Qadrdonlar davrasida…

samarqandlik jurnalistlar ilk bor qo'shni davlatga velosayohatga chiqishdi

Tojikistonga safarimizning o'ziga xosligi shundaki, biz bu safar qo'shni davlatga sayohatni velosipedda amalga oshirishga qaror qildik. Chunki yurtimizdagi rasmiy ommaviy axborot vositalari ijodiy xodimlari ichida bu loyihamiz ilk xalqaro velotur hisoblanadi. Shu bilan mazkur turdagi sayohat ommalashishi, ham salomatlik ham, ikki davlat o'rtasidagi turizm rivoji uchun o'ziga xos yangi yo'nalishning paydo bo'lishiga turtki bermoqchi bo'ldik.

Velotur viloyat Matbuot uyidan start olishi belgilandi. Onlayn xarita — Google maps dasturi bu joydan So'g'd viloyati Panjikent tumani markazigacha 65 kilometr ekanini ko'rsatadi. Ammo biz yo'l-yo'lakay qator hududlardagi diqqatga sazovor joylarga kirib, kichik-kichik lavhalar tayyorlashni rejalashtirdik. Shuningdek, velotur davomida So'g'dning ham qator maskanlarida bo'lish ko'zda tutilgan edi.

Velosayohat uyushtirib joylardan turli reportajlar tayyorlash borasidagi rejamizni nafaqat tahririyat, shu bilan birga viloyat hokimligi, sport boshqarmasi, viloyat velosport federatsiyasi ham qo'llab-quvvatladi. Jumladan, sayohatning qo'shni davlatdagi qismi tog'lar orasida davom etishi ko'zda tutilgani uchun velosport federatsiyasidan ikki dona eng chidamli va qulay velosiped ajratib berildi.

Dastlab, velosipedda kichik masofalarga sinov uchun sayohatlar uyushtirdik. Va safarga tayyor ekanimizdan so'ng, shu yilning 6 aprel kuni viloyat Matbuot uyidan xalqaro veloturga yo'l oldik.

Samarqandga munosib veloyo'laklar kerak

Mamlakatimizda ichki turizmni, velosportni rivojlantirish ham dolzarb hisoblanar ekan, veloyo'laklar nazoratiga jiddiy qarash kerak ekan. To'g'ri, viloyatimizda, xususan, Samarqand shahri va Toyloq tumanida keyingi yillarda bunday yo'lak­lar ancha masofada, juda chiroyli va qulay shaklda barpo etildi. Ammo aftidan, hozircha, bu velo­yo'laklarga munosabat barchamizda to'la shakllanib ulgurmagan.

Misol uchun, “Samarqand-siti”ni “Siyob bozori” bilan bog'lovchi benihoya chiroyli (Usta Umar Jo'raqulov) ko'cha qurilgan. Zamonaviy yechim, to'rt tomonlama qatnovga mo'ljallangan ko'chada piyodalar manfaatlari ham hisobga olingan. Ammo ayrim “boyvuchcha”lar yangi bozor yaqinida yo'lakni hovlisidan ko'chaga chiquvchi mulk sifatida tasarruf etmoqda. Ularning uyi yaqinidan piyoda yoki velosipedda o'tish uchun yo'lning avtomobil qatnov qismiga o'tishga to'g'ri keladi.

Safarimiz davomida eng oson bosib o'tgan hududlarimizdan biri — Toyloq tumanining kirish qismidan markazigacha bo'lgan yo'l deyish mumkin. Chunki bu yo'lning bir tomonida to'liq veloyo'lak qurilgan. Qatnov qismidan 1 metrlik maysazor ajratib turgan yo'lakda o'rindiqlar va chiqindi tashlash qutilari ham joylashtirilgan. Hatto velosiped qo'yish joylari ham bor. Ammo yana o'sha gap: bu yo'lak­larda ham bir necha joyda “tadbirkor”lar yo'laklarni egallab olayotgani kuzatiladi. O'nlab holatlarda odamlar mashinalarini veloyo'lakka qo'yib ketganini esa aytmasak ham bo'lar…

Nima bo'lganda ham Samarqandda veloyo'laklar qurilayotganini faqat olqishlash mumkin. Foydalanishdagi kamchiliklar fikrimizcha vaqt masalasi. Darvoqe, aholi soni eng ko'p bo'lgan Urgut tuman hududida ham xuddi shunday yo'laklar qurilsa veloturizm rivoji uchun juda yaxshi ish bo'lardi.

