Ustoz – otangdan ulug'
Yoki xalq maqolini o'zgartirish bilan muammo hal bo'lib qoladimi?
So'nggi vaqtlarda o'qituvchilarga e'tibor hukumat tomonidan ortib, omma tomonidan ozayib borayotgandek, go'yo. Axir, yakuniga yetgan o'quv yili oxirida ro'y bergan va hozir ham adog'iga yetmagan hodisalar shunday xulosa yasash uchun asos bo'lib xizmat qilmayaptimi? Aslida, filologiya fanlari nomzodi, adabiyotshunos olim, mohir pedagog Omonulla Madayev haq edi:
– Qachonki, dono xalqning yaratgan narsalari taftish qilina boshlanar ekan, demak, qaerdadir noqulay vaziyatlar paydo bo'ladi.
Darhaqiqat, dono xalqning “Ustoz otangdan ulug'” degan maqolini tahrirlab, “Ustoz otangday ulug'”, deya iddao qilayotganlarning kasriga ham shunday holatlar yuzaga kelayotgan bo'lishi mumkin emasmi?
Bandixon tumanida nima gap?
Surxondaryo viloyati Bandixon tumanida o'qituvchi darsga tayyorlanmagan o'quvchini kaltakladi. Bu haqda Bosh prokuratura matbuot kotibi ma'lumot bergan edi.
Ma'lum bo'lishicha, 22 aprel kuni Bandixondagi 4-maktabning ingliz tili fani o'qituvchisi 9-sinf o'quvchisi dars mashg'ulotlariga tayyorgarlik ko'rmasdan kelgani uchun uni urgan. Voqea ortidan maktab direktori “o'z xohishi”ga ko'ra bo'shash uchun ariza yozgan, maktab direktorining ma'naviy-ma'rifiy ishlar bo'yicha o'rinbosari va o'quv-tarbiyaviy ishlar bo'yicha o'rinbosari, shuningdek, ingliz tili fani o'qituvchisi, bundan tashqari, 9-“b”sinf rahbari bilan tuzilgan mehnat shartnomalari bekor qilingan.
26 may kuni o'quvchisini kaltaklagan o'qituvchiga nisbatan ma'muriy javobgarlikka oid ish qo'zg'atilib, u mazmunan ko'rib chiqish uchun jinoyat ishlari bo'yicha Bandixon tumani sudiga yuborilgan.
Keyinchalik ijtimoiy tarmoqlarda ushbu o'quvchining maktabdoshlari bilan mushtlashayotgani tasvirlangan videolar ham tarqaldi.
Qadimgi Shumer bitigida…
Holat yuzasidan ijtimoiy tarmoq foydalanuvchilari o'z munosabatlarini bildirmoqda. Ulardan biri Facebook ijtimoiy tarmog'ida shunday yozadi:
“Ishqilib, Ali ham, Vali ham o'qituvchi o'quvchini urgani haqida yozyapti. Biz ham o'z fikrimizni bildirishni joiz ko'rdik.
Bir kichkina sirni ochmoqchiman. Shumer degan davlat bo'lgan. Taxminan 6000 yil avval. 600 emas, 6000 yil avval! O'sha qadimgi Shumer davlati ilk yozuvni ixtiro qilgan. Mixxat yozuvini. Barcha sohalar yuksak taraqqiy etgan davlat bo'lgan. Shu davlatning tarixi haqida hikoya qiluvchi loytaxtachalarda bir bitik mavjud.
Unga ko'ra, o'rgatuvchi, ya'ni ustoz o'rganuvchini, ya'ni o'quvchini dars qilmagani uchun qattiq jazolagani, tanaga nisbatan og'riq berilgani haqida bayon etilgan. Unda o'quvchi o'qituvchisidan qo'rqishi ham nazarda tutilgan. Shunday ekan, urish pedagogikada bor narsa. Buni har qancha inkor qilishmasin, baribir qo'llaniladi. O'zbekchilikda ham qadimdan qolgan gap bor: farzand madrasa yo maktabga berilganda domlaga “Eti – sizniki, suyagi – bizniki” deyilgan.
Ba'zi bir sotsiopatlarga aytmoqchimanki, ko'p ham patillamasdan sa-a-al o'zingizni qo'lga oling. O'qituvchi hech qachon yomon bo'lsin demaydi. Uyda siz berolmagan tarbiyani darsini chetga surib, shug'ullanishga majbur bo'ladi.
