Adib iztiroblari – zamon va makon iztiroblari

Atoqli adib Abdulla Qodiriyning “Mehrobdan chayon” romanini qayta zavq bilan o'qib chiqqanimdan so'ng o'ylarim tuguni yechilganday bo'ldi. Adibning Qo'qonga safari davomida tarixiy hujjatlarni o'rganish barobarida xon saroyining har bir yo'laklari, qal'a kungiralari, maqbaralar mehroblari, mad­rasalarning naqshlar ila qanday ziynatlanganicha sinchilik nazarida qaraganligi asar voqeasini bir halqaga olganligida kuzatiladi. Anvar va Ra'noning sevgisi bir bahonadir, ammo xonlik tanaz­zulining ayanchli qiyofasi saroy ahkomlarining zalolat botqog'iga botib, o'zlik o'zagidan ayroligida ko'rinadi. Haqparvar, adolatparvar, el dardida yongan ulamolar ko'chaga uloqtirilgan. Ularning siyosiy, ijtimoiy munosabatlarda qarashlari inobatga olinmagan.

O'ziga mahliyolik, ishratparastlik va jaholatparastlik urchigan makonda qabihlik, tubanlik, fis­qi-fasod, g'iybat va bo'hton kabi jirkanch illatlar bolalaydi.

Xonlikning bo'g'zigacha mutaassiblik g'uli chirmagan, fikr falajlangan, sox­­ta hamdu sano “tuya” mingan, iffatsizlik davr tug'rosiga aylanganligi asarning voqea chizig'ida bir ipga tortilgan. Sharmandalik hayo nuqsida ko'ngil mehrob­larigacha ko'chgan, amaldorga qulliq qilish iftixor yaloviga aylanganki, xonlikning badburush basharasida qon hidi silqiydi.

Solih maxdum   xasislik, qizg'anchiqlik domiga tushgan, pul uchun o'zini sotadigan qiyofasiz kimsa bo'lib, tirnog'ining kirini pullashni or bilmaydi. Oltinu sandiq to'la sarposi bo'la turib, xotini Nigorxonimu bolalari, hatto o'ziga ki­yimlikka sarflashdan tiyiladi. Chunki uning maqsadi beshni o'n qilib boyishdir. Qora tangani tishining kavagida asrashni ep bilgan mumsik mudarris o'quvchilarning ota-onasidan berilgan haqqa qarab bolaning fandan baholanishi avlod tarbiyasiga xiyonatidir. Madrasalarda o'qitish tizimi yo'qligi, ta'lim-tarbiyaning sustligi, qiroatxonlik, “kun o'tsa bo'ldi” degan maqsadda saboq berish tavakkalchilikning ildizi ekanligini adib mahorat bilan asarida tasvirlagan.   Haftiyakni jo'rovozda yoddan o'qish mashqi bola shuurida fikrlash hissini so'ndiradi. To'g'rirog'i, yuzaki qiroatxonlik mag'zavasiga cho'ktirish holatini sinchilik bilan yoritadi adib. Nigorxonim 20-30 o'quvchiga saboq bersa-da, ish haqini chaqasigacha sanab oladigan Solih maxdum kabi boylar oilasi fojiasi ham chuqur yoritilgan. “Ularning uy mojarolari va bola-chaqani it kabi siqishlari nimada?”deya adib o'ziga savol qo'yadi va uning javobini asarda aks ettiradi.

Anvar yoshligida qolib, pochchasining uyida yashaydi. Ammo pochchaning it fe'l­liligi bir chimdim tuzni ko'p ko'rib zug'um ko'rsataverishidan yuragi zada bo'lgan opasi Mohlarimoyimdan panoh so'rab (Nigorxonimning onasi) yig'lab-siqtab iltijo qilgani manzarasi ham inson taqdiri muammosi o'z davrida ochiqligini, mehrsizlik rishtalari salqiligini anglatadi. Xon sarmunshiyi Muhammad Rajabbek qo'lida Anvarning ish o'rganishi bilan o'rdadagi daftardorlik, forsiycha va turkiycha nomanavislik hunarlarini to'liq o'zlashtirishi unga hayot yo'lini ochadi. Sarmunshiyning nazariga tushadi. Uning o'g'li Anvarning maktabdoshi va do'sti edi. O'g'lining vafotidan keyin Anvarga alohida mehr ko'rsatadi. Shunda nega Abdulla Qodiriy munshiylikka (kotibiyat) e'tiborni qaratgan degan   savolimizga darrov javob topamiz. Chunki uning o'zi Turkiston gubernatorlik idoralarida sarkotib bo'lib ozmuncha ishlagan. Xatlar, shikoyatlar inson taqdirining mehvari ekanligini oshkora bilgan. Shikoyat va arzlari havoda qolgan xalq xonlikning puch va'dayu soxta, quruq siylovlaridan zadalangan va ko'ng­­li qolgan.

