Endi xato qilib bo'lmaydi

Professor Ahmad Shimshirgilning “Amir Temur” asarining kitob holida nashr etilishi yurtimiz madaniy hayotida quvonchli voqea sifatida qabul qilindi. Nashrning taqdimoti o'tkazildi, munosib sovg'a sifatida mehmonlarga hadya etildi. Bevosita qiziqishim tufayli kitob bilan tezda tanishib chiqdim va bunday e'tirof­lar o'rinli bo'lganini angladim. Haqiqatan, tariximiz yuzasidan yozilgan katta–kichik asar, agar u haqiqatni ifodalashga xizmat qilsa, har qanday e'zozga loyiq. Bu safargi e'tirofning yana bir boisi esa kitobning muallifi qardosh va qondosh turk xalqining vakili, yaqinlargacha bu mavzuga bir yoqlama yondashib kelgan ilmiy jamoatchilikka mansub tadqiqotchi edi. Demak, tarix haqiqati asta-sekin bo'lsa ham tantana qilayapti.

Yana bu kitobga oshig'ich qiziqishimning ikkinchi sababi – mazkur mavzu ham sevimli mashg'ulotlarimdan bo'lib, shu yo'nalishda “Hazrat Sohibqiron” va “Sohibqiron aba­diyati” kitoblarim qayta-qayta nashr etilgan, ularning “taqdiri” yuzasidan ham gumonim bor edi. Ahmad Shimshirli kitobini o'qib chiqqach esa bu mavzuda hali ko'p tadqiqotlar olib borilishi, yangi-yangi kitoblar yozilishi joiz ekaniga, bizning sa'y-harakatlarimiz bu yo'ldagi ilk qadamlar bo'layotganiga yana bir bor ishondim. “O'nta bo'lsa, o'rni boshqa” deganlaridek, u tarixning shavkati shunchalik ulug'vorki, qancha ko'p munosabat bildirilsa, haqiqatga shunchalik yaqinlashilaveriladi, uzoqdagi ulkan tog'ning sinoatlari shunchalik oydinlashaveradi. Ajablanarlisi, bu jarayon tufayli qiziqish aslo susaymaydi, balki ortib boraveradi. Chunki bu yo'lga tushgan odam butun insoniyatga mansub tilsimga duch kelgan bo'ladi. Ha, Sohibqiron bobomizning qaddi-basti shunchalik purviqor ekan!

Marmara universitetining professori, tarix fanlari doktori Ahmad Shimshirgil Usmoniylar davriga doir salmoqli tadqiqotlari bilan mashhur. Bevosita turkiy olamning buyuk fotihi Sohibqiron Amir Temur faoliyatiga qiziqishini esa ana shu yo'nalishdagi tadqiqotlari taqozo qilgan bo'lsa, ajab emas. Asar ruhi tasdiqlaydiki Ahmad og'a keng miqyoslarda fikrlaydigan, tarixiy jarayonlarni tor mahalliy yoki milliy biqiqlikda emas, balki umuminsoniy, umumjahoniy ufqlarda ko'ra oladigan hur fikrli yangi avlod olimlari silsilasiga mansub ekan. “Amir Temur” kitobida olim aniq dalillarga tayanib, ularning sharhida halol, rostgo'y pozitsiyada bo'lishga intiladi va shu tufayli uning bitiklarida tarix haqiqati hayot haqiqati bilan uyg'unlashib ketgan. To'g'ri, asarning “Sohibqiron Amir Temur”, “Turkistonning birlashishi” deb nomlangan dastlabki boblarida keltirilgan tafsilotlar bugungi ma'lumotli o'quvchi uchun yangilik bermasligi mumkin, ammo muallifning ravon uslubi, tarixiy dalillarni badiiy izohlar bilan yana ham yorqinlashtirishi, Nizomiddin Shomiy “Zafarnoma”si va boshqa manbalardan sharhlarni aynan keltirishi o'quvchiga maroqli mutolaa tuhfa etadi. Bunda tarjimonlar Iqbol Usmon va Abdulla Muborakning vazifani muvaffaqiyatli uddalagani qo'l keladi (mas'ul muharrir tarix fanlari doktori, professor Azamat Ziyo). Umuman, kitobning jamoatchilikka yetkazilishi ijobiy hodisa sifatida baholanadi, negaki, garchi bu mavzuda xorijda ko'plab tadqiqotlar yaratilgan bo'lsa-da, ularning hammasidan jamoatchiligimiz xabardor bo'lavermaydi.