Men o'zim ham 11-sinf o'quvchilariga eshikni ichkaridan qulflab dars o'tganimni yaxshi eslayman. Urgandayam aybini bo'yniga qo'yib, kechirim so'rattirib urganman. Hali biror marta norozi bo'lmagan birortasi, bitirib ketganlari ham ko'cha-ko'yda ko'rganda doim qo'li ko'ksida.
Anavi videodagi holat oldindan rejalashtirilgani 200 foiz aniq. Telefon yashirin holatda tasvirga olgan. Agar o'qituvchi jinni yoki qonxo'r bo'lsa, unga nisbatan tekshiruv olib boriladi va uni ishga olgan bilan bir qatorda javobgarlikka tortiladi. Lekin umuman olganda, o'qituvchi o'zi biladi qanaqa pedagogika qilishni. Farzandni erkak qilib tarbiyalang…
Mirshod RO'ZIYEV”
Bu fikrlar albatta, bahsli bo'lishi mumkin. Avvalo, yaxshi o'qituvchi o'z “siri”ni o'quvchilarga berib qo'yishi kerak emas. Negaki, o'zini hurmat qilgan, talabchan ustozni hamma (hatto o'quvchilarning ota-onalari ham!) hurmat qiladi. O'qituvchi shunday hurmatga ega bo'lsa, bolalarga bir nigoh tashlashining o'zi ularni zirillatadi. Hamma jim, sinfxonada pashsha uchsa eshitiladi.
Lekin… qani shunday maktab pedagoglari?
O'qituvchi bolalar bilan hiring-hiring qilsa, qo'shilishib sigaret tutatsa… hurmat qoladimi?!
Ustoz otangdan ulug'mi?
O'zbekiston musulmonlari idorasi raisi o'rinbosari Ibrohimjon domla Inomov “Ustoz kim?” maqolasida shunday yozadi:
“…Bizning dono xalqimiz “Ustoz – otangdan ulug'”, deb bejiz aytmagan. Chunki, hammaga ma'lumki, insoniyatning eng birinchi Ustozi – bu Alloh taoloning O'zi bo'lsa, “Alloh Odamga barcha yaratilgan va yaratilajak narsalarga tegishli nomlarni o'rgatdi. So'ngra ularni farishtalarga birma-bir ko'rsatib dedi: “Agar e'tirozingizda rostgo'y bo'lsangiz, ana u narsalarni nomlari bilan Menga aytib beringiz!” (Qur'oni karim, Baqara surasi, 31-oyat), musulmonlarning insonlar ichida eng buyuk ustozi – Payg'ambarimiz Muhammad alayhissalomdir!”
Va yana, O'zbekiston xalq shoiri Erkin Vohidovning “So'z latofati” risolasidan olingan ushbu iqtibos to'g'ri va o'rinli:
“Xalqda “Mehmon otangdan aziz”, “Ustoz otangdan ulug'” degan hikmat bor. Biror aqlli zot, otadan ulug', otadan aziz inson bo'lmaydi, deb aytgan chog'i, keyingi vaqtda “Mehmon otangdek aziz”, “Ustoz otangdek ulug'” deyish urf bo'ldi. Otadan ulug' va aziz kishining yo'qligi haqiqat. Aynan shuning uchun ham bu tashbeh ishlatiladi.
Maqolni tahrir qiluvchi oshnolarga maslahatim bor: Agar “dan” o'rniga “dek” qo'shishni juda xohlasangiz, xalqning boshqa bir iborasi borki, uni shunday tahrir qilsa savobli ish bo'ladi. “To'ylar qiling, qamishdan bel bog'lab xizmat qilay,” deydilar. Aslida qamishdan bel bog'lash emas, qamishdek bel bog'lab xizmat qilish to'g'riroq bo'ladi”.
Ustoz – otangdan ulug'! Vassalom! Xalq og'zaki ijodining mahsuli bo'lgan maqolni taftish qilishga, tahrirlashga hech kimning haqqi yo'q! Bu naqlni ustozni boshiga ko'targan Xalq yaratgan!
Biz o'qigan damlarda…
Maktabimiz direktori – Ra'no opa Muhiddinova xuddi erkak o'qituvchilarimiz kabi talabchan, juda qattiqqo'l edi. Pinhoniy mehrini sezdirmasdi. Ra'no opa, shuningdek, Vatan tuyg'usi fanidan dars berardi. O'tilgan mavzuni kitobga qarab gapirgan o'quvchini jini suymasdi. Uyda bosh ko'tarmay o'qiydigan ikki darsligimizdan biri Vatan tuyg'usi edi.
Yangi kelgan o'qituvchining ahvolini tushunsangiz kerak. Tokay o'quvchilar bilan til topishib, ma'lum ma'noda ularni jilovlab olmagunicha ancha ter to'kishi kerak.