Yo'ldagi ziyorat

Velosayohat davomida Toyloq tumanidagi Imom Dorimiy ziyoratgohiga ham kirib o'tdik. Ma'lumotlarga ko'ra Imom Doromiy hadis ilmining sultoni Imom Buxoriy hazratlaridan o'n uch yosh katta bo'lgan.

Ular ayni bir vaqtda, ya'ni IX asrda hadislar bilan astoydil shug'ullanganlar. Shu bois, bu ikkala buyuk muhaddis bir-birlarini shaxsan bilganlar. Hatto, aytish mumkinki, ular o'zaro yaqin ilmiy hamkorlikda bo'lgan. Bu fikrimizga dalil tariqasida tarixchi Shamsuddin Zahabiyning “Siyar a'lom an-nubalo” nomli asarida keltirilgan qu­yidagi ma'lumotni ko'rsatish mumkin: “Ishoq ibn Ahmad ibn Xalaf shunday degan: “Bir kun ustoz Muhammad ibn Ismoil Buxoriyning huzurlarida o'tirgan edik. Shu payt ustozga bir maktub keltirdilarki, unda Abdulloh ibn Abdurahmon Dorimiyning vafoti (u Imom Buxoriydan atigi bir yil oldinroq – 869 yilda vafot etgan) haqida xabar qilingan ekan. Bu noxush xabardan ustoz chuqur qayg'uga botib, boshini quyi egdilar. Bir muddatdan keyin boshini ko'tarib, ko'zlari limmo-lim yoshga to'lgan holda hasratu g'amginlik bilan: “Inna lillahi va inna ilayhi roji'un” oyatini aytib: “Sening tirik bo'lishing uchun do'stlar hammasi jonlarini fido qilishga tayyor edilar-ku”, – deb yuzlariga duoi fotiha tortdilar”. Mana shu muxtasar lavhadan ham ko'rinib turibdiki, Imom Buxoriyning alloma Imom Dorimiyga nisbatan ehtiromi cheksiz bo'lgan.

Tumanning “Naqqoshon” mahallasidagi xuddi shu manzil yonginasida joylashgan ming yillik tutlar ham fikrimizcha e'tiborga molik. Mazkur noyob daraxtlar hozirgi kunda davlat muhofazasiga olingan.

Chegaradan o'tishda muammo yo'q

Mazkur manzillardan chiqqanimizda allaqachon kun yarmidan oqqandi. Shu sababdan, kech tushmasidan Tojikiston chegarasigacha yetib olishga qaror qildik. Qo'shni mamlakatga yetgunga qadar bir necha marta to'xtab nafas rostlashga to'g'ri keldi. Bojxona pos­tiga yetib borganimizda soat allaqachon 21:00 dan oshgandi.

Chegaradan o'tib-qaytish haqda ikki og'iz. Aslida Panjikent va Samarqandning qator tumanlari aholisi, ayniqsa, Urgut, Toyloq tumanlarida ikki davlat fuqarolari o'rtasida qarindosh-urug'chilik qadimdan davom etib keladi. Ayni vaqtda ham ikki tomondan quda-anda bo'lganlar oz emas. Ammo uzoq yillar davomida biz asosan chegaradan o'tib qaytish qiyinchiligi haqida eshitib kelganmiz.

Mana shu qiyinchilik biz velotur ishtirokchilarining ham miyamizga o'rnashib qolgan ekan. Ozroq hadik, “o'tkazisharmikan” degan o'y bilan bojxona chegara postiga kirib bordik. Yo'q, har ikki tomon nazorat o'tkazish postida hech qanday muammo yo'q. Tadbirkorlar, sayyohlar, xullas, istagan odam o'tib-qaytib turibdi. O'zimiznikilar “yaxshi borib kelinglar” deya kuzatgan bo'lsa, qo'shnilarimiz “Xo'sh omaded” deya kutib olishdi.

