Shirinsuxanlar gurungi

Gazetamizning faol mualliflaridan biri Hamidulla Akbarovning yangi “Maroqli fasllar, e'zozli musohiblar” kitobi “Adabiyot” nashriyotida chop etildi. Quyida ushbu kitobning muxtasar bir qismini siz mushtariylar e'tiboriga havola qildik. Ko'p yillik hayot, qizg'in faoliyat bosqichlari, ota ulfatlari, ona dugonalari, shuningdek, muallifning zamondoshlari bilan bo'lgan musohaba, so'zlashuv ishtirokchilarining portretlariga oid – so'z ila ifoda etilgan chizgilar o'quvchini befarq qoldirmaydi. Shunday lavhalardan birida akademik Yunus Rajabiyning musiqashunos Ilyos Akbarov hamda kompozitor, etnograf Hafiya Muhamedova xonadonida bo'lgan muloqoti qalamga olingan.

…Yunus Rajabiy “Oq machit” mahallasidagi uyimizga ochiq chehra bilan “Ilyos aka!”, deb kirib kelardilar. Otamiz “Meni “aka” demang, o'n ikki yosh kichikman sizdan”, deyishlariga qaramay, “Sizni “Ilyos” deb chaqirolmayman. Shunga ko'niking” deb aytardilar. Kunlardan bir kuni kula-kula eshikdan kirib keldilar:

– Ilyos aka, kelinni – Hafiyaxonni chaqiring, gapim bor, – deb hovlidagi supada hikoyalarini boshladilar. – Kechki payt uyga qaytib, kalitim bilan eshikni ochsam, dimog'imga sharob hidi urdi. Kimningdir xurragi eshitilib turibdi. Hayron bo'ldim. Uyimizda bunday alpozda uxlaydiganlar yo'q edi-ku! Mehmonxona bo'sh, yotoqxona ham. Oshxonaga kirsam muzlatgichning eshigi ochiq, chirog'i yoniq, stolda esa sovutgichdan olingan musallas, “zakuska”ning qoldig'i. Kimdir kattaroq o'rindiqqa o'tirib olib, boshini stolga qo'ygancha, bemalol uxlab yotibdi. “Kimsiz? Tong otdi…” deb uyg'otmoqchi bo'lgan edim, ko'zim stol tagidagi bo'g'chalarga tushib qoldi. Ochib qarasam, kennoyingizning bisoti birin-ketin chiqib kelyapti… Demak, o'margan… Choy qo'ydim. Dasturxon yozdim. Xurrak esa tinmaydi. Kelin­oyingiz keldi. Harakatimni ko'rib, “Kim u? Nima harakat?” deb derazalarni ocha bosh­ladi. Qo'yaver, biroz tin olsin, ulfatim, deb qo'ya qoldim. Xullas, kayfini buz­dim, shekilli, sekin-asta uyg'ondi. Ko'zini ochishi bilan tugunlarga yopishib, “urra” qochmoqchi. “Shu bo'g'chalar sizga kerakmi? Shoshmang, olib ketarsiz. Almisoqdan qolgan lozim bor, kiyarsiz. Doka ro'mol bor, o'rarsiz. G'irchillama, amirkon mahsi bor, kalishi bo'lmasa ham kiyarsiz, deb “mehmon”ni o'tkazdim. “Mendan yoshroq ko'rinasiz, choydan quying”, deb damlangan choyni oldiga surib qo'ydim. Koyimadim. Nasihat ham qilmadim. Faqat taajjublanganimni aytdim. “O'marishmidi niyatingiz? O'marib ketavermaysizmi? Nega birovning uyida, oshxonasida ichasiz? Xurrak otib uxlaysiz, xonadonimizning havosi bilan sha'ningizni ham bulg'ashni o'zingizga loyiq topibsiz, barakalla”, – dedim. Fotiha o'qishim bilan eshik qolib, kirib kelgan teshigi tomon ketyapti. Yo'l buyoqda, dedimu, qo'liga bo'g'chalarni tutdim. “Olmayman”, deb eshik tomon otilgan edi, do'q qildim – “Olmasang mirshab chaqiraman!” To'xtadi. Topganingizni olib keting, deb qo'liga tugunlarni tutqazdim. Kelinoyingiz “Bermang, nima qiladi uni”, deganicha qoldi.

