Bir balosi bo'lmasa…
Davriy nashrlar rivojiga to'siq bo'layotgan ayrim muammolar haqida
Ko'pchilikning dilidagi, tilidagi gapni aytsangiz, eshitganning, o'qiganning qulog'iga qo'rg'oshinday quyuladi. “Hurriyat”ning shu yil 4-sonida 80 yoshdan oshgan ziyoli otaxonning “Matbuotga qaytmasak bo'lmaydi” sarlavhali maqolasini o'qigan har bir haqiqiy ziyoli gazetxonning “yarasi yangilandi” desak, mubolag'a bo'lmas.
Kasb taqozosi va xizmat yuzasidan har oyda uch-to'rt tumanda bo'laman, turli toifadagi odamlar bilan suhbatlashishga to'g'ri keladi.
…Tashkilot rahbari qandaydir yig'ilishga ketgan ekan. Xodimlardan biri o'tirib turing, yarim soatdan so'ng boshliq keladi, deb joy ko'rsatdi. Vaqt o'tkazish uchun o'rindiqqa joylashib, sumkamdagi gazeta- jurnallarni olib varaqlay boshladim. “Hali shu nashrlar chiqayaptimi?! “O'zbekiston adabiyoti va san'ati”, “Sharq yulduzi”ni ko'rmaganimga, o'qimaganimga chorak asr bo'ldi-yov”, — dedi o'zini bo'lim boshlig'iman, deb tanishtirgan tashkilot xodimi. Uning bu gapi yuragimga pichoq sanchgandek bo'ldi… Mana, bir “ziyoli”ning ahvoli!
Kuyunchak otaxon aytganlaridek, bir tomondan matbuot nashrlarini joylarga yetkazib beruvchi, obuna bilan shug'ullanuvchi mutasaddi tashkilotlarda ko'pgina shtatlar qisqarib ketganligi va davr chig'irig'idan o'tgan ish tizimidan voz kechilganligi sohani inqiroz yoqasiga olib keldi. Xususan, Surxon vohasining viloyat markazidan 200-250 chaqirim uzoqlikda joylashgan chekka qishloqlariga borganimizda vaqtli nashrlarning oyning boshida chiqqan sonlari oyning oxirida zo'rg'a yetib borayotganligiga bir necha marta guvoh bo'lganman.
Xo'sh, oylab gazeta- jurnal ololmagan odam obuna bo'lishdan nega bezmasin! Hatto tuman markazlariga matbuot nashrlari bir hafta kechikib boradi. Bunga shaxsan o'zim guvoh.
O'quvchilik davrimni yaxshi eslayman, qishlog'imizda mulla Boyqobil degan qariya pochtachi bo'lardi. Shanba, yakshanbaga qaramasdan uyma-uy gazeta-jurnal, xatlarni tarqatib yurardi. Rahmatlikning doimo taroqi xurjun ortilgan eshak minib qishlog'imizga kelishi biz bolalar uchun haqiqiy bayram bo'lardi. Chunki o'sha taroqi xurjundan chiqarib bizga ham gazeta-jurnallardan berardi. Bugungi rivojlangan davrda esa qishloq ahli, ayniqsa, yoshlar pochtachi degan terminni bilishmaydi va unday vazifani bajaradigan odamni tanimaydi ham. O'zim yashayotgan “Darband” mahallasida 4 mingdan ortiq aholi istiqomat qiladi. Lekin surishtirib gazeta-jurnal oladigan biror xonadonni topolmaganim juda-juda alam qildi.
Bir paytlar televizorda, radioda ertalab markaziy matbuot nashrlarining qisqacha sharhi berilardi. Nega endi mamlakatimizdagi o'nlab tele va radio kanallari kecha-kunduzi kurakka turmaydigan millatimizga, ma'naviyatimizga yot, bema'ni shoularni, reklamalarni namoyish etib, tinglovchi va tomoshabinlarning yuragini bezillatguncha, har kuni markaziy nashrlarning sharhini berib borsa, asakasi ketarmidi?! Axir gazeta-jurnallar sharhi ham “issiqqina” yangilik, ham ogohlik, ham ma'naviyat, ham ma'rifat, ham madaniyat emasmi? Buni hamma jon qulog'i bilan tinglaydi va ko'radi. Nahotki, bir-ikki daqiqalik matbuot sharhini O'zbekistonday boy mamlakatda bepul efirga berish imkoni bo'lmasa-ya!
