Yosemitening sarin yellari

Yosemite milliy parkida bo'lib, uning xush havosi, orombaxsh sabosidan  zavqu shavqqa to'lish istagi qalbimda uzoq vaqtdan beri  jo'sh urardi. Niyat ijobatga aylanib, o'sha ta'rifi yetti iqlimga ketgan maskanda sayr etish baxtiga musharraf bo'ldim. Tog' havosi… Vujudingizga  qandaydir o'zgacha orom, huzur baxsh etadi, yuzingizni tarovatli epkin siypalab o'tgandek bo'ladi. Ha, chindan ham, musaffo havoning qadr-qiymati  hamma joyda  ortib bormoqda. Axir inson sog'-salomatligi u nafas olib turgan atrof javonibning qay darajada shaffofligiga bog'liq.

1

Odamzodning fe'li qiziq. U eng avvalo, o'zi yashab, nafas olib turgan muhit beg'ubor bo'lishini istaydi, umr bo'yi shunga intiladi. Ana shunday chog'da odamning tog'u toshlarga talpinishi turgan gap. Chunki, ko'ngilni ravshan qiluvchi havo tog' tomonlarda keragicha topiladi. Shunda hind xalqining sevimli farzandi, dunyo adabiyo­tida munosib iz qoldirgan so'z sehrgari Rabindranat Tagor satrlari yodga tushadi:

Go'zaldir bu olam — tog'larning bag'ri,

Go'zaldir tabiat, farovonlik ham.

Go'zaldir ona yer — gar quchsa qa'ri,

Roziman changiga boshimni egsam.

Darhaqiqat, bu go'zal maskan, tog'lar o'lkasi ta'rifi-tavsifi  o'nlab doston, yuzlab she'r­larga jo bo'lgusi. Istasangiz bahor kezlari ana shu tog' sayriga oshiqing. O'shanda uning jamoliga, husnu malohatiga bir qur nazar tashlaysiz. Shunda xuddi tonggi sabo tarovatidan xumor ko'zlarini pirpiratib, endigina uyqudan uyg'ongan  nozaninni uchratganday bo'lasiz. So'lim yozi soya-salqin bog'u rog'lari, nilgin osmoni, zumrad o'tloqlari, kuzi o'zining to'kin-sochinligi, donishmandligi, saxovati evaziga jonlarga huzur bag'ish­laydi. Ammo hammasidan ham qishi o'zgacha. “Qor qo'ynida oppoq paxtadek, To'dalanib yotar oppoq qor” (Abdulla Oripov satri) deganlaridek, to'shini purviqor tog'larga  berib vazmin qadam tashlayotgan dehqon monand vazmin, bosiq. Dunyo mo''jizalari jamlangan bu sarin yellar o'lkasining ajoyib, esda qolarli yerlari bisyor, mo'l-ko'l. Milliy parkda, najot maskanida uning bokira qiyofasi toptalmaydi, saxovatli yerlari ishdan chiqmaydi, hosilsizlikdan asrab qolinmoqda, poyonsiz o'tloq-yaylovlari payhon qilinishiga yo'l qo'yilmayapti, ularning o'rni yaydoq, taqir, yalang'och  bo'lib qolmayapti, o'rmon, bog'lari qisqarmayapti, suvi ifloslanib, havosi buzilishiga yo'l qo'yilmayapti. Buning uchun milliy park xodimlaridan tortib, barcha-barcha javobgar va mas'ul ekanliklarini unutmaslik zarur. Ma'lumki, Amerika Qo'shma Shtatlari, Kaliforniya o'lkasidagi  Yosemite milliy parkining dong'i butun olamga ketgan. Lekin najot maskani shuhratini bundan-da mashhurroq qilib yuborish imkoniyati bor. U qo'riqxonaning tashrif qog'oziga aylangan sharsharasi, daryosi, o'rmonlari, ayiq, yovvoyi sher, bug'u singari noyob hayvonlari hamda bitmas-tuganmas hayratga chulg'aydigan tog'u toshi, betakror tabiatidir.