Hikoya davomida ikki bor choy damlab keldim. Yunus aka miriqib so'zlar, kutilmagan mehmonning xatti-harakatini, goh hayron bo'lgani, goh qo'rquv aralash dudug'lanib nimalarnidir aytishga uringanini, ayniqsa, yo'g'on xurrakni “ijro” bilan ko'rsatib, talaffuz etib yig'ilganlarni kuldirgan, o'zlari ham miriqib xoxolagan edilar.

– Qaytib kelmadimi “mehmoningiz?” – so'radilar otam.

– Mehmon kunda kelsa qadrini yo'qotadi, – Yunus akaning javoblari har galgidek tayyor edi. – Kechagina tashrif buyurib, uyimizda o'zini-o'zi mehmon qilsa, ikki tugun sovg'a-salomlar bilan uyiga ketsa-yu, yana mehmonga otlansa, insofdan bo'lmas.

– Insoflilari ham bo'larkan, Yunus aka. Mirtemir domlani tunashganini eshitmaganmidingiz? Yarim kechada shirakayf shoir uyiga kelayotsa, ikki tomonidan ikki barzangi chiqib, yo'lni to'sibdi. Domla pisand qilmay turaveribdilar. Cho'ntaklari bo'm-bo'sh ekan-da. Hech vaqo topolmay, bir-biriga qarab turgan tunovchilarni hayron qoldirib, taklif kiritibdilar:

– Sizlar ham ne niyatlar bilan ko'chaga chiqqansizlar. Tag'in yarim kechada! Tunagan odaminglardan hech narsa unmadi. Yuring­lar uyga. Aqchadan qolgan bo'lsa, bosh ustiga. Qaytarmaslik sharti bilan beraman.

Bevaqt kelgan mehmonlarni uydagilar tanimasa-da, iliq kutib olishibdi. Domlaning buyurtmalari bilan kartoshka, go'sht qovurilibdi. Mehmonlar zo'r ishtaha bilan tanavul qilib, shoirdan, uy bekasidan ko'zlarini yashirmoqchi bo'lib biroz o'tirgach, qo'zg'alibdilar. Shunda Mirtemir rafiqasiga: “Taxmondagi atlas ko'rpaning tagida pul qolgandi, olib chiqing” deb qolibdilar. Xullas, uydagi bor mablag'ni tungi mehmonlarga berib, xayrlashibdilar. Bu voqeaga chamasi ikki-uch yil bo'lgan.

Yaqinda shoir xuddi o'sha ahvolda uylari tomon ketayotsalar, lang ochiq eshik oldida ikki baquvvat yigit nimalardir solingan qop, temir banka, bo'yraga o'ralgan yana bir nimalarni galma-galdan tashib, o'zaro maslahatlashib turganini ko'rib, birpas kuzatgach:

– Nima gap? Ko'chib kelayapsizlarmi bizni uyga? Yoki biz ko'chib ketayapmizmi? – deb so'raganlarida, ular:

– Domla bormisiz! Tanimadingiz bizni. Yodingizda bo'lsa, sizni tunamoqchi bo'lgandik. Mehmon qilib, qo'limizga pul berib uyaltirgan edingiz. O'sha kundan keyin ikkimiz ham bu ishni tashladik. Yo'limizni topib oldik. Qarzimizni oz bo'lsa-da, uzaylik deb keldik, – deyishibdi.

Bu so'zlarni tinglab turgan shoir yigitlarni eslay olmabdilar. Uyga olib kirib kitoblaridan hadya qilibdilar.