9-sinfda o'qiyotganimizda yangi rus tili o'qituvchisi keldi. Tabiiyki, yosh muallimga quloq solishimiz dushvor. Axir, “o'sib qolgan” o'smirlarmiz-da. Dars shovqin-suron bilan kechardi.
Ikkinchi yo uchinchi darsda ustoz bir rus yozuvchisining suratini ko'rsatib, “Kto eto?” dedi. Shovqin ichida Nurjamol degan sinfdoshimiz “Chexov…” deyishga ulgurdi, xolos. Shovqinimiz uning qo'ng'iroqdek ovozini yutib yubordi. Shu orada direktor bilan sinf rahbarimiz xonaga kirdi. Sinf jimjit. Ra'no opa Nurjamolni maqtab, barchamizga dakki berdi. Oramizda sinf rahbarimizdan kaltak yeganlar ham bo'ldi.
Keyin ma'lum bo'lishicha, Ra'no opa darslarni eshik ortida kuzatib yurarkan. Shovqinimizni eshitib, sinf rahbarimizga holimizni ko'rsatgan. Keyin esa rus tili darsga kirgan ekanlar.
To'g'ri, o'sha vaqtlarda Ra'no opani uncha xushlamasdik, biroq, biz uchun eng ko'p qayg'urgan Ra'no opamiz ekanligiga hozir amin bo'layapmiz. Chunki yurtimizdagi maktablarda Ra'no opadek fidoyi muallimlar ko'p ekanligiga shubha yo'q.
“Pedagog xodimlarning maqomi to'g'risida”gi Qonun loyihasi qaerda?
Barcha-barcha davrlarda ham o'qituvchilar obro'si haqida qayg'urib kelingan. Ayniqsa, ko'pgina Yevropa davlatlarida o'qituvchilar va ilmiy xodimlarning ijtimoiy maqomi ancha yuqori bo'lib, hatto, ular davlat xizmatchilariga tenglashtirilgan.
Mamlakatimizda ham davlat va jamiyatda o'qituvchi maqomini oshirishga qaratilgan jiddiy harakatlar boshlangan edi. Ammo u to'xtab qolgandek.
Bu bo'yicha xalqaro tajriba mavjud. BMT tomonidan “O'qituvchi maqomi to'g'risida”gi tavsiyasi tasdiqlangan. 2019 yil Qozog'istonda “Pedagogning maqomi to'g'risida”gi qonun qabul qilingan.
2018-2020 yillarda O'zbekiston Respublikasi xalq ta'limi tizimini yanada takomillashtirish bo'yicha chora-tadbirlar dasturida “O'qituvchining maqomi to'g'risida” gi O'zbekiston Respublikasi Qonuni loyihasini ishlab chiqish nazarda tutilgan edi. Dastlab Xalq ta'limi vazirligi tomonidan “O'qituvchi maqomi to'g'risida”gi Qonun loyihasi ishlab chiqilib, normativ-huquqiy hujjatlar loyihalari muhokamasi portaliga qo'yilgani va muhokama davrida 68 (!) taklif kelib tushgani ma'lum qilingandi.
Oradan vaqt o'tgach, ushbu loyiha “Pedagog xodimning maqomi to'g'risida” deya qayta nomlandi. Mas'uliyat esa Xalq ta'limi vazirligidan Adliya vazirligiga yuklatildi. Adliya vazirligi Xalq ta'limi hamda Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirliklari bilan birga ushbu qonun loyihasini ishlab chiqib, 2020 yilning 28 noyabrdan 13 dekabrgacha muhokamaga qo'ydi hamda ushbu davr ichida 725 taklif bildirildi.
2022 yil 7 fevral kuni O'zbekiston Respublikasi Adliya vaziri Ruslanbek Davletovning yillik hisobot tarzidagi matbuot anjumanida Kun.uz muxbiri aynan “Pedagog xodimlarning maqomi to'g'risida”gi Qonun loyihasi taqdiri bilan qiziqdi. Vazirning aytishicha, loyiha Vazirlar Mahkamasida turibdi.
– 2020 yilda “Pedagog xodimlarning maqomi to'g'risida”gi Qonun loyihasini ishlab chiqdik, Vazirlar Mahkamasida turibdi. Bu yerda qo'shimcha kafolatlar masalasida yana muammo bo'lyapti, pul bilan bog'liq. Bilasizlar, (pedagoglarning) oyligini oshirishga juda katta e'tibor bo'lyapti. Shuning uchun bu sohaga har bitta qo'shimcha e'tibor mablag'ni taqozo qiladi. 500 mingta o'qituvchi ishlaydi, u masala pul bilan bog'liq bo'lgani uchun hozir ko'rib chiqilyapti, – degan edi Adliya vaziri.