Erta tong bilan ajoyib hoshiyali baland yo'ldan yurib, dengiz sathidan to'rt ming metr baland­likda joylashgan tog' tepasiga ko'tarila bosh­ladik. Tog'dagi dara, sayhon, o'ngir va qalin o'rmonlar yuksaklikdan qaragan ko'zga xuddi turfa xil shaklda terib qo'yilgan gugurt qutichalariga o'xshab ko'rinadi. Bu manzillarda xiyla sokinlik, begonalik hukmron, shamol kuchi qirqilgan, bo'ronlar ham kamroq. Mashina sekin-asta, toshbaqa yurish qilib harakatlanadi. Sababi, yer qalin qor bilan qoplangan. Qo'shimchasiga sirpanchiq, yo'l chetlariga to'siq qo'yilmagan. Pastdagi tubsiz jar va o'ralarga boqib, yuraging qo'rquvdan uvishib ketadi. Tog' bag'rida turfa xil daraxtlar g'uj-g'uj o'sgan. Barisi bo'ychan, yam-yashil. Ular asl holicha saqlanarkan. Yo'lning adog'i ko'rinmaydi. O'sha kuni tog' yo'lida bo'ralab yog'ayotgan dastlabki qorga duch keldim. Qor bundan avval ham bir-ikki yog'ib, tez fursatda erib ketgan edi. Bu safar butunlay boshqacha, o'zgacha. Tog' osmonini qora bulutlar qoplab, qalin qor parchalari bo'ralab urardi. Unchalik sovuq bo'lmasa-da, qor yerni muzlatib, g'ashingni keltiradi. Hammadan yomoni, tevarak-atrofni ko'z ilg'amaydi. Nima qilmoq kerak? Mashinani iloji boricha sekin haydab, yo'ldan balandlik sari ko'tarilish kerak. Menga yo'lning nihoyasi yo'qday tuyuldi. Tezroq manzilga yetib olsak bo'lardi, dedim ichimda. Havo aynib, yo'lni qor qoplaganida qay alpozda manzilga yetib borishni o'ylab sheriklarim ham iztirob chekayotganini ilg'adim.

Aytgancha, xavfli tog' yo'lida haydovchi zig'irdekkina bo'lsin bo'shanglikka yo'l qo'yishi mumkin emas.  Yo'lboshlovchi Emmaxonim mashinani o'ng­­ga burdi-da, yo'l chetida to'xtadi.  U olijanoblik qilib, ortidagi mashinani o'tkazib yubormoqchi bo'ldi. Bu mehribonlik anchayin qimmatga tushdi. Mashina balonlari qorga sirpanib, yo'lning o'ng tomoniga taqaldi-qoldi. Qani endi zil-zambilday keladigan mashinani botgan joyidan siljitib bo'lsa… Taxminan yarim soatcha ter to'kishimizga to'g'ri keldi. Ammo, negadir balonlar qor ichidan chiqay demasdi. Aksincha, borgan sari sirpanib aylanib, qorga ko'milib borardi. Uni yo'lga o'nglashning imkoni bo'lmay  qoldi. Mashina ortidan zo'r berib itarishga, yurak hovuchlab turishdan boshqa iloj qolmadi. Nihoyat urinishlarimiz samara berdi. Og'irkarvon ulovni qor ichidan chiqarib olishga muyassar bo'ldik. Emma mashinani orqaga haydadi. Pastlik enish bo'lgani uchun ulovni to'xtatib qolish mumkin emasdi. Lekin, bu qiyin ishni Emmaxonim uddaladi. Ulov sekin-as­ta yurib ketib, barcha xavotirlar aridi. Barchamiz erkin nafas olgancha, “Xudo bir asradi” deb qo'ydik.

