Saviskiy yaratgan mo''jiza

“Qoraqum va Qizilqum oralig'idagi Luvr”, “Sahrodagi durdona” nomlari bilan   dunyoga mashhur   Nukusdagi san'at muzeyi Igor Saviskiy nomi bilan ataladi. Xo'sh,   qoraqalpoq diyoridagi dunyo   sayyohlari va san'atsevarlarini jalb qilib   kelayotgan   mashhur muzeyga nega o'zga millat vakili   nomi berilgan?

Igor Vitalyevich Saviskiy asli kiyevlik bo'lib, badavlat advokat xonadonida 1915 yilda tug'ilgandi. O'z davrining eng old, ziyolilaridan bo'lgan ota-onasi enaga, qolaversa, fransuz tilini o'rgansin degan niyatda farang muallimasini yollashgandi. Shu bois Igor fransuz tilini mukammal o'rgangandi. 1920 yilda   Saviskiylar oilasi Mos­kvaga ko'chib kelishadi. Bu payt­­ga kelib Igor texnikaga ham ixlos qo'yganidan peshingacha elektr asboblarini o'rgatish kursida, tushdan so'ng esa R.Mazel, Ye.Saxnovskiy kabi mashhur rassomlardan xususiy saboq olardi. So'ngra Igordagi ixlos san'atga oshuftalikni kuchaytirib yubordi. Natijada u dastlab Moskva badiiy bilim yurtida, so'ngra 1938-41 yillarda Rassomlar malakasini oshirish   institutida, buyuk rassom Lev   Kramarenko ustaxonasida tahsilni   davom ettiradi. Ustozi   bilan nafaqat bepoyon Rossiya­­ni, balki Kavkaz va Qrimni ham kezib chiqadi.

Igor Saviskiy 1941 yili Moskva tasviriy san'at ins­titutiga o'qishga kiradi. Ma'lumki, o'sha yili boshlangan urush “hamma narsa front uchun” degan davr da'vatini yuzaga keltirdi. Biroq sog'lig'i yomonligidan Igorni urushga jo'natishmadi. U tahsil olayotgan ins­titut bo'lsa 1942-44 yillari evakuatsiya bois Samar­qand­ga ko'chiriladi. Samarqanddagi tahsil davri, qolaversa,   O'zbekis­tondagi yashash tarzi Saviskiyni sharqqa maftun qilib qo'ydi.

1944 yili Mos­kvaga qaytgan Igor o'qishni davom ettirarkan hamisha sharqqa talpinib yashadi. Negaki u Samarqanddalik paytida, bu yerdagi K.Istomin, R.Falkom, N.P.Ulyanov kabi rassomlar bilan birgalikda O'rta Osiyoning betakror boy madaniy yodgorliklariga   ko'ngil qo'ygandi. Uning   O'zbekistonga kelish orzusi Sergey Tolstov bilan uchrashgach amalga oshdi. 1950 yildan u S.Tolstov boshchiligidagi Xorazm tarix va   etnografiya ekspeditsiyasida qatnasha boshladi va bu uning hayotida o'zgarish yasadi. Saviskiy rassom sifatida arxeologlarning qadimiy Xorazm sarhadlaridan topgan buyumlarini chizish bilan mashg'ul   bo'lardi. Noyob topilmalarda u moziy sirlari yashirinib yotganligini anglab, xalq amaliy san'ati namunalarini to'p­lash bilan   mustaqil shug'ullana bosh­ladi.

Dastlab 1956 yilda Qoraqalpog'is­ton ilmiy-tadqiqot instituti maj­muasida, keyinchalik esa tarixiy o'lkashunoslik muzeyida ishlab turib, ham rassom sifatida qoraqalpoq xalqi hayotini turfa ranglarda tasvirladi, amaliy san'at durdonalarini tadqiq qilish, to'plash ustida faoliyat olib bordi. Shuningdek, Saviskiy ustozi Sergey Tolstov bilan   ana   shu asarlarni o'z ichiga oladigan san'at muzeyini ochish tashabbusi bilan chiqdi. Taklif Nukusdagi rahbarlar   tomonidan mamnuniyat bilan   qabul qilindi.

