Dori-darmon – kimga armon

Bu dunyoda, men mutlaqo sog'man, a'zoi badanimda hech illat yo'q, baquvvatman degan biron vallomat bormi? Topa olmaysiz, ovora bo'lmang. Hech bo'lmasa, tishi og'rir, yo sochi to'kila boshlagandir? Qizig'i shundaki, odam qancha sog' bo'lsa, o'zini shuncha ehtiyotlar ekan – tinmay tish yuvib, soch shampunlab, badantarbiya qilib… Qaysi dorini nimaga em deb eshitsa, darrov sotib olib g'amlab qo'yadi. Endi bu – sog' kishilar, kasalga chalingan, yo surunkali bemorlarning holi esa o'zingizga yaxshi ayon. Shuning uchun, har oilada bir chog'roq apteka to'ladigan dori-darmon yig'ilib qolgan hozir.

(Buni aytmasam ham bilasiz-a?)

* * *

Bola edim. Biz tomonlarda bir tabib chiqdi. Kimki shifotalab bo'lib borsa, davo topar edi. Zambilda olib borilganlar yurib, hassa tayanib yetib olganlar yugurib qaytib ketardi. O'zi duxturdan chiqqan bu zot bemorlarga ko'kat qaynatib tayyorlangan dori berar edi, xolos. Boshqa shifokorlar hayron: og'ir kasallar ham tuzalib ketyapti!

Buning siri bir tasodif bilan ochilib qoldi. Duxtur-tabibning befahm xotini tabletkadan bo'shagan karton qutichalarni axlatga qo'shib tashlab yuborgan ekan. Bir odam sarasop solib qarasa, bari gormon! Sobiq duxtur-soxta tabib gormon tab­letkalarni talqon qilib tuyib, “shifobaxsh giyohlar qaynatmasi”ga qo'shar ekan. Gormon, albatta, kuchli ta'sir qilgan, uni ichgan bemorlar dardini unutib, o'zini sog' his etishgan, “baraka topkur tabib”ni boshqalarga ham rosa maqtab, oshirib-toshirishgan, ana ko'ring – shifotalablar duxtur-tabibning qishlog'idagi ko'chalarga sig'may ketardi. Fosh bo'lib, javobgarlikka tortilgach, hamma peshonasiga shappatilab qoldi. Ammo kuchli dozada gormon olgan qancha bemorning umri qisqargan, yoki bir dardi o'n bo'lgan ekan – kim biladi?

(Sizlar tomonda ham shunaqa “tabib”lar chiqqanmi?)

* * *

Mashinada ketib borar ekanman, dunyoi boumid, zora bir ashula bersa, deb radioning olti kanalini bir-bir ulab ko'raman, hammasida ham ikki-uch daqiqalik ting'ir-ting'ir tugar-tugamas “oliy toifali shifokor, naq Germaniyada o'qib, malaka ham oshirib qaytgan …bek …vich bilan suhbatni e'tiboringizga havola qilamiz”, deya kamida yarim soatlik dori reklamasiga o'ta qolishadi? Yana, ajabki, TV, radiolarning “boshlovchi-suxandon”lari “shifo vositalari”ni burnimizga ishqalashda duxturlardan ham faolroq! Shunday gapirishadiki, suhbatga chaqirilgan “mutaxassis” ham bir chetda qolib ketadi, diktorchalarning o'zi “shifobaxsh dori vositasi”ni naq burningiz tagiga opkelib qo'yishadi, og'iz ochako'rmang, tiqvorishadi lekin!

Olis tog'damisiz, yo chet qishloqda, farqi yo'q, tekin yetkazib berishadi, boz, himmatlari shu qadarki, ikkitasini sotvolsangiz, uchinchisi bepul hadya qilinadi, bir o'ris kinosida aytilganidek, yana nima kerak senga, …! devorganingizni bilmay qolasiz. Nafaqat bu, hatto, agar molini sotvolib, ichidan chiqqan allambalo yorlig'i raqamini jo'natsangiz, mashinami-go'rmi yutib olishingiz mumkinligigayam besh ketmadingizmi? Ha endi, ana shu reklama qildirishlaru, mashhur artistlarni unga chorlashi, katta-kichik yutuq opkeberib, “halol”ligiga sizni ham el ko'zida iqror qildirib, to'n kiyib, gapga to'n kiydirib ketish xarajatlari ham ana shu dori-darmon va oziq-ovqat mahsulotlarining narxiga qo'shiladi – mol bahosi tannarxidan necha baravar yuqorida; biz esa ko'zboylog'ich avrayotgan soddaday ang'rayib tura beramiz.

(Sadag'asi ketay, halol va xolis maslahatlar foydali deganlari shu bo'lsa!..)

* * *

El tinchligi, osoyishtaligiga xavf tug'ilsa, Ichki ishlar vazirligiga, Mudofaa vazirligiga umid ko'zini tikamiz – xatarni ular bartaraf etishi kerak. Xuddi shu kabi, Sog'liqni saqlash vazirligidan xalq sog'lig'ini nishon qilib, tobora bostirib kelayotgan har turli ajnabiy va mahalliy, qalang'i-qasang'i firmalarning dori-darmon tarqatishi tibbiy, ilmiy va huquqiy jihatdan qanchalik to'g'ri, buni tekshirib, har bir “dori” haqiqatan ham darmon bera oladimi, yoki bir aldov vositasimi, ichida boya­­gi gormon singari vaqtincha sog'aytirib, so'ng tezgina yiqitadigan moddalar yo'qmi, bular to'g'risida rasmiy xulosa berishni talab qilsak… haqqimiz bordir shunga? Bu vositalar rostan ham og'iz ko'pirtirib maqtalayotgan ming xil o'simliklardan olinganmi, yo surati giyoh, tarkibi esa ximiyaning o'zginasimi — shularni aniqlab, bizga xolis aytadigan biron muassasa bormi?