Aslida Kaliforniya shtatining so'lim mas­kanlaridan biri hisoblangan Yosemite milliy parkini tog'lar qurshovidagi jannat, deb ham atashadi. Bu gapda mubolag'a yo'q. Ona tabiat go'zalligi bobidagi o'z san'atini mohirlik asnosida shu yerda namoyon etadi. Baland tog'lar, arratish cho'qqilar bag'rida qo'nim topgan yam-yashil archa, qarag'ayzorlar, poyoni yo'q zumrad dalalaru, bog'u rog'lar, bulbullar xonishi — bularning barisi Yosemitega bir bor kelgan odamning xotirasida saqlanib qoladi. Jo'shib ta'rif-tavsif etilgan  bu ko'rkam manzaralarni ko'rib qaytgan tabiat oshig'ining ko'ngil olami ravshanlashadi. Yosemite milliy parki ancha katta hududni ishg'ol etgan. Salobatli va mahobatli tog'larning  qo'ynida joylashgan. U yerga borish uchun,  boya aytilganidek, dengiz sathidan to'rt ming metr yuksaklikka ko'tarilishga to'g'ri keladi. Nihoyat mashinadan pastga sakradim. Biz manzilga yetib kelgandik. Atrofni kuzatdim. O'zimni ko'kda parvoz qilayotgan burgut misoli his etdim. So'ng­­ra chuqur nafas olib, musaffo havodan to'­yib-to'yib simirdim. Bir qadar baland va zavqli tovushda: “Oh, ufq chizig'ini, quyoshni shu'la sochib cho'g'lanishini ko'rar kun bor ekan-ku!” deb ovoz berdim. Agar atrof-javonibga, kengliklarga gir aylanib boqsangiz, chindan ham girdo-gir atrof­­da Yosemite  tog'ining tizmalari yastanib, bor bo'yicha ko'zga chalinar, shundoqqina baland qoya orasidan ufq chizig'i “to'nkarilgan osmon qozoni” va shu'laga ko'milgan quyosh mo''jizasi bir-biridan yaqqol ajralib turardi. Shu joyda birovlar uchun oddiy tuyuladigan narsadan mo''jiza topgan baxtiyor kishidek xursand va shod edim. Anchagacha Yosemite milliy parkining tog'i pastidagi vodiylarini kezib yurdim, bokira tabiat qo'ynidan ajralmadim. Qoyalar salobatli, uchi o'tkir, arratish. Pastlikda ulkan xarsang toshlar. Chor-at­rof tog'lardan va tog'lar o'rtasidagi daraxtlarga ko'milgan bo'm-bo'sh tekisliklardan iborat edi.

Bizni Yosemite milliy parkining jamoatchilik bilan aloqalar bo'limi xodimi, matbuot kotibi Skott Gediman kutib oldi. Bog' hayoti bilan yaqindan tanishtirdi. Bilganlarini so'zlab berdi. Qiziqishimiz ortdi. Moviy osmon ostida qo'nim topgan tog'lar o'lkasi tabiati, nabototi, hayvonot va o'simliklar olami  bilan yaqindan tanishtirdi. Savollarimizga imkon qadar javob qaytardi. Skotning uqtirishicha, milliy parkning faxriga aylangan Bridalveil sharsharasi dunyoda beshinchi, Shimoliy Amerikada birinchi o'rinni band etadi. Ko'z ilg'amas yuksaklikdan, shaffof manzildan otilib tushayotgan  billur tomchilarni ko'rish, zavqlanish uchun har yili bu yerga to'rt milliondan ortiq sayyoh tashrif buyuradi. Tanasi quchoqqa sig'mas daraxtlar, uyday keladigan xarsanglar, oppoq ko'pik sachratib oqayotgan daryo, umuman olganda, barcha-barchasi odamni hayratlantiradi. Bizlar tabiat otliq yaratiqdan zavq tuydik, hayratlandik. Avtobusda bir yarim soat davomida milliy park bo'ylab sayohat uyushtirdik. Tabiat oroyishlaridan olam-olam taassurot oldik. Ko'ngil olamim yuksaldi. Xayolda shoir A'zamjon Obidovning najot maskanida bo'lgan kunimiz oq qog'ozga tushirgan “Yosemite qo'riqxonasi” otlig' she'ri jonlandi:

Chor-atrofing mumtoz va jamil,

Shuuringga botmaydi qoya.