Saviskiy xalq amaliy san'ati durdonalarini to'plash va o'rganish uchun Kegeyli, Chimboy, Qo'ng'irot, Mo'ynoq, Taxtako'pir, Ellikqal'a, Beruniy, To'rtko'l tumanlarini, butun Qoraqalpoq diyorini, Xorazm viloyatini ham eniga, ham bo'yiga kezib chiqdi. Safar davomida to'plagan durdonalarini esa Toshkent, Moskva   shaharlaridagi ko'rgazmalarda namoyish qilib, qoraqalpoq xalqini jahonga tanitish yo'lida   fidoyilarcha   xizmat qildi.

Saviskiyning Moskvadagi mashhur Arbat ko'chasida uyi bo'lsa-da, asosiy vaqtini Nukusda o'tkazar, bu yerdagi hayot tarzi g'oyat   og'ir bo'lsa-da, aksincha bu xildagi turmush tarzi unga zavq bag'ish­lardi. Aynan ana shu sababli ham Saviskiyni sho'ro mafkurasi, huquq idorasi xodimlari bir necha bor uni tergovga   chaqirishdi. Saviskiyning ana shu yillardagi hayotini yaxshi bilgan shogirdi To'ra Quryozov bu haqda shunday eslaydi:

— Saviskiyni Nukus shahrida rasmiy ro'yxatdan o'tmasdan turib yashayotgani va ishlayotgani, Qoraqalpog'is­tondagi ijara uyi pulini vaqtida to'lasa-da, bu uyga hatto yotishga kelmasligi, kuni va tunini akademiya ixtiyoriga berilgan avtogarajda o'tkazayotgani shubhalantirardi. Odatda Igor Vitalyevich akademiyadagi   rasmiy ish joyida soat   beshgacha ishlardi. Keyin esa garajga kelardi. Bu yerda uni biz — bir necha yosh rassomlar kutib o'tirardik. Bir kuni odatdagidan kechroq keldi. Dekabr oyi edi o'shanda. Havo nihoyatda sovuq. Izg'irin jon-joningdan o'tib   ketadi. Nihoyat, eshikda Saviskiy ko'rindi. Egnida eski kulrang p­lash, boshida jigarrang beretka, sovuqdan qotib qolgan iyaklarigacha qaltiraydi.

— Yana ichki   ishlarga chaqirishdi, —dedi u, — yana   imzosiz xat tushibdi. Bu gal ro'yxatdan o'tmay yashayotganimni ro'kach qilishibdi. Olimlar, yozuvchilar doimiy ro'yxatga turmayoq xohlagan joylarida yashashi mumkin, buni ijod erkinligi deyishadi, deb batafsil va'z o'qidim. Avvallari ular bunday ma'ruzamni bosh irg'ab ting­lashardi. Aytganimga ko'nardi. Endi esa negadir oyoq   tirab turib olishdi. Emishki, mening faxriy unvonim yo'q. Unvon yo'q, demak, imtiyoz ham yo'q! Men hayotimni shu yurtga bag'ishlaganimni, ko'chib ketish niyatim yo'qligini qayta-qayta aytib, o'zimga uy olsam, albatta ro'yxatga turaman, deb zo'rg'a qutuldim.

Asli xorazmlik bo'lgan To'ra Quryozov Saviskiyning shogirdi bo'lib, ustozi bilan bir necha yillar hamkorlik qilgan ziyolilardan. To'ra aka ustozi bilan bog'liq quyidagi voqealarni eslaydi: “Qorong'i tushib qolgan paytda biz ovuldagi birinchi uyning eshigini taqillatdik. Xonada xiragina kerosin chiroq miltillab turardi. Mehmon atoyi xudo deb kutib olgan mezbon xotiniga beshbarmoq — tansiq taom tayyorlashni buyurdi. E'tibor qilsam, Igor Vitalyevich dasturxonga qo'yilgan jihozlarning har birini qo'liga olib, diqqat bilan   tekshirayotir. Boshini sarak-sarak   qilib qo'yayotir. Ularning bari, hatto qoshiq, kosa, lali, piyola ham tolyog'ochdan o'yib yasalgandi. Chetlarida yosh   bolalarning tishi tegib, uchgan joylari bilinib turibdi. Faqat qozongina metal­dan yasalgan. Ertasiga o'n-o'n besh chaqirim piyoda yurib, ovullarni aylandik, eski buyumlarni qidirdik. Arzigulik narsa topilmadi. Eng chekka ovuldagi eng oxirgi xonadonga yetdik. Bor-yo'g'i birgina xona. Tomi pastak — odamning   boshi tegay deydi. Hovlida esa ko'pchilikning uyidagi kabi   oq o'tov tikilgan. Mezbon chol bizni shunga taklif qildi. Shinamgina o'tovga kirgach, bizning ham qaddimiz sal tiklandi, soddalik va ozodalikdan ko'nglimiz yorishdi. Men qariyaga maqsadimizni tushuntirganimcha, Igor aka hovliga chiqib ketdi.