Qolaversa, O'zbekiston Respublikasining sobiq Xalq ta'limi vaziri Sherzod Shermatov o'qituvchilar obro'si haqida shunday degan va bu so'zlar katta umid bag'ishlagan edi:
– O'zbekistonda yashayotgan har bir odamning maktabga bog'liq tomoni bor, boshqa sohalarda bo'lmasligi mumkin, lekin aynan maktabga hammaning ishi tushadi, hamma farzandining kelajagini o'ylaydi… Afsuski, oxirgi vaqtlar biz ikki masalaga duch kelib qoldik. Birinchisi – o'qituvchining jamiyatdagi obro'si. Ikkinchisi – jamiyatda ziyoli insonlarning obro'sini oshirish… “Ustoz – otangdek ulug'”, (!) degan gap bor. Lekin joylarda ba'zi rahbarlar shuni tushunmasdan, suiiste'mol qilib kelmoqda. Ustozning hurmati bo'lmagandan keyin ortiqcha ishlarga jalb qilinsa, qo'pol gapirilsa, unga do'q qilinsa, ertaga undan ta'lim sifatini qanday qilib so'rasa, kutsa bo'ladi?
2022 yil fevralida Andijon viloyatining Marhamat tumanidagi 72-ixtisoslashtirilgan umumta'lim maktabi o'qituvchilari Marhamat tumani Xalq ta'limi bo'limi mudiri va tuman hokimligi vakili tashabbusi ota-onalar qarshisida kechirim so'rashga majbur qilingan edi.
2022 yil 25 may kuni esa Farg'ona viloyati Qo'shtepa tumanidagi 22-maktabning 8-sinf o'quvchisi (qiz bola) o'qituvchisining so'ziga quloq solmay, kimyo fani xonasi derazasidan sakrab darsdan qochib ketgani tasvirlangan video tarqaldi.
Bu kabi hodisalar kunda-kunora yurtimizdagi qaysidir maktabda ro'y bermayotganiga hech kim kafolat bermaydi va bunday voqealar zamirida jamiyatda o'qituvchi obro'siga baho berish mumkin bo'ladi.
Balki, “Pedagog xodimlarning maqomi to'g'risida”gi Qonun tezroq qabul qilinsa, o'qituvchi maqomi yuksalar edi, bu huquqiy jihatdan asoslanar edi. Zotan, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta'kidlaganidek, jamiyatda o'qituvchi kasbi eng nufuzli va obro'li kasb bo'lishi lozim!
Eng og'riqli muammo shundaki, hozirda Xalq ta'limi vaziri vazifasida ishlayotgan Baxtiyor Saidovning quyidagi fikrlari har qanday kishini o'yga soladi:
“Bugungi kunda respublika maktablarida 504 ming nafar o'qituvchilarimiz faoliyat yuritadi. Ularning 280 ming nafardan ortig'i, ya'ni 56 foiz o'qituvchilarning salohiyati talab darajasida emas. Bu degani deyarli 3 millionga yaqin o'quvchi bolalarda yuqori malakali o'qituvchidan ta'lim olish imkoniyati mavjud emas” vazirning bu gapi shunchaki ko'chadan olinmagan. O'rta ta'limda ham muammolar ichiga kirish zarur.
Bolaning suyagi – ota-onaniki, eti-chi?
…Voqeaga huquqiy jihatdan ikki fuqaro o'rtasidagi jinoiy xatti-harakat tasnifida qarash mumkin. Lekin ularning biri ustoz, ikkinchisi o'quvchi ekanligini, o'quvchi bo'lganida ham mushtumzo'r o'quvchi bo'lganligini unutmasligimiz kerak bo'ladi. Agar o'quvchisini urgan har bir o'qituvchi ishdan bo'shatilishi kerak bo'lsa, maktablarimiz ustozlarsiz huvillab qolishi mumkin-ku! Ayniqsa, mening otamdan ulug' ustozlarim ishsiz qolgan bo'lardilar. Aniq!
Hech bir muallim yomon bo'lgin, bolam, deb o'quvchisini urmagan, urmaydi ham. Ota-ona ham bolasini yomon bo'lsin, demaydi. Biroq ularning mehri farzandidagi qusur va nuqsonni idrok etish uchun parda vazifasini o'tashi hech gap emas.