Munshiyxonada, ya'ni saroy saltanatining mehrobida in qurgan mulla Kalonshoh, Shahodat mufti kabi munshiylar din ilmidan chuqur xabardor bo'lsa-da, ig'vo ko'pigidan bebahra qolmaganligi zimdan Anvar mirzaga qarshi fitnasida suv yuziga qalqqan po'panakday ayon bo'ladi. Mulla Abdurahmon din peshvosi, lekin axloqsiz va ko'rnamak. Ba'zida meni bir savol qiynaydi: bizku dahriy zamonda yashab, tanglayimiz sho'ro mafkurasi bilan ko'tarilgan. Tanglayi Qur'oni karim bilan ko'tarilgan ba'zi bir bobolarimizning (aynan saroyda ishlaganlarni nazarda tutayapman) bunday axloqsizligini qanday baholash mumkin?! Komilligu oriflikdan asar yo'q bandalarining nazdi suq, razillikni sallasining pesh bandiga o'ragan, qabihlikni dasturilamal qilganlari ta'bingizni xira qilishi bor gap! Buning barchasiga muttaassiblikning qora yovg'oni, razillikning istilosi sababmasmikan? Yolg'onlikning qasri poydevori tubanlikdir. Yolg'on hamdu sanolar ilmsiz kishini tezda girdobiga tortadi. Jasoratsiz, ilmi zaiflar yolg'onga o'ch, o'zligidan mosuvo, o'zini emas, o'zgalar qadamini o'lchaguvchilardir. “Maqtov shirin og'u, shirin o'ldirar” (Rauf Parfi) maqomidan benasibdirlar ham. Komil inson o'zini noqis bilgay va shu noqisligidan orif va komillik pillapoyasiga ko'tariladi. Demak, ilohiy kitobni o'qib uqmagan “musulmon” musulmon emas, nari borsa shayton malaylaridir.

Asarda “Haram” bobida go'zal qizlarning tahqirlangan qismati odam o'ziga yov degan tushunchani tug'diradi. Haramdagi kanizaklar hayoti ishratparastlikning jirkanch manzarasi bo'lib, ayol qismati vaznsizlik, xayoloti turmushning achchiq zardasi omilida gul ko'ngilni cho'g'lantiradi va kuydiradi. Yer solig'ini to'lamagan kambag'alning qizini haramga keltirilishi xonlik siyosatining chirkin va tubanlikdan dalolat ekanligini, el or-nomusini toptash kundalik ish amaliga aylangan darajadaligini o'quvchi o'qiydi. Yuz kanizak va to'rtta xotinlik “rutba”sida siylangan xon maishatparastlik botqog'iga cho'kishi bor gap. A. Qodiriy o'tgan asrning yigirmanchi yillarida xonning to'rtinchi xotini Roziya buvi bilan uchrashib, haram voqealarini uning esdaliklari orqali dalillar asosida tasvirlaydi. Na xonlik, na xalqi bilan ishi bo'larmidi bunday elboshilarning? Ahmoqlikning chegarasi yo'q dey­di mashoyixlar. Xon o'g'li O'rmonbekning   sunnat to'yini bir yuz yigirma kun o'tkazganligidan o'ysiz, nodon, qo'g'irchoqsifat el boshqoni ekanligidan ogoh tortasiz. “Kirlangan” xonlikning o'z xalqini yov ko'rib tutqunlik va qullikda saqlashi bilan kechagi ajdodlarimizning qora o'tmishi qalbimizni qavartiradi. Qo'qon xonligini Nobel mukofoti sovrindori Gabrail Markesning “Yolg'izlikning yuz yili”dagi Makondosiga qiyos qilaman. Makondo jaholatparastlik, ishratparastlik, ishqparastlik, zo'ravonlik va shunga o'xshash illatlar girdobida Yer yuzidan supurilib ketadi. Bu yozuvchining dunyo gegimonlariga “tuhfa”si edi. Ammo Qo'qon mavjud va tarixiy makon. O'rdani egallab olgan riyokorlik inson rutbasiga qiyomat qoim tamg'asini yopishtirdi. Olchoq saltanatni yuqoridagi kabi illatlar yemirdi.