Albatta, bir asarning madaniy muomalaga kiritilishi qilingan ishlarga ko'zgu tutilgandek bo'ladi, yutuqlar qatorida muammolar ham ko'zga tashlanib qoladi. Ma'lumki, temurshunoslik sohasida yurtimizda ancha ishlar qilindi, ko'plab masalalarga oydinlik kiritildi. Biroq hali bajarilishi lozim bo'lgan yumushlar ham   yetarli. Bu holni turk qardoshimizning nashr etilgan kitobi mutolaasi davomida yana bir marta his etdik. Negaki, muhtasham tarixda hech bir unsurni faromush qilish mumkin emas, chunki hamma no'qtalar joyida bo'lsa, asar mukammal bo'ladi, bil'aks, ishtibohlar, munozaralar ko'payaveradi. Bu hol esa tarixiy dalilni yaxlitligicha va butun bo'y-basti bilan tasavvur qilishda muhim omildir. Shundagina, butun insoniyat tarixi hayot haqiqatiga xizmat qiladi. Ayni ma'noda tadqiqot va asarlardagi ba'zi hollarni haq yo'lidagi urinishlar tarzida qabul qilsa bo'ladi.

Shubhasiz, Toshkentda nashrga tayyorlangan va Turkiyada chop etilgan “Amir Temur” kitobi chinakam e'tirofga arziydi, asar yangicha noshirlik mahsuloti sifatida ham qadrli. Bu o'rinda hozirgi yutuqlardan kelib chiqib, mavjud axborotlarga murojaat etish ma'nosida ba'zi masalalarga e'tibor berilganda, yana ham yaxshi bo'lishini ta'kidlash o'rinli. To'g'ri, nashrda jiddiy mantiqiy xatolar yoki tarixiy tahlilni ataylab buzib talqin qilish singari nomaqbul o'rinlar uchramaydi, nazarga ilingan xatolarni esa bir harf yoki so'zni almashtirish bilan to'g'rilab qo'yish mumkin bo'lardi. Negaki, bugungi ilmiy salohiyat har sohada o'ta aniqlikni talab qilmoqda. Jumladan, kitobda nasl-nasab (geneologiya) borasida ba'zi chalkashliklar ro'y bergan. Masalan: Sohibqiron va Turmish og'o nikohidan “Umarshayx ismli o'g'lon dunyoga keldi”. “Shu yili yozda ikkinchi xotini O'ljoy Turkon og'o ham o'g'il tug'ib, unga Jahongir deb ism qo'ydilar ” (37-38 betlar) deb qayd qilingan. Bu dalillar 291-betda takrorlangan. Holbuki, Umarshayx mirzoning onasi To'lin oqa ekanligi, Turmish oqaning farzandi Muhammad Jahongir atalgani, O'ljoy Turkon esa   Sultonbaxtbegimni dunyoga keltirgani O'zbekistonda nashr etilgan kitoblarda qayta-qayta ta'kidlangan va bu dalillarga hech qanday e'tiroz yo'q.

Ochig'i, nashrda turli darajadagi xatolar o'tgan. Ularni shunchaki imloviy yoki tahririy chashliklar desa ham bo'ladi. Ularni to'g'rilash katta mashaqqat tug'dirmaydi, niyat esa mo''tabar mavzudagi har bir bitikning nuqsonsiz bo'lishiga erishish. Shu ma'noda quyida keltirilayotgan mulohazalar hech kimni xafa qilmaydi, deb o'ylaymiz. Zero, “Ilm ahlining odobi halimlikdir”. (Hadisdan) Albatta, ular keyingi nashrlarda, albatta, bartaraf etilishi lozim bo'lgan kamchiliklardir.