Chegara postdan o'tgach, Panjikent shahriga qadar taxminan 20 kilometr masofada asosan o'zbek mahallalar ekan. Ammo Panjikentda ham til bo'­yicha muammo yo'q — qaysi samarqandlik tojik tilini oz bo'lsa ham bilmaydi deysiz?

Ochig'ini aytganda, Panjikentga yetgan zahoti mehmonxonaga joylashish tadorigini qildik. Har holda shuncha masofaga velosipedda borish oson emas ekan. Oyoqlarimizda toliqish yaxshigina bilinayotgandi. Shahar markazidagi mehmonxonaga kirib bordik.

Darvoqe, shaharga kech yetib borganimiz uchun so'mni valyutaga ayirboshlash imkoni bo'lmadi, banklar yopiq. Mehmonxonada bizga to'lov 100 somoniy ekanini aytgach (bizning pulda 100 ming so'm) vaziyatni tushuntirdik. Mehmonxona xodimi telefonda boshlig'i bilan gaplashgach, so'mda ham bemalol to'lov qilishimiz mumkinligini aytdi. Rostini aytganda, bu bizga g'urur bag'ishladi.

Panjikentdagi ochiq osmon ostidagi muzey

7 aprel kuni tongda oldindan rejalashtirgan manzilimiz — Ko'hna Panjikent tarixiy shahar xarobalarini ko'rishga yo'l oldik. Velosipedda taxminan yarim soatlik yo'l, xullas, “bir qir narida”…

V-VIII asrlarda gullab-yashnagan mazkur shahar o'rni hozirda ochiq osmon ostidagi muzey ko'rinishida himoyaga olingan. Mahalliy aholiga ko'ra, bu shahar qadimgi Sug'd davlatining muhim shaharlaridan biri bo'lgan.

Shu yerlik odamlar shahar o'rnidagi qoldiq devorlarni ko'rsatarkan, bizga tushuntira ketdi: “mana bu devorlar o'rnida oldin karvonsaroy bo'lgan, bu yerda odamlar yashash uyi, himoya devori…” Bir yarim ming yillik shahar devorlari oralab sayr qilarkansiz ro'parangizda qadimiy shahar xayolan tiklanib,   sizni olis moziyga tomon yetaklaydi.

Tushdan so'ng Panjikent ko'chalarini kezdik, tuman gazetasi tahririyatida, turizm tashkilotida bo'ldik. Ochig'ini aytganda, binolar arxitekturasi bilan hozirgi Panjikent qaysidir ma'noda 90 yillarni eslatdi bizga. Ammo aksariyat ko'chalar ravon, ularda asosan xorij mashinalari, onda-sonda O'zbekistonda ishlab chiqarilgan mashinalar uchraydi.

Bozorlardagi narxlar biznikidan keskin farq qilmaydi. Bir dona non bizning pulda 1000-3000 so'mgacha, go'sht 65 000-75 000 so'm. Yog' va tuxum bizdagidan biroz qimmatroq. Aytgancha, tuxum va bir qator boshqa oziq-ovqat mahsulotlarini ayrim tadbirkorlar Samarqanddan olib borib sotisharkan.

Kechqurun, iftor vaqti Panjikent kafelarida ham odam gavjum. Ikki xil ovqat, yaxna ichimlik va salatlar uchun 50 000 so'mdan to'ladik.

Sarazm — YuNESKO muhofazasida

Safarimizning ikkinchi kuni dastlab Sarazm tarixiy yodgorligida bo'ldik. Bu maskanda o'nlab qazishmalar ochiq holda saqlangani bois qadimiy bino va inshootlar bilan tanishish imkoniyati bor.

Sarazm yodgorligi Zarafshon daryosining tog'lar orasidan keng vodiyga chiqish joyida, Oyimko'l yonida joylashgan. Ayrim olimlarga ko'ra, “Sarazm” atamasi sug'dcha “sarizamin”, ya'ni “erning boshlanishi”, “vohaning boshlanishi” demakdir.