Cholning bolalari yaylovga mol haydab ketgan ekan. Huv narida   bog'lab qo'yilgan eshakday bo'ribosar itni demasa, boshqa jonzot ko'rinmaydi. Atrof­­da ibtidoiy sukunat   hukm surmoqda.

Oqsoqol bilan   suhbatim hali ichkarilamay   turiboq, to'satdan tashqarida Saviskiyning jon holatda qichqirig'i-yu itning vajohat bilan hurgani eshitildi. Yugurib chiqsak, Igor aka qop-qora qonga bo'yalgan qo'lini silkitib voy-voylamoqda, hovli aylanib qochmoqda. It yer timdalagancha vajohat bilan vovvullayotir. Bilsak, Saviskiy itning yalog'iga   qiziqib qolib, shuni   ko'rmoqchi bo'libdi. Tabiiyki, it o'zining mulkini birovga indamasdan berib   qo'ymaydi. Beso'roq cho'zilgan qo'lni shart tishlagan. Uzib olmabdi haliyam.

Jarohatga yod   surtib, bog'lab qo'ydik. Men tezroq   tuman markaziga borib, vrachga uchrashishni, quturishga qarshi em olish zarurligini aytdim.Chol esa kaltak olib, ko'ppagini quvalay ketdi. Saviskiy uni hay-haylab   to'xtatdi va o'zining aybi uchun jonzotning kaltaklanishiga toqat qilolmasligini bildirdi. Ammo u vrachga   borishdan bosh tortdi, “menga hech narsa qilmaydi” deb kuldi. Chindan ham hech narsa qilmadi.

Men qiziqish bilan itning   yalog'ini olib, yuvdim. Singan sopol tovoq chetida arabiy imloda bitilgan   naqshu nigor ko'rindi. Saviskiy cho'ntagidan lupasini chiqarib, yozuvni o'rganmoqqa tutindi, choldan shu yaloqni sotishni so'radi. Yaxshigina haq aytdi. Biroq mezbon pulni rad qildi. Lekin itga yaloq bo'lib kelayotgan noyob asarni tekinga oldik. Keyingi ovullardan yana   bir nech­ta so'zana va boshqa kashtalar   xarid qildik.

Ovul adog'ida yashaydigan chol va kampirning kulbasini taqillatdik. Chol nima bilandir andarmon edi, kampiri esa ko'hna bir sholchada o'tiribdi. Saviskiy sholchani ko'rishi bilanoq, “Bu XVII asrdan qolgan, shuni olamiz!” dedi. Men momoga shu eski   sholchani sotib olmoqchi ekanimizni aytdim. U ko'nmadi. Aytdiki, sholcha menga momomdan, momosiga esa uning   momosidan meros qolgan. Men aytdimki, bu sholchaning egasi siz   bo'lganingizni yozib qo'yamiz. “Nega mening otimni yozasizlar, dedi onaxon, sholcha momomga   momosidan qolgan bo'lsa, eng   katta bobomning mulki bo'lsa!?”. Ularning ham ismini yozib qo'yamiz   dedim. Men ularning ismini bilmaymanku, dedi. …Xullas, uzoq tortishdik, kampir sira ko'nmadi. U momolaridan yodgor buyumni birovga berishni sira istamasdi. Saviskiy u paytlar   qoraqalpoqchani bilmasdi. Savdoga aralasholmaydi. O'ris­chalab bir nimalar   deb gapirindi-da, sholchaning bir chetidan o'ziga torta bosh­ladi. Kampir sholchadan turmaydi, qo'li bilan bir   chetidan ushlab olgan. Saviskiy bolaligida tomog'ini shamollatib olgan, shunga uning ovozi qizlarnikiday ingichka edi. Ularning baqiriq-chaqirig'i olamni tutgan deng. O'la-a, deb   kuladigan odam yo'q.