Yozuvchining ishi shunchalik nozikki, “bir no'qta birla “ko'z”ni “ko'r” qilurlar” deganlaridek, bir harf bilan kutilmagan ma'no chiqib qolishi mumkin. 98-betda “…ayoli Qutlug' Turkon og'o” deyilgan. Bu qo'pol xato. Holbuki, 103-betda to'g'ri nusxasi keltirilgan. Sohibqiron laqab emas, rutba, maqom (22-bet), buni izohlasak, ancha vaqt ketadi, lekin ko'pchilik buni tushunadi.   “Mahmudiy chuquri” (52-bet) – qudug'i, bu ko'plab manbalarda qayd etilgan. “Marv o'rnida bo'lgan Maxan” (shu betda), aslida Marv viloyatidagi Moxon qishlog'i! Sher Bahodirmi, Sher Bahrom (60-bet)? “Tarmashirin” ( 44-bet), emas Tarmashir (“To'rt ulus tarixi”da shunday yozilgan). Balki “Tarma sher”dir (“olma shirin” emas?!). Bayonquli – Boyonquli (46-bet)– qay biri to'g'ri? “Zanjir saroy” (45-bet) – qo'shib yoziladimi, ajratib? “Shoh Valiy, ilxoniylar, Begijekbek-Bekkichik (50-51-bet)” qanday yozilgani to'g'ri?

Albatta, bu nuqsonlar faqat ushbu kitob­­ga xos emas, joy va kishi nomlarini birxillashtirish borasida to'xtamga kelingani yo'q. Ammo mana bu kamchiliklarni mazkur asar nashri jarayonida to'g'rilasa, bo'lardi. Masalan, Temurbekning oilada to'rtinchi o'g'il ekanligi ta'kidlangan (20-bet), boshqa joyda ukasi deb Iduku Barlos (89-bet) qayd qilinayapti. Holbuki, Sohibqiron “Temur tuzuklari”da   avvalgi safdoshlaridan biri sifatida Iygu Temurni tilga oladi. Bular bir kishimi yoki… Malika Xonzoda   Saroymulkxonim, To'kalxonim singari Xonzodaxonim tarzida yuritiladi, chunki ularning nasl-nasabi bir (“Xonzodabegim”   82-bet). Shujoning qizi emas, nabirasi kelinlikka so'raladi (111- bet). “Bag'dodni Sulton Ahmadning Faraj degan qo'mondoni himoya qilayotgan edi” (212-bet), holbuki, Sulton Ahmad jaloyiriylar yetakchisi, Faraj esa Misr sultoni Barquqning o'g'li. “ …Jeneva bilan diplomatik aloqalar o'rnatdi”(192-bet) — agar bu rost bo'lsa, alohida izoh berish lozim edi. Umarshayxga emas, Umar mirzoga maktub yuboriladi ( 286-bet). O'sha paytda ikki daryo oralig'i O'rta Osiyo deb atalganmi? (122-bet). “Chenkshining zamonida (1336-38 yillar) diyorlarga nasroniylar kelib, missionerlik qilgani va hatto cherkovlar qurgani haqida bitiklar saqlanib qolgan” degan dalil jiddiy izohni talab qilar ekan. “Sharqning mashhur sulolalari” kitobida (Sh. Vohidov, A. Qodirov. Toshkent. “Akademnashr”) keltirilishicha, Changshi Ebug'on o'g'lon o'g'li 1334 yil qisqa davr hukmronlik qilgan. Ko'rsatilgan vaqtda esa Buzan Tore Temur o'g'lon o'g'li (1334-38 yillar) taxtda o'tirgan (197-bet). Ko'rinib qoladiki, kichkina dalilni istifoda etish uchun ham bir necha manbalarga murojaat etishga to'g'ri keladi.