Ruh-joningda tantana, sayil,

Mezboning huv dilbar sekvoyya…

Sharshara nur ko'k yorig'ida,

Muncha yoniq oqtoshlar bahsi?

Kulib qo'yar shams miyig'ida,

Ko'lda erklik, tiriklik aksi.

Urug'ingni dilga qadadim,

Zo'r ilhom-la etadirman tark.

Senday o'ssam  bo'lurmi, qadim

Sohibjamol Yosemite park?!

Kaliforniya shtatidagi qadimgi manzillardan sanalmish Yosemite milliy parkining tabiati go'zal va maftunkorligi bois, bu yerdan qiziquvchilarning qadami uzilmasligini, o'simlik va hayvonot dunyosiga  boyligini ko'rib hayratga chulg'andim.

Rostdan ham, milliy parkda ovro'poliklarga ham ulgu bo'lishga arziydigan ishlar yo'lga qo'­yilganiga ishonch hosil qilish mumkin. Purviqor, o'lmas tabiat obidalari butun jahonga ma'lum va mashhurdir. “AQSh Davlat departamenti qoshidagi xorij matbuot markazi va Amerika Qo'shma Shtatlarining O'zbekistondagi elchixonasi hamda Vashingtondagi Meridian Xalqaro markazi tomonidan o'zbekistonlik jurnalistlar uchun AQShning Kaliforniya shtatiga mediatur tashkil etildi. Ushbu o'n kunlik “Media So-or-2022” dasturida “O'zbekiston 24” teleradiokanali, “Fermer” jurnali va Qalampir.uz sayti jurnalistlari ishtirok etib, okeanorti mamlakatida ekologiya, qishloq xo'jaligi va suv muammolari, shamol energetikasidan samarali foydalanish yo'nalishidagi ilg'or tajribalar bilan tanishdilar. Shuningdek, ular Kaliforniyadagi ikkita yirik milliy parkiga tashrif buyurishdi. Ana shunday parklardan biri qariyb 4 ming metr balandlikda joylashgan va 300 ming akrdan ortiq joyni egallagan Yosemite milliy parkidir. Umuman, Amerika Qo'shma Shtatlarida 367 ta milliy park bo'lib, ular 80 million akr yerni egallaydi. Milliy parklar mamlakatning  barcha burchaklarida tabiat mo''jizalarini o'zida aks ettirgan hamda odamlarni rom etib kelmoqda. 1916 yil AQSh Kongressi tomonidan tabiatni muhofazalash, tabiatning asl mo''jizalarini kelajak avlodlarga qanday bo'lsa shundayligicha yetkazish, bu go'zallikdan kelajak avlodni bahramand qilish maqsadida milliy parklar tizimi  tashkil etilgan. Amerika milliy parklariga har yili 273 million sayohatchi tashrif buyurib, undagi butun go'zalliklar, tabiat mo''jizalarini ko'rib  zavqlanadilar. Xususan, Yosemite milliy parki  jamoatchilik bilan aloqalar bo'limi xodimi va park matbuot kotibi Skott Gedman o'zbek jurnalistlarini parkning go'zal manzaralari bilan tanishtirar ekan, parkning qisqacha tarixini aytib o'tdi. Birinchi marta Yosemite milliy bog'i 1864 yilda muhofazaga olingan. 1890 yildan buyon milliy qo'riqxona sifatida muhofaza etiladigan nihoyatda katta hududdagi Yosemite milliy parki  noyob tabiati, qoyalari, sekvoyya kabi ulkan daraxtlari, sharshara, daryolari, ayiq, yovvoyi sheri, lochinlari bilan mashhur. Parkda biror narsaning tabiiyligini o'zgartirishga hech kim haqli emas. Ayniqsa, qish faslida park beqiyos tusga kirar ekan. Shuningdek, qariyb 1200 kvadrat milyani o'z ichiga olgan chuqur vodiylar, katta o'tloqlar, keng va adoqsiz cho'l hududi keluvchilarning e'tiborini o'ziga tortadi. Yosemite milliy bog'i Kaliforniyada joylashgan. Sierra Nevada tog'larini ham o'z ichiga olgan. U o'zining tunnel ko'rinishi bilan mashhur, baland Bridalveil sharsharasining ramziy  manzarasi va El Kapitan va Yarim Gumbazning Granit qoyalari mediatur ishtirokchilarida katta taassurot qoldirdi. Kaliforniyadagi ikkinchi yirik milliy bog' hisob­langan Joshua Tri milliy parki maydoni 3196 km²ni tashkil etadi.

