O'zga tilni tanlaymizmi?
“Hurriyat“ gazetasida o'zbek tili qadr-qimmati, ona tilimizga oid dolzarb muammolar bo'yicha ko'plab maqolalarni o'qib mamnun bo'laman. Xususan, yaqinda aniqrog'i gazetaning shu yil 10 avgust sonida e'lon qilingan “O'zga tilni o'rganishning sharti bor” sarlavhali maqola ham meni yana chuqur mulohazaga chorladi…
E'tibor bersak, ko'pchiligimiz o'z fikr-mulohazamizni tushuntirishda, ayniqsa, o'zaro suhbatlarda ruscha so'zlardan foydalanamiz. Balki, ruscha so'zlardan foydalanish kim uchundir bilimdonlik, boshqa tilni o'zlashtirganlik qobiliyatining belgisi sifatida namoyon bo'lar, ammo bu odat bizning rus tiliga bo'lgan e'tiborsizligimizning ham namunasidir. Chunki sizu-biz qo'llaydigan ruscha so'zlarning ona tilimizda kamida uch-to'rtta sinonimi mavjud. Shunday ekan, mard bo'lsangiz ona tilimizni hurmat qiling, uni kashaga aylantirmang. Sof o'zbekcha gapiring. Bu suhbatdoshingizga yoqmasa, yo u sizni tushunmasa, unda marhamat qilib sof rus yo boshqa ajnabiy zabonda so'zlashavering. Bizda-chi? Unisiyam yo'q, bunisiyam go'r emas. Bari chala, bari aralash-quralash. Shu bois ayrim ruscha so'zlar kundalik so'zlashuv iste'molidan judayam sustkashlik bilan chiqib ketayotir. Bu borada tilshunoslarimizning amalga oshirishlari zarur bo'lgan vazifalari talaygina.
Yaqinda shunday bir suhbatning guvohi bo'ldim. “Tak chto, endi qiladigan ishlarimizni to'g'ri raschyot qilishimiz kerak!”, deydi kattagina idorada mas'ul vazifada ishlaydigan bir inson. Ko'ryapsizmi, go'yo shu bir nechta ruscha so'z bilan fikrini aniq ifoda etmoqchi bo'lyapti. “Tak chto”, “raschyot” singari so'zlarni ona zabonimizga qo'shib-chatib ishlatmasa, uni birov tushunmaydimi? Ona tilimizga bepisandlik bilan munosabatda bo'lish degani shu-da.
To'g'ri, til muammosi har bir xalqda mavjud. Dunyodagi besh mingdan ortiq tilning yarmidan ko'pi yo'qolib borayotgani ham bor gap. Nazarimda buning ikkita sababi mavjud: birinchisi — tanazzulga yuz tutayotgan tilni ona tili, deb qabul qilgan xalqlarda o'z tiliga e'tiborsizlik; ikkinchisi — tanazzulga yuz tutgan tillarga o'zga tillarning ta'siri — aralashuvi. Bizning ona tilimizga bugungi kunda ana shunday ta'sirlar yo'q-ku! Demak, ayb — o'zimizda.
Albatta, til taraqqiyotida o'zga tillardan kirib kelgan va endilikda amaliyotga joriy etilayotgan o'zlashgan so'zlarning ham ijobiy ta'siri bo'ladi. Biroq ona tilimizda so'zlar ekanmiz, boshqa tildagi har qanday so'zdan foydalanmasligimiz zarur. Bunga ayrimlar e'tiroz bildirishi ham mumkin. Ammo o'lda-jo'lda, almoyi-jalmoyi so'zlarni og'zaki nutqda qo'llash bilan hech kim ona tilimizga “yangilik” kirita olmaydi! Yoshlarimizning muomala, munosabatda chet so'zlardan pala-partish foydalanishi esa ensangni qotiradi.
Maqola muallifi jurnalist M. Hamidova to'g'ri ta'kidlaganidek, hech kim hech kimning xorijiy tillarni o'rganishiga qarshi emas, faqat oldin o'z tilimizni puxta bilishimiz, adabiy til talab va qoidalariga amal qilgan holda so'zlashishni, yozishni qoyillatib qo'ysak, bas!
Dunyoga esa nafaqat ruscha, balki ingliz, fransuz, nemis, ispan, hind, yapon singari tillarni ham puxta o'rganib chinakam o'zbek kim ekanligini namoyon etaveraylik! Ammo lekin, biroq… Eng avvalo, ona tilimiz hurmatini joyiga qo'ya bilaylik-da! Nima dedingiz?
Quvondiq XALILOV,
O'zbekiston Jurnalistlar uyushmasi a'zosi,
“Samarqand” gazetasi muxbiri