Ta'bir joiz bo'lsa, qayd etib o'tilgan xatolarni tahrirtalab yoki imloviy anglashilmovchiliklar deb qabul qilsa ham bo'ladi. Shuningdek, asarda keltirilgan ba'zi o'rinlar jiddiy izohlarni talab qiladi. Jumladan, Amir Temurning hukmdor sifatida tan olinishi marosimida “…oq kigiz gilamning ustiga o'tqazishdi. So'ngra gilamning to'rt tomonidan ushlab, uch marta boshlari qadar ko'tarib tushirishdi” (74-bet) deyiladi. Ko'pgina mutaxassislar esa bu marosim ko'chmanchilarga xos bo'lib, Sohibqiron uni qo'llamagan, deyishadi. “Zafarnoma”larda ham bu haqda ma'lumot yo'q. “Chig'atoy xoni Tug'luq Temur katta qo'shin bilan Turkistonga kelgan paytda uni Amir Temur kutib oldi (49-bet) deyilgan ma'lumot esa jiddiy e'tirozga sabab bo'lishi mumkin. Hatto “yurtidan ketmay, Tug'luq Temurga sodiq qolishga qaror qildi (shu joyda) deya ta'kidlanadi. Bu voqea 1360 yilda, mo'g'ul hukmdor ko'zi qonga to'lib, yurtni bosish uchun kelayotgan payt­­da ro'y berayapti. Ko'nglida qasos o'ti alangalangan Temurbekning tutgan yo'li (agar muallifga ishonadigan bo'lsak) tarixiy vaziyatga va o'sha davrdagi ahvolga qanchalik mutanosib? Holbuki, ota vafotidan iztirobga tushgan, amakisi Hoji Barlosni Amudaryodan nari tomonga kuzatib qaytgan Temurbek vaziyatdan kelib chiqib, mo'g'ullar bilan murosa qilmasa bo'lmasligini, ularga qarshi turadigan kuch uning ixtiyorida mavjud emasligini tushunib, murosa yo'liga o'tadi. Ularning boylikka o'chligidan foydalanib, qimmatbaho sovg'alar bilan (uning ota bisotida bor edi) bochqinchilarning qabuliga muyassar bo'ladi va ajdodlari udumiga ko'ra sipohsolor etib tayinlanadi. Bu o'ta nozik diplomatiya, uzoqni ko'zlab qilingan taktika edi. Ahvolni shunday izohlash batafsilroq va to'g'riroq bo'ladi.

Sohibqironning mashhur shoir Hofiz Sheroziyga munosabati jahon tarixida shunday darajadagi ikki buyuk zotning takrorlanmas muloqoti sifatida ko'p e'tirof etilgan, turli rakurslardan talqin qilingan. Har qanday sharoitda ham Amir Temur so'zni juda qadrlaydigan, tushunadigan nozik ta'b inson sifatida namoyon bo'lavergan. Ahmad Shimshirgilning yondashuvi esa o'zgacharoq: aholiga og'ir soliq solinadi va shoir hukmdorga nochorligidan, ya'ni buncha katta soliqni to'lay olmasligidan shikoyat qilishga majbur bo'ladi. Mayli, shunday bo'lsin ham, ammo talqinda baribir Sohibqironning yorqin shaxsiyati butun bo'y-basti bilan namoyon bo'ladi. Ammo o'qigach, savollar yuzaga chiqadi, qaerdadir mantiq buzilgandek tuyuladi. To'g'ri, muallifning ijod erkinligi daxlsiz, qalam uning qo'lida. Axir “ilm-fan, madaniyat homiysi” deya ta'riflangan qudratli zot bechora shoirning mablag'iga (ya'ni soliq to'lashiga) ko'z tikmagandir.

Shu ma'noda juda ko'p talqin va ta'rif qilingan Sulton Boyazid bilan munosabatlarda ham adib o'z yurtining farzandi sifatida namoyon bo'lishga haqli. Shunday ham bo'lgan. Ikki hukmdorning yozishmalarida bo'ysunmas ichki mayllarning yuzaga chiqqani, hali biron marta mag'lubiyatga uchramagan Boyazidning o'z yurtida to'la huquq bilan so'z ayta olishi mumkinligi botindan ta'kidlanadi, go'yo har qancha niyati xolis bo'lmasin, chetdan kelgan kuch mamnuniyat bilan qabul qilinmaydi. Bu o'rinda masalaning mohiyati ham keyingi o'ringa o'tadi, holbuki, ma'lum hudud emas, butun saltanatlarning manfaati o'rtaga tushayotgan edi. Boyazid yo'lto'sar va bosqinchi Qora Yusuf va shakkok Sulton Ahmadni panohiga olib, ularni jazodan saqlab qolayotgan, shu qilig'i bilan o'z niyatini oshkor etayotgan edi. U murosa yo'lini inkor etib, ko'proq maydonda savashishni xohlayotgandi, bil'aks, Amir Temur ham hali biron marta yengilmagan sarkarda edi.   Nihoyat, Turon qo'shinining jangga chorlagan maktubni Ahmad Shimshirgil shunday izohlaydi: “Boyazid bu maktubga mu'tadil kayfiyatda javob yozib, sulhga rozi bo'lgandek taassurot qoldirgan…” (220-bet).