Avtobusda sayr qilib yurib, tog'lar qurshagan manzilga borib qoldik. Archa, qarag'ayzordan yuksaklikdagi qorli cho'qqida lola bargagiday shu'la qaltirab turardi. Bu ajoyib shu'la ko'rinishi edi. Yaqinday ko'ringan, aslida hech qanday tirik zot yeta olmaydigan  ufq aylanasida go'yo  qon daryosi vujudga kelgandi. Bu yer tekislik bo'lgani uchun olis, qoramtir osmonda tumonat yulduzlar tunda aniq-ravshan ko'rina boshlaydi. Shunda men mayin yeldan bilinar-bilinmas tebranayotgan, chayqalayotgan, echki o't, ayiq o't, kiyik o't, otquloq, pidana singari o't-o'lanlarni oralab, daryo bo'­yiga bordim. Bu joyga sayyohlar  ajib manzaralardan bahra olish uchun to'plangandilar. O'zimni xavotirsiz odamdek tutib, ular bilan bosh silkib salomlashdim. Jilmayib, bosh barmog'i bilan mixday zo'r deb ishora qilib qo'ydilar. Garchand peshinga yaqinlashib, soat uchga zang chalayotgan esa-da, atrof qoraya boshladi. Qirg'oqni mitti, chiroyligina qizil sovunak o't-o'lanlar qoplagan. Undan ozgina yulib olib, ularni kaftimda ishqab ko'pirtirdim. Shu tariqa yuz-qo'limni yuvdim. O'zimni darhol tetik va baxtiyor his eta boshladim. Men uchun hozir, shu tobda  zulmat bosayotgan dunyo yop-yorug', nurli ko'rinib ketdi. Quyosh tekislikdagi nurini yig'ishtira-yig'ishtira qarag'ayzor ustidan arratish cho'qqiga chiqdi. Billur tomchilardek o'ynoqlab, zarra-zarra bo'lib tushayotgan Yosemite sharsharasi ko'rgan ko'zni quvontiradi. Qizg'ish, qoramtir qoyalar shunchalik ko'pki, qarab, sanab sanoqdan adashib ketasan. Ataylabdan tevaragiga qaradim va chipor tusli xarsang tosh oldiga cho'kkaladim. Qo'limga uchi o'tkir tosh olib, ancha  mahalgacha chipor tosh tagini kovladim. Bu yerdan atrofdagi cho'qqilar  aniq ko'rinib turardi. Shu yerdan qushlar bekitgan bir hovuch  yong'oqni topib oldim, Mag'zi to'q,  shirin, totli ekan. Tosh bilan chaqib, pok-pokiza tushirdim.