– Qiziq bo'lgan ekan. Mirtemirni ko'rib turaman. Bir og'iz aytmaydi-ya. Tafsilotlarini so'rab olaman. Hafiyaxon, rafiqasini qarang vaqt yarim kechadan o'tgan bo'lsa-da, mazzali taom keltirsa. Jiz-biz ustiga pul bilan ham siylasa. Darvoqe, yaqinda o'choq yoqib o'tirmaymiz, shekilli. Gaz kelarmish.

– O'zingiz ko'rdingizmi?

– Eshitdim. Elektr plitaga o'xshagan, undan ancha kattaroq, stol-kursidek moslama bo'larkan. Qulog'ini burashingiz bilan gugurtni yoqib tutatishingiz kerak ekan. Darhol yoqmasangiz portlab ketarmish.

Otamiz xavfsirab:

– Balki gazni olmay turarmiz, – deb qoldi.

Yunus aka:

– Zo'r yonadi deyishadi. O'tin, kerosin ham kerakmas. Tutun ham chiqmas ekan.

– Boshqa shaharlarga ham borarmikan? – Gapga aralashdi onamiz. – Ancha bo'ldi, andijonlik, marg'ilonlik ayollardan xalq qo'shiqlarini yozib olmoqchi bo'lib borganimizda xotin-qizlar o'choq boshidan chiqmay, o'tin, g'o'zapoya, poxol, tappi yoqib tirikchilik qilishlarini, qozon qaynatish­larini ko'rib ko'p achingandim.

– Toshkentda ham ahvol shu-ku! – e'tiroz bildirdi Yunus aka.

– Bizda har qalay ko'mir bor, elektr quvvati bisyor, do'kondan navbat kutib bo'lsa ham kerosin olsa bo'ladi, – deb qisqagina javob bilan cheklanmoqchi bo'lgan kompozitor-etnograf Hafiyaxon Muhamedovadan Yunus aka ma'lumot olmoqchi bo'ldilar:

– Ashulani qanday yozib oldinglar? Hamrohingiz Romanovskaya o'zbek tilini bilarmidi?

– Tilni to'la o'zlashtirmagan, lekin madaniyatimizni o'rgangan, taomilimizni bilgan, unga amal qilgan ayol edi. Muqaddas Qur'onni bilardi. O'zbek kuylarini sevib xirgoyi qilib yurardi.

– Rus ayoli-ya! Qaysi kuylarni sevardi?

– Ko'p qo'shiqlarni yoddan bilardi – so'zini ham, ohangini ham. Ayniqsa, “Yor-yor”ni berilib aytardi.

– O'sha jarayon qanday kechgan? Shu haqda ko'p o'ylayman. Balki yozib olingan qo'shiqlarni jamlab, kitob holida nashr qilish kerakdir.

– Lutfixonim Sarimsoqovaning Andijondagi uyida bo'lganimizni ko'p eslayman. Xonandaning harakatlari, so'zlari hozir ham kulgi uyg'otadi. Shokilali zirak taqqan, iroqi do'ppi kiygan, uzun, tim qora sochlarini orqaga tashlab olgan Lutfixonim avvalida biroz taajjublandi. Meni eslagandek bo'ldi. Chunki, ko'rishgandik. Lekin peshonasiga to'r durrachani tang'ib olgan rus ayolini ko'rib, hayratomuz tikilib qoldi. Salom-aliqdan keyin nima vajdan kelganimizni tushuntirdim:

– Qo'shiqlaringizni notaga olishga keldik. Hamrohim Yelena Yevgenyevna Romanovskaya. Peterburg konservatoriyasini bitirgan. Hozir Toshkentda istiqomat qiladi. Kuylarimizni yoqtirib qolgan. Qur'onni biladi. Hozir vodiyda ayollar aytadigan qo'shiqlarni yozish bilan bandmiz.

– Oson bo'lmayotgandir. Ayollarimiz juda tortinchoq-da, – mezbon ichkariga taklif etgancha, tinimsiz savol beraverdi. – To'y-hasham, qizlar davrasida tengdoshlarimni, yosh qizlarni o'rtaga tortmoqchi bo'laman. Hech unashmaydi. Qanday ko'ndirayapsizlar?

