuna qilishni istashmaydi? Xo'sh, hokimlar qaerga qarashyapti? Ularga viloyat, tuman va shaharlari hududida matbuot do'konlari faoliyatini yo'lga qo'yish shunchalik ham qiyinmi? Bugungi kunda kitobxonlikka davlat miqyosida ahamiyat berilayotganini biladilar-ku!

Hozir hokimliklarda matbuot kotibi shtati joriy qilingan. Afsuski, hokim yordamchisi mavqeidagi mazkur matbuot kotiblari faqat hokimlar faoliyatini internet saytlariga joylashtirish, ularni ishlayotganday ko'rsatishdan ortmaydilar. Hatto bu ishga tuman gazetasi xodimlarini ham jalb etishadi. Aslida kotiblarning asosiy vazifasi aholini matbuot bilan ma'nan bog'lash, bu masalada jurnalistlarning rolini oshirish, tumanda sog'lom ijodiy muhit yaratishdan iborat, hokim qaerga borsa, uning ortidan qolmaslik emas!

Gap ko'p, muammo ko'p. Ularni hadeb takrorlashdan ko'ra, amaliy ishga o'tish lozim. Matbuotning mavqeini tiklash uchun, avvalo, mutaxassislarning fikrini o'rganish lozim. Mening ham shu o'rinda kamtarona takliflarim bor: birinchidan, tahririyatlar, obunani tashkillashtiruvchi tashkilotlarni qo'shimcha qiymat solig'idan butunlay ozod qilish, yagona soliqqa o'tkazish lozim; ikkinchidan, obuna uyushtiruvchi muassasalarga ma'lum shartlar evaziga obuna qilishga ruxsat berish kerak; ularning har bir tumanda bu ish bilan shug'ullanuvchi xodimi, viloyat kesimida tarqatish tizimi va logistikasi bo'lishi shart; mahalliy tuman hokimlariga hududlarida matbuot do'konlari o'rnatilishi va faoliyat holati bo'yicha mas'uliyat yuklash kerak. Binobarin, aholiga matbuot nashrlarining talab darajasida tarqatilishi, gazetxonlar safining kengayishiga qarab ham hokimlarning ma'naviy ahvoliga yetarlicha baho berish mumkin.

Qolaversa, gazeta-jurnallarga obuna qilish tizimi Mahalla va oilani qo'llab-quvvatlash vazirligi, Ma'naviyat va ma'rifat markazi bilan birgalikda har bir hokimlikda nazorat qilinishi maqsadga muvofiq. Agar shunday qilinsa, bu “majburiy obuna” bo'lib qoladimi?

Yo'q, albatta. Odamlar baribir gazeta-jurnal o'qigisi keladi. Buning uchun sohaga yanada e'tibor, targ'ibot va qo'llab-quvvatlov kerak, xolos.

Qolaversa, nima uchun ijtimoiy tarmoq, internet deganlari nihoyatda rivoj topgan dunyo mamlakatlarida har bir xonadonda gazeta bor, ertalabki nonushtadan avval ma'naviy ozuqa — gazeta o'qishadi, matbuot nashrlariga birrov ko'z yugurtiradilar. Ha, bu xususda juda ko'p gapiriladi, ko'p yoziladi. Chunki bu madaniyat. Lekin shu darajaga qachon yetamiz o'zimiz?

Bizda-chi, bugun millionlab xonadonlarga aqalli biron-bir nomdagi nashr bormaydi. Shuning uchun pochta xodimlariga ham ish yo'q. Aslida bu katta kemtiklik. Gazeta-jurnal o'qimaydigan odamlar yolchitib kitob ham o'qishmaydi. Shu bois, allaqachon “har bir xonadonga gazeta” yoki “har bir uyga — matbuot nashri” loyihasida ish olib borishning mavridi keldi.

Qachonki, uyda, maktabda, oliy ta'lim dargohida gazeta-jurnal o'qilmas ekan, bu ulkan fojia. Uning asoratlari, og'ir belgilari bugungi yoshlarda aks etayotgani bejiz emas. Hechdan ko'ra kech deydilar. Matbuotga qaytish kerak. O'zga chora yo'q. O'zga yo'l yo'q.

Bir zamonlar jadid bobolarimiz bejiz “Najot-ta'limda” deyishmagan edi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ham ta'limga, ayniqsa, maktab ta'limiga e'tiborni kuchaytirayotir. Ta'lim va tarbiyani rivoj toptiradigan omillardan biri esa bu — matbuot vositalari ekanligini unutmaylik.

Sobir XATAMOV,

mehnat faxriysi

Yangiliklarni do'stlaringizga ulashing

Fikr bildirish

Email manzilingiz chop etilmaydi. Majburiy bandlar * bilan belgilangan

five × two =