 2

Ba'zida maymunlardek chaqqonlik bilan  tog' tepasidan  pastga yovvoyi sherlar to'dasi tushib keladi. Ularga it va bo'rilar vovullab qo'yishadi. Ammo, yaqiniga yo'lashga jur'at eta olishmaydi. Tog' sherlari bahaybat va jundor bo'lishiga qaramay, qoplondek shiddatkor sakrab, bo'ri va itlarga chap beradi. Va bir zarb berib ularni qulatadi. Bo'ri g'ingshib yerga yiqiladi. Bo'rining qattiq o'kirganidan bog' nazoratchilari  uyg'onib ketadi. U yugurib deraza yoniga keldi-da, tashqariga olazarak tikildi. Tashqari qorong'u edi. Nazoratchining burgutnikidek o'tkir ko'zi  qora sharpalarni  aniq va bexato ko'rdi. U dahshatga tushib yugurib yurgan  sharpalarni ilg'adi. Uning hozirgi alpozi vajohatli va bir qadar qo'rqinchli edi. Bu yirtqichlar bug'u go'shtini xush ko'rib “changini chiqaradilar”. Qorni ochganda ularni ovlaydilar. Shu asnoda jon saqlab omon qoladilar. Ammo, odam tegmasa, tegmaydilar. Iloji boricha ko'rinmaslikka harakat qiladilar. Shundan so'ng yovvoyi sherlar zulmat qo'yniga kirib g'oyib bo'lishdi.

Yosemite milliy parkidagi purviqor tog'lar bor bo'yicha qor ko'rpasiga burkanib yotardi. Qalin tushgan oppoq tuman xuddi o'choqdan ko'tarilgan pag'a-pag'a tutundek burqsiqib tutaydi. Huv olisda qaqqayib turgan qoyaga o'rmalab chiqish mushkul. Yuqoriga zinalardan oyoq bosib ko'tarilguncha odamning bo'lari bo'ladi. Ustiga-ustak, jar, chuqurliklarga tikilsang, yuraging orqaga tortib ketadi. To'g'ri, tik o'r-jarlar bu joyning  o'z nomi bilan  tog' ekanligini yodga solib, eslatib turadi. Ishqilib, tubsizlik qa'riga qulab ketmasak bo'ldi degan o'y kechadi  ko'ngildan. Shundoqqina yoningdan oppoq bulutlar lashkari suzib  o'tadi. Qo'ling bilan tutib olging keladiyu, ammo buning sira iloji yo'q. Yo'lboshlovchi, imillama, jadalroq yur deb shoshiradi. Uni ham tushunish kerak. Yog'in-sochin, qor tushmasdan  ko'zlangan manzilga yetib borish zarur. Aks holda noqulay vaziyatga tushib qolish mumkin. Bundan Xudoning o'zi asrasin. Aytgancha, yo'lboshlovchi kamgap, kamsuqum odam. Huda-behudaga gap qotmaydi. Aksincha, miq etmasdan, yo'l tanobini tortishni ma'qul ko'radi. Faqatgina ahyon-ahyonda ortidan kelayotgan sheriklariga qarab qo'yadi. Oldindan, xatarli joy bor, deb bizlarni ogohlantiradi. Yuksak arratish cho'qqiga tomon turnaqator bo'lib ko'tarilib borayapmiz. Ayni chog'da gap sotishning mavridi emas.