Anvar va Ra'no munosabatida o'zbekona serlutflik, halimlik, poklik, jasurlik, muhabbatda sodiqlikni anglab, qalbga nur ulashguvchi tuyg'uga oshno bo'lamiz. Ra'noning xon ovchilariga “ilinishi” unda jasorat tuyg'usini gurillatadi. O'z sevgisiga erisholmay tushkunlik iskanjasida za'faron bo'lgan Anvarni chorlab u bilan do'sti Sultonmurodnikiga kelishi voqeasi qalbni titratib, vujudni silkitadi.   Anvardagi qo'rquv o'rnini jasorat chulg'aydi. Bu Sultonmurodning xon tomonidan qatl etish hukmi damlarida ko'zguga solinadi. Do'stini qutqazish uchun Anvar xon saroyiga o'zi boradi. Muloqot chog'ida ko'ramizki adib Xudoyorxon holatini so'z bo'yog'ida mahorat bilan chizgan. Qarangki, xon saro­yida xizmat qilgan amaldorlarning odamoviligi yo'q. Borlari haydalgan, badarg'a qilingan.

“Raqibni bu borada jasoratda ko'rgan Xudoyorxonning kiprik ostlari uchib, soqol to'klari silkindi. Va biroz so'z topolmaganidek tamshanib turdi.

— Sen bizga xiyonat qilding, it uvli!

Anvar bosh irg'atdi.

– Iqrorman.

– Tuzimni unutding.

– Tonmayman.

– Iqrorsen, tonmaysen, o'bdan ish! – dedi zaharxandalik qilib xon, – o'luvdan ham qaytmaysen!

– Men sizdan marhamat so'rab kelgan emasmen, –dedi iljayib Anvar. –O'zimni o'limga berib, bir gunohsizni qutqazish uchun kelganman.

Hamnishinlar lablarini tishlashdilar. Xudoyorxon istehzolik kuldi:

– Pusulmonchilik qigansan-da?

– Albatta, — dedi Anvar, – boshqalar kishi gunohi uchun gunohsizni tutib pusulmonchilikdan chiqqach, men pusulmonlik bilan o'lishni o'bdan bildim”.

Go'yo xon musulmonchilik (mehri daryolik) ustidan kulib, uni mazaxlayotganday edi. Ezgulik yo'li razillikni tug'diradi degan xulosa ham o'yingizda charx uradi.

Xonga yuzlanib o'limni maqbul top­gan Anvardagi jasoratni ko'rganda ajdodlarimiz butunlay g'aflat chohida qolmaganligini ang­laymiz va qalbimizda g'urur hissi chechak ochadi.

Ulug' adib asari xalqimizning ma'naviy mulkiga aylangan. Haqiqiy kitob­lar   yondiriladi, kuydiriladi, ammo millat xotirasidan o'chmaydi. O'z davrida kutubxonalardan uloqtirilgan bu asar ham kitob javonlarimizga qaytarilganiga yarim asrdan oshdi. Yerto'lalardagi sandiqlarda asralgani ham chin. Baribir, xalq o'zining ulug' ijodkorini yakkalab qo'ymaydi, qatliomdayam yuragiga yashiradi. “Mehrobdan chayon” ham shunday asar. Millat yuragiga aylangan asarlardan biridir.

Otabek va Anvarda adib fe'l-atvori va qiyofasini anglaganday bo'laman. Garchi Antonio Porke “Tubanlik abadiy, qolgan barchasi o'tkinchi”deb aytsa-da inson kurashlarda ma'naviy g'olib bo'lishini, shu g'oliblikda hayot zavqini surishini ulug' adibimiz Abdulla Qodiriy asarlaridan topamiz va ko'ngilga taskin beramiz.

O'roz HAYDAR,

O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi a'zosi