Uyat bo'ladimi?
Til har bir millatning boyligi, milliy qadriyati, bebaho mulkidir. Har bir xalq va elat, o'zi hurmat va ehtirom qiladigan muayyan tilga ega. Ayni vaqtda, til ijtimoiy taraqqiyotda ulug'vor ahamiyatga ega. Til – har bir millat o'zligining ajralmas belgisidir. Har bir millat uchun o'z ona tili, unda ishlatiladigan so'zlar o'sha millatning o'ziga xos jihatlarini, tarixini, madaniyatini, millat mentalitetini, o'zligini ifoda etishi bilan ham ahamiyatlidir. Shu sababdan “Ona tili – millat ruhi”, “til millat – ko'zgusi”, degan purhikmat iboralar shakllangan. Biroq anglashimiz kerakki, har bir so'zning ishlatiladigan o'z o'rni, joyi, aytiladigan doirasi, kerak bo'lsa, minbari bo'ladi. Quyida tilimizda uchraydigan tarbiyaviy ahamiyatga molik quyidagi so'zlarning bugungi kunda ishlatilish o'rni va madaniyati haqida o'zimning qisqacha mulohazamni bildirmoqchiman.
O'ylab ko'raylig-a, bugun bizning dunyomizda “uyat bo'ladi”, “yomon bo'ladi”, “andisha (kerak) qil”, degan so'zlar hali ham ishlatilyaptimi? Ishlatilayotgan bo'lsa qaysi hollarda qo'llanilmoqda?
Tilimizda uchraydigan ayrim so'zlar boshqa millat tillarida uchramasligi bilan, qolaversa, yuqoridagi kabi ayrim so'zlarimizning zalvori, bir jumla bilan butun boshli millatning mentalitetini aks ettirishi, o'zining mazmun-mohiyati bilan axloqiy-tarbiyaviy, ma'naviy-ma'rifiy jihatdan juda teran ma'nolarni anglatadi desak, mubolag'a bo'lmaydi.
Qadimdan, yuqoridagi so'zlar ota-bobolarimiz tomonidan farzandlarni tarbiyalash uchun ular nojo'ya xatti-harakat qilgandagina ishlatilgan. Yoshlarimiz uchun shu “Uyat-a”, “Yomon bo'ladi” singari so'zlar ularning o'zlarini tuzatishi uchun, boshqalar oldida o'ylab so'zlashi, har ishni yetti o'lchab qaror qabul qilishi uchun yetarli hisoblangan.
Bu kabi so'zlarning bugungi kunda foydalanish darajasi o'zgarib ketganday nazarimizda. Hozirgi paytda ayniqsa, rahbarlarga rostini aytgan, ularning xatosini, aybini aytgan insonlarga nisbatan hay-hay rahbarga ham shunaqa deydimi, “uyat bo'ladi”, “yomon bo'ladi” (betga choparlik qilmang), “Odamga andisha kerak, rahbarga ham e'tiroz bildiradimi, axir sizga ish bergan shu kishi emasmidi? hech bo'lmasa yoshini hurmat qiling” kabi dakki-dashnomlar bilan o'zingizni yuz (uyat)sizlikda ayblaydilar.
Yoxud bu kabi so'zlar bilan farzandlarimizga ta'lim tarbiya bermoqchi bo'lgan ustozlarni, biz ota- onalar borib yoqasidan olyapmizki, “Nima haqing (iz) bor mening bolamni sinfdoshlarini oldida mulzam qilishga, uning bizday ota-onasi bor tarbiyasi bilan shug'ullanadigan, hech zamonda o'qituvchi ham o'quvchilarni “uyat bo'ladi”, “yomon bo'ladi”, degan so'zlar bilan boshqalar oldida sharmanda qiladimi”, deyapmiz.
Bizning bu harakatimizning o'zi aslida, uyatsizlik, andishasizlik, betga choparlik ekanini, farzandlarimiz ertaga nafaqat ustozlarini balki o'zidan kattalarni ham hurmat qilmay qo'yishini, ularni bilib bilmay o'zimiz yuz(uyat)siz qilayotganimizni tasavvur qilib ko'rmaymiz. Qilayotgan ishimizning, gapirayotgan gapimizning xato ekanligini anglarmiz ehtimol, biroq shu vaziyat asnosida o'zimizning xatoimizni aslo tan olgimiz kelmaydi. “Qo'ng'iz ham bolasini oppog'im degan ekan”, maqoliga amal qilib, bolamizning yonini olamiz. O'zimizning kibr-havoimizni yenga olmaymiz. Asta aytilgan rost gapdan ko'ra baland ovozda (shallaqilik qilib) aytilgan gap (yolg'on)ning ta'siri kuchliroq bo'ladi, degan shiorga amal qilamiz.
Shunday ekan, har birimiz tilimizda uchraydigan nafaqat yuqoridagi kabi tarbiyaviy ahamiyatga ega bo'lgan so'zlarni, balki har bir so'zimizni o'z joyida va o'rnida qo'llasak, ham so'zning zalvori, ham ahamiyati, ham ta'siri, ham qudrati o'z o'rnida saqlanib qoladi nazarimizda.
Bahrom BOYMURODOV,
“Yangi Sirdaryo” gazetasi
bo'lim mudiri