 3

Quyosh bulutlar orasiga bekingan. Gohida jamol ochib, ko'zni qamashtiradi. Shu mahal baland tog' tepasidan o'ynoqlab pastga tushayotgan Bridalveil sharsharasiga yaqinroq kelib razm soldim. Xuddi qum-shag'al barxanlari oralab, suzib kelayotgan kemaga o'xshaydi. Chunki, ulkan suv vujudga keladigan tepalik juda olisda, shaffof joyda! Yaqin tevarakda arratish, yuksak cho'qqilar, ko'kka bo'ylashgan son-sanoqsiz daraxtlar qirday bo'lib uyulib  yotibdi. Bahaybat xarsanglarning bir qismini yog'in-sochin o'pirib, yemirib o'z domiga tortib bormoqda. Biroq, siz haqiqiy sarguzashtni sevsangiz, dadilroq bo'lishingizga to'g'ri keladi. Birdan ko'z o'ngingizda quyoshning tog'lar orasidan  mo'ralagani, qizg'ish, olov tusida jilolanishi namoyon bo'ladi. Bu tabiat ishqiboz­lari lahjasida “hech qaerdan topib bo'lmaydigandek gratsiya” manzarasi deyiladi. Ammo, biz ko'rib turgan antiqa, noyob manzaraning hech qanday aloqasi yo'q. Shu o'rinda sayyohlar tiliga tushgan Yosemite daryosi haqida qisqacha to'xtalib o'tmoqchiman. Ikki tomoni baland tog'lar bilan o'ralgan, bir yonboshini daryo suvi yuvib o'tuvchi bu so'lim maskan ilgaridan mavjud bo'lgan. Uning shifobaxsh suvi  hindu qabilalarini ta'minlab kelgan. Shuning uchun ham uning tarovati, maftunkor tabiati odamlarni doimo o'ziga chorlagan. U yerdagi irg'ay, qayrag'och, sada, palmalar oralab o'tgan so'qmoq bo'yidagi dara, o'ngir, sayhon va cho'qqilar, daraxtlar bag'ridan qaynab chiquvchi zilol suvli chashmalar to'planib, Yosemite daryosining vujudga kelishiga  sabab bo'lgan katta suvlik  nomi ham aynan Yosemite, ya'ni grezdi ayi­­g'i nomi bilan atala boshlangan. Katta-kichik jilg'alar orqali pastlikka intilayotgan, chopayotgan buloq suvlari qalin, zich daraxtzor o'rmon adog'iga yetgach, sharsharaga aylanar, o'nlab tosh zinalarga urilib, daryoga qo'shilar, uning gurillagan ovozi butun borliq bo'ylab hayotbaxsh tantanavorlikning aks-sadosi, ovozi bo'lib yangrab turadi.

Xalqimizda, “Toyni chavandoz mingani yaxshi” degan mantiqli gap yuradi. Bu umrida egarga o'tirmagan  odam o'zini ham, arg'umog'ini ham qiynashi mumkin deganidir. Ana shu narsani anglab yetgan milliy park mas'ullari tabiatdagi har bir narsani o'z holicha saqlab qolishga astoydil tirishmoqdalar. Ular tabiat hiqildog'idan tutgan panjalarini qo'yib yubormayotgan tashkilotlar, sanoat korxonalari  bilan aslo murosayu, madora eta olmaydilar. Bundayin qusurli ishlar, kelajakni o'ylamasdan qurib tashlangan inshootlar tabiiy muhitga  o'nglab bo'lmas ziyon-zahmat yetkazuvchi korxonalar ham AQShda mavjud edi. Lekin hammasi “beozor” deb yashirib kelinardi. Ularning bunday yomon faoliyatining payi qirqildi. Kimlargadir tobe bo'lmay, boshqalarga so'zini o'tkaza oladigan  tabiatni muhofaza qilish sohasi  jonkuyarlarining fidoyiligi sabab, Kaliforniya o'lkasidagi ekologik  vaziyat birmuncha yaxshi, tabiiy olam bizdagidek istalgancha “xomtalash” qilinmagan. Ahamiyatlisi, milliy bog'ning har qarich yeri yagona nazorat ostida bo'ladi; har bir daraxt, hatto buta ham, tog'u tosh ham, hayvonu qush ham hisobda turadi. Vodiylar, tog'lar, o'rmonlar oromini buzuvchi har qanday xatti-harakatlarga chek qo'yildi, bog'u o'rmonlarga izg'ib kirib keluvchilarning yo'li to'sildi, buloqlar ko'zi ochildi, jilg'alar to'lib oqa boshladi, hayvonlaru qushlar emin-erkin harakat qilib, o'z kunlarini ko'rib yurardilar.