– Qaysi xonadonga bormaylik, bajonidil so'rashib, dasturxon yozib, choy uzatishadi. Lekin “Bir juft ashula aytib bering, dugonalaringiz sizni tavsiya etishdi”, deb iltimos qilsak, durrachalari bilan yuzlarini berkitib “Vo-oy, kim aytdi? Ashulani, o'yinni bilmayman. Artistlar bor-ku, o'shalarga ayting. Qoyil qilib aytib berishadi”, deb hech ko'nmaydilar.

Lutfixonim:

– Siz bilan bir marta uchrashganimdan keyin ular darhol o'rtaga tushib, o'ynab, xirgoyi qilib, katta ashulalarni baralla aytib berishi amri mahol. Yana yoningizda o'ris ayol bor. O'sha xotin-qizlar siz ketganingizdan keyin eshikni tambalab lapar ham aytishadi, dugonalari bilan askiya ham aytishadi. Sho'x vodiyning qizlari. Farg'onacha raqs tushishini aytmaysizmi?

Bunday tavsiya va izohdan keyin Lutfixon aya devorga osig'liq dutorni olib, uni shunaqangi sayratdiki, biz opa bilan (Elena Yevgenyevnaga shu tarzda murojaat etardim) shoshib qoldik. Chamadondan met­ronomni olib ishga solishga urindik. Ohangning yangrash sur'atini belgilaydigan uchburchak shaklidagi bu asbob – met­ronomni ko'rib, hayron bo'lib ijroni to'xtatdilar. Bilmas ekanlar. Tebrangich turli ritmda tebranishini, kuy maromiga moslana olishini tushuntirdik. Nota tagiga kichikroq patnis qo'yib, yangrayotgan tovushlarni maxsus belgilar bilan qog'ozga tushira boshladik. Qo'shiqlar ketma-ket aytildi. Shosha-pisha birimiz ashulaning so'zini, birimiz esa ohangini ilg'ab olib, notaga muhrlash bilan band bo'ldik.

Hafiyaxon Muhamedova shu yerda hikoyasini to'xtatib, atrofdagilarga murojaat etdi. Uzr so'ragandek bo'ldilar:

– Zeriktirib qo'ymadimmi? Ba'zi tafsilotlarni eslash ortiqcha ko'rinar. Yunus aka nima deysiz?

– Siz aytayotgan tafsilotlarni barcha bastakor ham, musiqashunos ham, qolaversa, tinglovchi ham bilishi kerak. Hamza bilan birga bo'lgan, unga shogird tushgan Lutfixonim Sarimsoqova bilan o'tgan kunlarning har bir daqiqasini tiklash, qog'ozga tushirish zarur, deb o'ylayman. Iltimos, hikoyangizni davom ettiring. Hech qisqartirmay ayting. Iloji bo'lsa, tilga olgan kuylaringizni ham eslating.

– Bo'lmasa, suhbatni ichkarida – pianino yonida davom ettirsak, – deb onamiz hammamizni uncha katta bo'lmagan xonaga boshladi.

Ikki taxmon, bir cho'yan pechka, katta karovat, qadimgi kitob javoni. Qog'oz va kitoblar, qalam, peroli ruchkalarga to'la yozuv stoli – shular orasida qopqog'i ochiq, qop-qora pianino savlat to'kib turardi. Onamning nozik barmoqlari eski, lekin jarangdor ovozini yo'qotmagan pianinoning klavishlariga tekkanida shinamgina xonaga yana fayz kirgandek bo'ldi. “Omon yor”, “Qilpillama yor”, “Barno yigit”, “Fab­rikaning yo'lida ro'molcha topib oldim” qo'shiqlarining ohangi yangradi. Ijro davomida izohlar berildi.

– Lutfixon qo'shiqlarni aytib bo'lgach, yonimizga keldi. Notani qo'llariga olib hayron bo'ldilar: “Shu nuqtalar bilan ashulalarimni yozib oldingizmi?” – deb qah-qah urib kulib yubordi. Chamasi, “harakatingiz behuda” demoqchi bo'lardi.