E'tiborli tarixiy manba sifatida e'tirof etilgan Ibn Arabshohning asarida esa bu vaziyat “Temur maktubidan voqif bo'lib, uning xitobi mazmunini faxmlagach, Boyazid o'rnidan turib ketdi, uning g'azabi qaynab-yondi” (“Amir Temur tarixi”, 256-bet) tarzida qayd qilinadi va o'zining har qanday muhorabaga tayyorligini ta'kidlab, xotinlarni o'rtaga qo'ygan maktubini yozadi (Ibn Arabshoh bu holning ma'naviy tomonlarini batafsil izohlaydi). Albatta, Boyazidni junbushga keltirgan omillar haqida kitobda gap ketmaydi, bu maqsad ham bo'lmagandir. Bugungi tadqiqotlar ko'rsatayaptiki, Rim papasi boshida turgan targ'ibot mashinasining maqsadi “Evropani zir titratgan Yildirimni boshqa bir turkiy fotih qo'li bilan to'xtatish”   mumkin bo'lgan va butun sa'y-harakat shunga qaratilgan, bu targ'ibot o'z ishini qilgan…

Muallif Ahmad Shimshirgil nima bo'lganda ham Sohbqiron shaxsiga chuqur hurmat bilan qaraydi. Kitobining Sohibqironning shaxsiyatini ta'riflashga bag'ishlangan bobda xolis fikrlarni bayon etadi. Xususan, oldingi bo'limlarning birida yirik olim, bugungi kunda sotsiologiya fanining asoschisi deb tan olingan O'rta asr tamaddunining taniqli vakili Ibn Xaldun bilan muloqotlarini samimiy tasvirlab, Amir Temurning yuksak salohiyatini aniq gavdalantiradi.

“Sevgi jafosiz, kitob xatosiz bo'lmaydi” deganlaridek, muharrir va noshirlar ke­yingi chop etishlarda, shuningdek, “Sayyidim, yengilayapmiz!” degan sarlavha (134-bet) matnga qanchalik mosligi (holbuki, bunday xitob bo'lmagan), ariqqa “otasining qadrdon do'sti Barlosning nomini berib, uning xotirasini abadiylashtirishni niyat qildi” (213-bet) degan gap – aksariyat barlos urug' nomi yoki yetakchi jangchi ma'nosini anglatadi, deb biladi,     “Qora Yusuf”mi (289-bet), Xoja Yusuf (biri – azaliy dushman, ikkinchisi ishonchli bek) ekanligiga izoh berish lozim bo'ladi. Negaki, allaqachon kitobxonlar aniq dalil sifatida qabul qilgan ma'lumotlar yangi ma'nosida qo'llanilsa yoki foydalanilsa, ularga tushuntirish berish joiz. Xuddi shunday jiddiy izohtalab dalil: “Ulug'bek Samarqandda voliy edi. Shohrux mirzoning vafotidan keyin taxtga o'tirgan Ulug'bek poytaxtni yana Samarqandga ko'chirib, u yerda go'zal asarlar qoldiradi” (295-bet) degan gap maktab o'quvchisini ham chalg'itadiki, bu o'rinda ortiqcha tafsilot o'rinsiz bo'lsa kerak. “Rum diyorlariga borishga jur'at qilmadi”(253-bet)degan gap ham bahsli. “Ojizlik aqlni yo'qotadi, nafsni o'ldiradi” ( 285-bet) – mantiq nimada? …

Nima bo'lganda ham “Amir Temur” (“Nasim-Kutub”, 2023) kitobining fazilatlari ko'p. Unga ilova qilingan yuzga yaqin (!) foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati muallif mavzuni yoritishga qanchalik jiddiy qaraganini ko'rsatib turibdi.

Hakim SATTORIY