Yosemite milliy parkidagi ayiqning ulkan panjalari, kulrang, qoramtir junlari ostidan ko'rgan odam undan hayiqishi, cho'chishi turgan gap. Bu qudratli panjalar o'lja olish mahalida, toshni tashlab yubormaslik chog'ida rosa asqotadi. Odatda u sovuq kunlari kun bo'yi uxlaydi. Har holda, bo'ron turgan mahalida panalaydigan bir-ikkita joylari bo'ladi. Shulardan biri yuksak daraxt kovagi ichidagi in. U shu boshpanani xush ko'radi. Bo'ron zo'rayganda, qor kuchayganda o'sha in joniga oro kiradi. Ayiqning makoni uzra  qor uyumi paydo bo'ladi. Qor uyumi uni sovuqdan eson-omon, sog'-salomat saqlaydi. Uning serjun po'stinidan issiq narsaning o'zi yo'q. Bu unga halovatli uyquni tortiq etadi.

Osmon. Tog'lar. Daraxtlar. Oppoq qor yerni momiq ko'rpasiga burkagan. Yosemite milliy bog'ini kezib yurganimizda, Amerika Qo'shma Shtatlarining Ogava o'lkasida istiqomat qilayotgan jurnalist do'stimiz Dilshod Islomov telefon qilib qoldi. Omonlashdik. U sayohat taassurotlari haqida so'radi. Ajoyib manzaralar tasvirga olingan lavhani Abduvohid aka telefon ekranidan ko'rsatdi. Nazarimda, tog'lar vodiysiga uyushtirilgan bir kunlik sayohat xotiram “sandig'i”da bir umrga saqlanib qoladi. O'zbekistondan ekanligimizni bilgan gid Uel Eli Fantana iliq va samimiy munosabatda bo'ldi. U bundan ancha yillar burun O'zbekistonda bo'lgan ekan. Unga do'ppi kiygizdik, birga rasmga tushdik. U biz bilan qadrdonlardek xayr-xo'shlashdi. Bilishimizcha, bu o'lkada hindu qabilalari istiqomat qilgan. Bog' nomi hindu tilidan olingan. Bu grezdi ayig'i ma'nosini anglatadi. Odamlar bu yerda qolib, hordiq yozishlari mumkin. Buning uchun to'rtta mehmonxona ishlab turibdi. Ayniqsa, sayyohlar orasida Yaponiya, Singapur davlatlaridan kelganlar ko'p ekan. Dovon yo'li yuksaklikda, shaffof manzil bo'ylab cho'zilib ketgan. Qor qalin tushgan. Muzlama, sirpanchiq. Salgina hush­yorlikni yo'qotsang, sirg'alib ketasan. Binobarin, haydovchilardan hushyor va chap­dast bo'lish talab qilinadi. Yer ostidan qurilgan yo'ldan yursang, kayfiyating ko'tariladi. Shu asnoda yong'indan kuyib, tanasi qoramtir bo'lib qolgan son-sanoqsiz daraxtlar, chaqmoq qo'li bilan qilingan bedodlikning alamli yodgorligiday bo'lib, o'sha fojialarni eslatib turadi.

…Safar tugagach, boshqa yo'ldan qaytdik. Yo'l qordan tozalangan, atrofi to'siqlar bilan o'ralgan. Qolaversa, tekis va ravon. Eng muhimi, hech qanaqa xavotir-hadikka, yurak oldirishga hojat qolmagandi. Fristenga borish yo'lida to'xtab do'kon aylandik, uchta naushnik, bitta krem va to'rt pachka shokolad xarid qildim.  O'n dollar bo'ldi. So'ngra tamaddixonaga kirib  pissa yedik. Yo'lbosh­lovchi Emmani siyladik, mehmon qildik. Mehmonxonaga kiraverishdagi zaldagi o'rindiqqa cho'kib, Emmaxonim bilan dildan suhbatlashdim. Kino san'atiga mehr qo'ygan qizning orzu-umidlari, rejalarini yon daftarchamga yozib oldim. Emma boladay xursand bo'ldi. Buni odamga mehr bilan boqib turgan ko'zlaridan sezsa bo'lardi.

Ulug'bek JUMAYEV,

O'zbekiston Jurnalistlar uyushmasi a'zosi.