Yodgorlik yassi tepachalar ko'rinishida, 100 gektarga yaqin joyni egallagan. Unda 1976 yildan tadqiqot ishlari boshlangan. Arxeologik tadqiqot natijalari bu yerda qadimiy dehqonchilik, hunarmandlik izlarini aniqlagan. Shuningdek, bu yerda qadimiy binolar qoldiqlari, turar joylardan tortib qasr va madaniy binolar e'tiboringizni tortadi. Ayniqsa, sopol, balki metall va toshdan yasalgan buyumlar, oltin bezak, feruza ko'zli ziynatlar ham hududni va shu yerdagi muzeyni tomosha qilishga arziydi. Mazkur maskan 2001 yilda Sarazm yodgorligi tarixiy-arxeologik qo'riqxonasi, deb e'lon qilingan hamda YuNESKO Butunjahon madaniy merosi ro'yxatiga kiritilgan.

Kunning ikkinchi yarmida So'g'dning eng bahavo joylaridan biri — mahobatli tog'lar orasidagi Yettiko'l turistik maskaniga yo'l oldik. 45-50 kilometr masofaning teng yarmi murakkab tog' yo'llaridan iborat. Tor yo'lning bir tomoni baland tog' bo'lsa, ikkinchi yoni qo'rqinchli jarlikdan iborat. Har ikkisi ham boshni aylantiradi. Shuning uchun yo'lning yarmini mashinada bosib o'tishga to'g'ri keldi.

Ettita ko'lning har biri ikkinchisidan ma'lum bir masofada joylashgan, 500 metrdan – bir necha kilometrgacha. To'rtinchi ko'ldan o'tgach so'rab surishtirib, oz sonli uy-mehmonxonalardan biriga joylashdik. Ajab, olis va mashaqqatli tog' yo'li ustida joylashgan mehmonxona anchagina zamonaviy va sarishta. Hududda havo ancha salqin, shuning uchun sayyohlar asosan yoz oylarida tashrif buyuradi. Bosh­­qa vaqtda esa bu ko'llarni sokin maskan deyish mumkin.

Muhim tomoni shuki, Zarafshon daryosining asosiy birinchi irmog'i Iskandarko'ldan boshlansa, yana bir irmog'i mana shu Yettiko'ldan boshlanadi. Suv yettita ko'ldan birin-ketin chiqib Zarafshonga borib quyiladi.

Bu ko'llarga yetib borganimizda allaqachon kun botgan edi. Qaytish imkonsiz, tun yarmigacha tog'lik tojik do'stlar bilan suhbat qurdik. Hatto shu yerlarda ham aksariyat aholi o'zbek tilini ozmi-ko'pmi tushunadi. Har ikki kishidan bittasi hech bo'lmasa bir marta Samarqandga kelib ketgan.

Safarning uchinchi kuni deyarli yo'l bilan o'tdi. Velosipedda Sug'diyon shahri, undan keyin qator qish­loqlar oralab Panjikentga, undan esa Jartepa bojxona postiga qariyb kech tushganda yetib keldik.

Safardan olgan eng asosiy xulosalarimiz: qo'shni davlatda biz, o'zbekistonliklarni qattiq hurmat qilisharkan. Yo'lda uchragan odam borki qaerdan ekanimizni bilgach, choy taklif qiladi, mehmon qilgisi keladi. Juda ko'plab panjikentliklarning Samarqandda uzoq yoki yaqin qarindoshlari, hech bo'lmaganda do'stlari bor. Kim bilan gaplashsangiz, albatta chegaralar ochilganidan xursand ekanini aytib o'tadi.

Bizda ham shunday kechinmalar. Muhimi, o'zimizni o'zga yurtda yurgandek his qilmadik, tanish chehralar, o'xshash tabiat, tarixiy mushtaraklik, xullas, hammasi o'zimizdagidek. Xoh ulovda, xoh piyoda bormang, qo'shni davlatda qadrli mehmon bo'lasiz, qadrdonlar bilan ko'rishasiz.

Anvar MUSTAFOQULOV,

Yoqubjon MARQAYEV,

“Zarafshon” muxbirlari