– Bizga ishonmayapsiz, shekilli – shubha bilan qarayapsiz yozuvimizga. Ohang ham, aytilish ritmi, so'zlariga urg'u berib talaffuz etilishigacha yozib olindi.

– Yo'g'-e.. Aytib bera olasizmi? Ijroda, kuyda hech yanglishmaysizmi?

– Siznikidek yangroq ovozim yo'q. Lekin shubhangizni tarqatish uchun unnab ko'raman – dedim-da, ayaning qo'lidagi dutorga ishora qilib, – dutoringizni ishonasizmi? – deb so'radim.

Mezbon bizni faqat yozuvchi, sharhlovchi, musiqa to'plovchi sifatida qabul qilgan ekan, shekilli, taajjubini yashirmay, sozini uzatdi. Dutorni qo'lga olib qayta sozladim. Bizga tikilib turgan mezbonga vodiyda yozib olingan “Yor-yor”ni turli ohangda, rang-barang so'zlar bilan aytilishini eslatdim. Xonanda va sozanda bag'rimga bosib olgan dutor kosasida harakat qilayotgan barmoqlarimga qarab ko'zlariga ishonmay o'tirdi. “Yor-yor”ning erkaklarga xos yo'llari boshlanib, men sun'iy ravishda bariton ovozi bilan ayt­moqchi bo'lganimda, mezbon “Ko'p yashang! Bormisiz!” dedi-yu, o'zi ham qo'shilib erkak­lar aytadigan “Yor-yor”ni baland ovoz bilan ijro eta boshladi. Bizga tanish bo'lgan kuy o'zgacha so'z bilan aytildi. Biz Romanovskaya bilan bir-birimizga ishora qildik-da, L.Sarimsoqova ijrosidagi “Yor-yor”ning yana bir nusxasini ham yozib oldik. Fursat o'tmay hozirgina notaga olingan kuy-qo'shiqlarni popurri shaklida ketma-ket chalib, ashulasini ham aytdik. Shunda aya o'rnidan turib, yuzini-yuzimga qo'yib:

– Aylanay sizdan! Shunday ish bilan bandmisiz. Avlodlarimizga yetib boradimi biz aytib yurgan ashulalar? – dedi-yu, goh dutorni, goh esa oddiy likopchani chertib ketma-ket xalq qo'shiqlarini shunaqangi berilib, ehtiros va nazokat bilan ayta boshladiki, biz Yelena opa bilan tovushni notaga olish, she'riy misralarning o'ziga xos talaffuzini – transkripsiyasini qog'ozga muhrlashni unuta yozibmiz.

* * *

Saratonning jazirama issiq kunlari otam bilan Yunus Rajabiy uzoq safarga otlanib qolishardi. Yoz chillasini Kislovodsk yoki Yaltadagi “O'zbekiston” sanatoriysida o'tkazishni afzal ko'rib, bir necha hafta taraddud ko'rishardi. Xalq musiqasiga oid ma'lumotlar, bir ashulaning notadagi, ijrodagi turli ko'rinishlarini tasdiqlovchi manbalar, ko'p yillardan beri ta'qib etib kelingan Fitratning musiqa haqidagi kitobchasi, “Xorazm tanbur chizig'i”ga oid noyob tadqiqotning qo'l­yozma nusxasi, shuningdek, nota va oddiy oq qog'ozlar bog'lami bilan birga devzira guruch, zira, yanchilgan rayhon onamiz tayyorlagan xaltachalarga solinardi. Yunus aka, ayniqsa, “Jambil esdan chiqmasin, sho'rva, xo'rdaga maza kiritadigan jambil bo'ladi” deb, bu xushbo'y o'simlikni ko'tarib kelganlarida hayron bo'lardik: dam olishga ketishyaptimi bular yoki ishlashgami, ijod qilish niyatidami yoki pazandalik san'atini namoyish etish rejasi bormi? Katta chamadonlardan biri bo'sh ketardi. Serfarzand, sernabira Yunus aka taaj­jublanganimizni ko'rib:

– Qaytganimizda xonadonimizga yaqinlarim hol-ahvol so'rab kelishadi. Qo'limga qarashadi. Bolalarim, ularning bolalari, Xudoga shukur, ko'p emasmi, ro'molning o'zidan kamida 20 ta olishim kerak. Bu yog'ini o'zingiz hisoblayvering, o'sha kuni katta qozonda kamida o'n kilo guruch damlanadi, deb farzandlari, nabiralari, kelin va kuyovlarini tilga olar edilar.

Shunday taraddud ketayotgan kunlarning birida Yunus aka chorak litrlik aroqni ko'tarib keldilar. Shisha idishdagi suyuqlikni chayqab:

– Mana bu qurg'urni xolodilnikka qo'­ying, bundan ko'proq ichsak ishlay olmaymiz, – deb kichkinagina, pastqam oshxonada savlat to'kib turgan katta, oppoq sovutkichni oldiga borib, eshigini ochib-yopib qo'ydilar. – Mahallamizda ham bir-ikki xonadonda bor bu uskuna. Qo'ni-qo'shni go'sht, sut-qatiqni issiqda saqlay olmay, biznikiga olib chiqadigan bo'lishibdi. Xolodilnikni eshigini ochganimda o'ylab qolaman: qaysinisi bizniki-yu, qaysi biri qo'shnilarniki, ko'pincha ajrata olmayman.

Yunus aka lag'monni yoqtirishlarini bilib onamiz darhol opalari Vochkiyaxonga meni jo'natardilar. Otam eshik tagiga bir-ikki hovuch suv separdilar-da: “Shalabbo qilib suv sepdim, u qurib qolmagunicha qaytib kelasan” derdilar. Qanchalik tez yugurmay, uyga qaytganimda suv qurib qolgan bo'lardi. “Oq machit” bilan “Baland machit”ning orasi anchagina masofa edi-da.

O'sha kuni lazzatli taomdan keyin shaqillab qaynab turgan samovar xontaxtadan o'rin oldi. Onamiz gruzin choyini damlab, katta piyolalarda uzatayotganlarida Yunus aka mushohada qildilar:

– Bizda kuy, ohang, katta ashulalar notasiz ham avloddan-avlodga o'tib kelavergan. Yevropada nota, bizda tanbur chizig'i paydo bo'lib, ma'lum va mashhur kuylar qog'ozga tushiriladigan bo'ldi. Komil Xorazmiyga qoyil qolaman: ancha murakkab “Rost” maqomini o'zi ixtiro qilgan usulda muhrlab qoldirgan-a?! Ishini oxirigacha yetkazmagan bo'lsa-da, yo'l ko'rsatilgan…

– O'zingiz yaxshi bilgan Viktor Uspens­kiy Fitratning taklifi bilan Buxoroga borib, maqomni nota belgilari bilan yozib olgan. 1925 yili uni Moskvada nashr ham qilgan. Hindistonda raqamli sistema qo'llanilishini bilaman. Lekin bizda nota yozuvini joriy etish oson bo'lmayapti. Musiqadan savodi chiqmaganlar ko'pchilikni tashkil etadi. Sozanda, xonandalar ham nota maxsus belgilarining qo'llanilishini, notalar guruhlanishini bilmaydilar, umuman, musiqani grafik belgilar bilan ifodalashdan bexabarlar ko'pligini o'zingiz ham bilasiz, Yunus aka. Hatto biroz kulgi uyg'otadigan voqealar ham ro'y beryapti…