Albatta, har kim ham yashagisi, sog'-omon yurgisi, uzoqroq umr ko'rgisi keladi. Biroq hozir odamlar nima qilishni bilmaydi: duxturga borsinmi, yo anov “shifobaxsh”larning birontasini ot bahosida sot­volib, ichaversinmi?

Gap kavlasang, gap chiqadi, deyishadi. Nega mana shunaqa qo'lbola dori-darmon ko'payib ketdi, ular qayoqdan paydo bo'lyapti? Menga shu savolni bersangiz, uyammas, buyammas, bunga aynan sog'liqni saqlash tizimidagi illatlar sabab, deb aytgan bo'lar edim.

Ilgari biron joyingiz og'risa, duxturga borardingiz, u diagnoz qo'yib, bir-ikki dori yozib berardi, vassalom, ko'rmaganday bo'lib ketardingiz. Hozir-chi? Shifokorga borsangiz, u bamisoli bir dev: davolamasidan avval haq to'laysiz – har bir klinikada “kassa” deb yozilgan tuynukka salom berib o'tmay iloj yo'q. Hali bu duxtur davolaydimi o'zi – bu sizning muammoingiz. Xo'p, to'lab ham kirdingiz, deylik. Shikoyatingizni tinglab-tinglamay, duxtur bir necha varaqni qoralab tashlagach, “diag­nostika markazi”ga yo'llanma beradi; o'zi tashxis qo'yib davolaydigan shifokorlar pensiyada, undan ham narida. Diagnostika degan joyga ilgari og'ir kasallar yuborilardi, endi esa tishingiz og'risa ham, ichingiz burasa ham borib pul to'lab kelishingiz shart. Diagnostika esa – qoningizni so'ruvchi yalmog'izning o'zginasi (mendan o'tgan yili bir “macha” topshirishning o'ziga 58 ming so'm olishdi, buyog'ini shundan qiyos qilavering). Yana boyagi duxturga kelasiz, endi u kasalingizga bir emas, ikki emas, naq sakkiz xil dori, bir necha “osmaukol”, yana boshqalarini yozib beradi. Apteka – yana bir beomon maxluq; unga borsangiz, narxni eshitib, qon bosimingiz oshadi, arzimas bir xastalikni bartaraf etishga pensiya puli yetmay, yaqinlaringizga sarg'ayasiz – bir dardingiz o'n bo'ladi. Qarabsizki, “shifokor – diagnostika – apteka” otli Bermud uchburchagiga tushib qolibsiz… Shundan so'ng, baridan voz kechib, ming xil nag'ma bilan maqtalayotgan turli-tuman “alha”dilarni sotib olib, ichib o'ltira bergingiz kelib qoladi, har holda, ular resept so'ramaydi, diagnostikaga yubormaydi, bari ish imi-jimida-ku, har holda.

* * *

Mol bozorga tushgan kishi dalloldan nari yurgisi, qo'y oladimi, yo echkimi, uni aralashtirmay, o'zi xarid qilgisi keladi. Negaki, dallol ham, qallob ham bir go'r, uch so'mlik narsa besh so'mga tushadi u aralashsa. Mol egasidan ham oladi, sizdan ham “shirinkoma” undirmay qo'ymaydi dallol.

Keyingi bir-ikki yil ichida televidenie ham, radio ham bozor iqtisodiyoti deb, xuddi Ivan Vasilyevich singari, “kasbini o'zgartirgani”ga guvoh bo'lyapmiz – dallollikni ham qo'shimcha daromad keltiradigan daromad sohasiga aylantirilgan: “dori” sotuvchilaridan pul oladi, sizu bizdan esa vaqtni (aslida, vaqt ham – pul). Oqibat, ana shu qimmat-qimmat dorilarni bir amallab sotib olaveramiz, chunki “duxtur – diagnostika – dorixona” degan uch DDDdan zadamiz, ammo qochib qayoqqa ham borar edik…

Endi, deyman, bu radio, bu telekanallarning xodimlari oylik olib ishlashsa kerak? Dori opkelib sotuvchilar reklama uchun tele va radiokanallarga o'tkazayotgan million-million so'mlar yana sizu bizning ustimizga tushib, dori qurg'urlarning narxi yanada osmonga ko'tariladi.   Nainki, elni yangi chiqqan “dorishunos”lar talashiga, g'orat qilishiga ko'maklashish? Bir hovuch xodimiga qo'shimcha daromad deb butun xalqni dori sotib olishga kechayu kunduz undar ekan, ular ham sizning sog'lig'ingizga emas, cho'ntagingizga ko'z tikib turibdi. Endi radio va TVlar ham kamday, poezdga chiqsangiz, siz o'tirgan joyning oldiyu ortida – chor atrofida g'ij-g'ij dori reklamasi ko'zingizga uriladi, qochib bo'psiz ulardan!

Shosha-pisha reklama tayyorlayotganlaru uni omma­lashtirayotgan OAVning sohibqironlari bu dorisotarlarni chindan ham el sog'lig'i yo'lida bel bog'lagan jo'mard kishilar deb o'ylashyaptimikin yo?

To'g'ri, reklama ham kerak. Tushunamiz. Ammo shu sohadagi boshboshdoqlikni hech bo'lmasa biroz tartibga solish, jilovlash zimmasida bo'lgan biron mahkama bormi o'zi?

(Savolimiz shu).

Zuhriddin ISOMIDDINOV,

O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan

madaniyat xodimi