Ochig'i, azbaroyi jonim achiganidan bu gaplarni aytayapman. Ba'zi bir markaziy nashrlarni qo'lga olsangiz, o'qiydigan narsaning o'zi yo'q, saviyasi, o'quvchiga dasturxon qilib qo'ygan mavzu va muammosi hatto tuman gazetasidan pastroq. Shunday ekan, kimdan o'pkalaysiz?! “Bizniki ijtimoiy-siyosiy nashr”, degan bahonangiz, ortiqcha. Buning ustiga-ustak, yillik obunangiz bir million so'mdan ortiq. O'quvchi degani — oddiy xalq. O'quvchiga esa o'qishli, sifatli va arzon nashr kerak!
Matbuot — oyna! Oynada hamma narsa boriday aks etadi. “Basharang qiyshiq bo'lsa, oynadan o'pkalama”, degan maqol bejiz aytilmagan. Oyna hech narsani yashirmasligi kerak! Buni — shaffoflik ham deyishadi. Shu ma'noda muharrirda, jurnalistda jasorat va xolislik bosh mezon. Biz — milliy matbuot vakillari ana shu oynaning xira bo'lishiga, g'ubor bosishiga, chang qoplashiga yo'l qo'ymasligimiz lozim. Chunki oyna xira bo'lsa, hamma narsani xira ko'rsatadi. Qani tahririyatning, jurnalistning o'sha majlis, anjuman, voqea va hodisotga munosabati, tahlili, taklifi! Shunday qilinganda gazetxon, gap bu yerda ekan-da, degan xulosaga keladi va jon-jon, deb o'qiydi!
— O'zbekiston Jurnalistlari ijodiy uyushmasiga rahmat, meni obuna qilishgan ekan. O'sha maqolani men ham o'qidim. Hechdan ko'ra, kech bo'lsa ham milliy matbuotimiz rivojidagi eng og'riqli va dolzarb muammoni qalamga olibdi, — deydi Qumqo'rg'on tumanidagi Xo'jaqishloqda yashovchi O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan jurnalist, matbuot faxriysi Olimjon Usanov. — Agar o'chirib tashlashmasa, bu borada bir-ikkita fikrlarim bor.
Birinchidan, gazetalarning adadi achinarli holga kelishida jurnalistlar ham aybdor. Chunki keyingi yigirma- yigirma besh yil ichida sohaga mutaxassis bo'lmagan “ijodkorlar”, o'z manfaatini hamma narsadan ustun qo'yadigan “jurnalistlar” ko'paydi. Oddiy xalq bloger bilan jurnalistni ajrata olmay qoldi va matbuotdan ko'ngli ancha sovidi.
Ikkinchidan, u pochta bo'lsin, u “Matbuot tarqatuvchi” bo'lsin, matbuot nashrlarini o'z vaqtida yetkazib berish tizimi mutlaqo yaroqsiz bo'lib qoldi. Dushanba kuni chop etilgan gazetani besh-o'n kundan keyin qo'lga olishga hojat ham qolmaydi.
Uchinchidan, milliy matbuotimizning bunday nochor holga kelishida muassis va muharrirlar ham aybdor. Ba'zi narsalarni ko'rib hayron qolaman, jismoniy tarbiya o'qituvchisi, hisobchi, yo'l qurilishi muhandisi, olibsotar savdogarlarni bosh muharrir etib tayinlashgan. Ularni bu lavozimga men qo'ymaganman, muassis qo'ygan! Kasalni yashirsang, isitmasi oshkor qiladi. Bunday muharrirlar yoniga o'ziga o'xshash “ijodkorlar”ni to'plashadi. Ulardan nima kutish mumkin?! Nahot buni tuman, viloyat hokimlari yoki boshqa muassislar bilishmaydi, anglashmaydi…
Beixtiyor bir eski maqol esga tushadi: “Bir balosi bo'lmasa, shudgorda quyruq na qilur?!”
Ustoz jurnalistning kuyunib aytgan gaplarida katta dard bor. Jadid bobolarimiz bundan bir asr oldin bejiz millatni ogohlantirib qo'ymagandi. Mafkuraga, ma'rifatga, tarbiyaga va ma'naviyatga nopisandlik alal oqibat fojia va tanazzulga olib keladi. O'rni kelganda yana bir gapni aytmasak bo'lmas. Bu muallifning huquqi va uslubi. Ilgari zehni o'tkir o'quvchilar o'zlari uzoq yillar o'qib kelgan nashrlarda maqola yoki ijodiy namunalarga imzo qo'ymasada, uslubidan kimniki ekanligini bilib olardi. Demoqchimizki, bugun ko'pgina tuman, viloyat, respublika nashrlarini varaqlasangiz, imzolar har xil qo'yilganu, lekin boshdan oxirigacha bir kishi yozgandek, zerikarli, iligi yo'q, qo'pol qilib aytganda, “o'lik” gaplar. To'g'ri, ko'pchilik ikki tomchi suvdek bir xil yozishga, bir xil fikrlashga, ya'ni yakranglikka o'rganib qolgan. Ammo bunchalar ham emas-da! Bu o'sha dargohda ishlayotgan mas'ul xodimlar, yoki muharrirlar hammaning yozganini o'zining “temir qolipi”ga solganligini ko'rsatadi. Butun boshli gazeta bir qolipda yozilgandan so'ng uni o'qigiligi qoladimi? Albatta, tahrir qilish kerak, lekin tahrir katta mas'uliyat, bilim, yuksak saviya talab qiladigan ijod san'atining bir turi ekanligini ham unutmaslik lozim.