Uyimizga kelgan mehmonlarning aksariyati musiqaga u yoki bu darajada aloqador edi. Ular voqelikni, muhitni, ijod damlarini, mushohada daqiqalarini, hatto, kundalik hayotda ro'y berib turadigan voqealarni vizual tarzda, ya'ni ko'rish qobiliyatlari bilan yoxud verbal vositalarda, ya'ni aytiladigan so'z orqali qabul qilish bilan cheklanmasdilar. Ular bir ritmda yangrab turadigan doira zarb­lari yoki patnisga, likopchaga, xontaxtaga bir maromda urilayotgan kaft taratadigan jarangsiz tovushning bir maromda eshitilib turishi, hatto, bo'sh piyola zavq bilan chertilishi raqsga, ashulaga, musiqa chalishga undabgina qolmay, hikoyaga jo'r bo'lishini istardilar. Baletmeyster, xalq artisti Isoxor Oqilov bunday ritm­­ga chidab tura olmas, kichkinagina hovlimizda shunaqangi raqs tushar ediki, yig'ilganlar o'rinlaridan turib ketar, kimdir qarsak chalib, boshqalar o'rtaga tushib usta raqqosga sherik bo'lardi… Bastakor, sozanda Nabijon Hasanov kelganida esa ko'proq sukut saqlab, o'zlari jajji temir qafasda olib kelgan sa'vani bizning uyimizdagi qushchalar bilan bo'ladigan chaqirishmasini, bir-birlariga tovush berishini tinglab o'tirardilar. Ketayotganlarida arzanda qushchalarini bizning sayroqilar katagiga qo'yib yuborar yoki u yerdan bir juftini olib ketardilar…

O'sha “musiqali soatlar”ning oliy maqsadi bo'lgan ekan. Hayotiy ijro, unga jo'r bo'ladigan jismoniy harakat balandparvoz so'zlarga, baqiruv-chaqiruvga, nigohlar keskin ravishda o'zgarib turishiga, bo'rttirilgan imo-ishoraga muhtoj emas ekan.

Onamiz Sora Eshonto'rayevani dramatik teatr aktrisasi sifatida qadrlash bilan birga bu musiqa shaydosi kuydan oziq olishini bilar, binobarin, bunday arboblarning ijodiga turli san'atlar nuqtai nazaridan qarash lozimligini ayt­moqchi bo'lardilar…

O'z-o'zi bilan bo'lib, oltmish yoshiga qadar uylanmay ijod nashidasidan mast bo'lib yuravergan Manas Leviyev hamkasb do'stlari: Mutal Burxonov, Sulaymon Yudakovni turmush qurishga da'vat etar, “ikki nozaninni topib qo'ydim, bir kunda to'y qilib ikki kompozitorning boshini ikkita, kechirasiz, to'rtta qilib qo'yamiz” deb “To'ylar muborak”ni aytar, malikalar ta'rifini keltirar, o'zi ham “Sab'ai sayyor” dostonida ta'riflangan Mehridek oqila qizni izlab yurganini aytardi. Keyin jiddiy ohangda “Ikrom ko'p yozadi, Mutavakkil hech yozmaydi” deb I.Akbarov hamda M.Burxonovni tanqid qilgandek bo'lganida, kulgi ko'tarilardi. Chunki ularning birinchisi ba'zan bo'sh pyesalarga ham musiqa yozar, ikkinchisi esa yillar davomida mahsulot bermas, “Navoiy” operasi ustida o'n yillar davomida ishlayotganini nazarda tutib haq gapni aytardi. Shunda “O'zingiz-chi, o'zingiz ko'p yozasizmi?” degan savol tushganida, Manas aka “Men Mavlono Alisher Navoiy oldidagi qarzimni uzib olay, keyin savolingizga javob beraman” degandi.

Ijod ahli hazil-mutoyibaga hamisha o'rin topgan. Vaqtini ham ayamagan. Do's­tining ko'nglini ovlab, jajji sahnalar, epizodlar yaratgan. Ularning ayrimlarini qalamga olganimda, zabardast zamondoshlarimizning ulug'­vorligi bilan birga yosh bolalardek soddaligi, oq ko'ngilligi, betakallufligi yirik asarlaridagina emas, hazilkash do'stlariga bo'lgan munosabatlarida ham ko'zga tashlanar ekan, deb mulohaza qildim.

Hamidulla AKBAROV