Bu gapga ko'zim tushib, avvaliga beixtiyor yuzimga tabassum yugurdi. Lekin o'ylab ko'rsa bo'ladigan fikr ekan. Nega deysizmi?
O'ylab ko'ring, axir hech kim o'qituvchilar ayb ish qilgan, yo dars qilmagan o'quvchini urib, biror joyini mayib qilar darajada kaltaklasin demayapti. Bu mumkin emas!
Ammo tan olaylik, hammamiz ham odammiz. Bir marta qulog'ini chimmilatib cho'zib qo'ygan, yoki bir-ikki bor turtib, boring bir-ikki shapaloq tortib yuborsa, tamommi? O'qituvchi qo'pol, vahshiy, ma'naviyatsiz bo'lib qoladimi?
Bir paytlar tanbeh va dakkilarni eshitgan, hatto bitta-yarimta shappati yegan bola hech qachon bu haqda hatto ota-onasiga aytmasdi, ularni “Meni muallimimiz urdi” deb maktabga yetaklab kelmas edi. Bu bir or sanalardi. O'g'il bolaning g'ururi baland bo'lib kamolga yetayotganiga shu ham bir misolda. Bugun-chi? O'zi tarbiya degan, ilmga qiziqish degan narsadan asar ham yo'q ayrim bolalar qaysidir ustozi g'ing desa, joyini ko'rsatib, qo'yapti. Bu ham yetmagandek, telefoniga tasvirga olib, butun dunyoga sharmanda qilyapti ustozlarini! Mana sizga natija!
Ochig'i, ancha yillardan buyon maktab ta'limi o'z o'zanidan chiqib ketgan edi. Aytaylik, kiyinish borasida. Bugun yuqori sinflarni qo'ya turing, hatto boshlang'ich sinflarga bir qiyo boqib ko'ring-a, hayron qolasiz. Sinfdagi qiz bolalarning yarmi — hijobda! Ular hali bola-ku, axir! Maktabmi, masjidmi — farqlash mushkul bo'lib qoldi.
Xullas, joriy yil o'quv mavsumidan boshlab maktab formalarining majburiy ravishda yo'lga qo'yilishi to'g'risidagi xabarni eshitib, ming-minglab ota-onalar xursand bo'lishdi deb o'ylayman.
Maktab birinchi navbatda ta'lim-tarbiya o'chog'i. Yoshlarni tabaqalashtirish, turlicha kiyim, yurish-turishda bo'lishi mutlaqo maqbul ish emas. Ma'quli, qizlar ham, o'g'il bolalar ham ma'lum formada bo'lishi kerak. U xoh boy-badavlat oilaning farzandi bo'lsin, xoh qo'li qisqaroq oilaning bolasi. Shundagina, ta'lim-tarbiya ham, kattalarga hurmat, kichiklarga izzat degan tuyg'ular ham yana qaytadi maktablarimizga.
Endi mavridi kelganda, aytish kerakki, hamma bolalarning qo'lida shapaloqday telefonlar bo'lishi, bo'lsa ham mayliku-ya, ulardan dars paytida bemalol foydalanib o'tirishi singari narsalarni ham maktablarda tartibga solish, dangal aytsak, darsga telefon olib kirishni qat'iy taqiqlash lozim. Juda zarur bo'lsa, sinfxonalarda kompyuterlar bor-ku, ulardan foydalanish mumkin. Va yana bir mulohaza: hamma yoqda zamonaviy texnologiya, internet deya oddiy kundalik daftardan voz kechilgani ham yaxshi bo'lmadi. Bu haqda bir necha oy avval “Hurriyat” gazetasida ham yozilgan edi. Ha, o'sha “qoloq” metod bo'lsa ham, baribir kundaliklar yaxshi edi. Ota-onalar “qani bolam, bugun nechchi baho olding”, deya so'rab turar edi. Hozir-chi? Buni aniqlash uchun internetga kiradimi? Qishloqlarda internet bormi, uni hamma ham tushunadimi?
Qolaversa, eng yomoni maktab o'quvchilari gazeta, jurnallardan umuman mosuvo qilindi. Qaytaylik matbuotga, hali ham kech emas, degim keladi…
Ota-bobolarimiz farzandlarini muallimga topshirish chog'ida “Eti – sizniki, suyagi – bizniki”, deyishgan. Shunday ekan, parcha etni, ta'bir joiz bo'lsa, odam qilib berayotgan otadan ulug' zotlarga muncha do'q urmasak?! Ehtimol, dono xalqning yaratgan maqollari “taftish” qilina boshlangani bunga bosh sababdir.
Otabek ISROILOV