— Biz nahotki shu darajaga yetib keldik, — deydi Muzrabot tumanidagi 48-sonli maktabning tarix o'qituvchisi Vazira Jo'rayeva. — o'sha maqolani men ham o'qidim. Eng nufuzli gazeta “O'zbekiston adabiyoti va san'ati”ning 1000 nusxada chiqishi achinarli hol. Oddiy dehqon, chorvadorni qo'ying! Agar O'zbekistondagi shoirlar, yozuvchilar, dramaturglar, adabiyotshunos olimlar, kitob chiqargan ijodkorlarning uchdan biri o'qiganda ham adadi o'n mingdan oshardi. Mamlakatimizda 10 mingdan ortiq maktab, ming-minglab adabiyot o'qituvchilari, yuzlab kutubxonalar, adabiyot va madaniyat koshonalarida xizmat qilayotgan ziyolilarimiz bor-ku?! Bu eng katta fojia! Buni hech qanday bahona bilan oqlab bo'lmaydi.
Bugungi muharrir ham ijodkor, ham tadbirkor, ham ishbilarmon bo'lishi kerak. Men ijodkorman, bersang yeyman, ursang o'laman, qabilida ish ko'rish zamonlari allaqachonlar o'tib ketgan. Joyi kelganda muharrirlar jamoasi bilan eng chekka qishloqlarga, tumanlarga, viloyatlarga chiqib, ijodiy-amaliy uchrashuvlar qilishsa, xalqning fikrini, istak-takliflarini o'rganishsa, o'quvchi ham, obunachi ham ko'payadi. Bu amalda isbotini topgan usul. Muharrir hashamatli xonada mansab kursisida g'oz kerilib o'tirish bilan gazetaning mazmuni, mavzusi yaxshilanmaydi, adadi ko'paymaydi. Muharrirning kunda ishxonaga kelib ketishi, faqatgina rasmiy majlislarga qatnashishi matbuot, gazeta uchun jon kuydirishini bildirmaydi.
Bizningcha, eng muhimi, tahririyat va gazeta taqdirini hal qiladigan narsa quyida. Buni qirq yillik gazetachilik faoliyatimdan kelib chiqib aytayapman. Kimnidir yomonlamoqchi emasman, vohadagi tumanlardan birida bo'lganimda tashkilot rahbari jig'ibiyroni chiqib hasratini to'kdi: “Mantiqni qarang, jamoamizda 80 kishi ishlaydi. Hokimiyat viloyat gazetasiga 160 ta, tuman gazetasiga 120 taga obuna bo'lasan, deb ko'z ochirgani qo'ymaydi. Hali o'z sohamizga tegishli qancha gazeta – jurnallar bor. Falon gazetani o'qiysan, deb xodimlarimni majbur qilolmayman-ku?!” Bechora tashkilot boshlig'i katta rahbarga qarshi chiqolmaydi, ertasini o'ylaydi.
To'g'risi, har yili shu mashmasha, shu sahna takrorlanadi. Barcha davriy nashrlarning taqdiri quyida — hokimlar, boshqarma boshliqlari istagi va topshirig'i bilan hal bo'ladi. Tanlash, erkin obuna degan narsalar allaqachonlardir lug'atdan, taomildan chiqib ketgan. Hamma joyda xo'roz bir xil qichqiradi. Buni “majburiy-ixtiyoriy” deysizmi, “ixtiyoriy-majburiy” obuna deysizmi, o'zingizga havola! Xullas, zamona zo'rniki, tomosha ko'rniki, deb shuni aytadilar-da! Bu muammolarni, mash-mashalarni hal qilish muharrirlarning, jurnalistlarning qo'lidan kelishiga ko'zim yetmaydi. Bu muammo va mash-mashalarni qonun doirasida hukumat miqyosida hal etishdan boshqa chora yo'q, deb o'ylaman.
Safar OMON,
O'zbekiston Jurnalistlari
ijodiy uyushmasi a'zosi