Bir mahal   kampir sholchani qo'ltig'iga   qistirib, suv bo'yiga yugurib ketdi. Uni   shu yerga yozib, ustiga o'tirgancha bor ovozda ho'ngrab   yig'lay bosh­ladi. Saviskiy   ham uning yoniga   cho'kka o'tirib, yig'i boshladi. Biz hayronu lolmiz. Ikkovlari rosa to'yib yig'lashdi. Oxiri kampir zarda bilan o'rnidan turdi. “Shu sholcha boshginangdan   ordona qolsin. Tilanchi!”, deb   sholchani bizga berdi. Saviskiyning   ham ko'z yoshlari quridi. Sholcha esa muzey uchun noyob eksponat   edi.

Xullas, To'ra   Quryozov eslaganidek muzeyga   eksponatlar to'plash   jarayonida shu kabi   voqealar ham bo'lib   turgan.

Saviskiy o'zi   to'plagan manbalar haqida   1965 yilda “Fan”   nashriyotida “Qoraqalpoq xalq amaliy   san'ati: yog'och o'ymakorligi” nomli kitobini nashr etdirib, bu borada yana bir yangilikka qo'l uradi.

Ana shundan keyingina Qoraqalpo­g'is­ton Respublikasida davlat san'at muzeyini ochish amaliy tus olib, unga ilk rahbarlik Igor Vitalyevich Saviskiydek xassos rassom va san'atshunosning zimmasiga tushgandi. Natijada 1966 yil 5 fevralda tashkil qilingan muzeyda qisqa muddat ichida Saviskiy boshchiligida to'plangan eksponatlar soni 50 mingdan oshib ketdi. Bu haqda xorij matbuoti o'sha kezlari “Sahrodagi durdona”, “Qoraqumlar oralig'idagi Luvr” sarlavhali maqolalar chop etgan edi.

Saviskiyning qadimgi Xorazm san'at asarlarini to'plash faoliyati tufayligina ko'plab durdonalarning yo'qolib ketishi oldi olindi va qoraqalpoq xalq amaliy hamda tasviriy san'ati ham rivojlanib, yuqori bosqichga chiqdi.

U tabiat manzaralari — peyzajchi rassom bo'lgani bois, K.Saipov, J.Qutimuratov, D.To'raniyozov, A.Ataboyev singari qoraqalpoq rassomlari uni ustoz deb   bilishardi.

Kezi kelganda shaxsga sig'inish davri bilan bog'liq yana bir tarixiy hodisani eslamasdan   o'tib bo'lmaydi. O'tgan asrning boshlarida Yevropada paydo bo'lgan avangardizm   oqimi ko'p­lab rassomlarni o'ziga   jalb etgandi. Biroq sho'ro mafkurasi bu tarzda ijod qiluvchi rassomlarni va ularning ijodini nomaqbul asarlar deb topadi. I.Saviskiy eng chekka   hudud hisoblangan qoraqalpog'istonlik rahbarlarni avangardizmga doir san'at asarlarini arzon garovga sotib olishga ko'ndiradi. Natijada   mamlakatning Mos­kva, Kiyev va boshqa shaharlaridagi avangardchi rassomlar asarlari aynan Igor Vilatyevich sabab sotib   olinadi va Nukusga keltiriladi. Vaqt o'tib butun dunyoda bebaho antikvarga aylangan asarlar bugun Nukus san'at muzeyini boyitib turibdi. Yuqoridagi singari 1950-60 yillarda yaratilgan nodir rasmlar hatto Moskva, Sankt-Peterburg, Kiyev shaharlarida emas, bugun aynan Nukusda saqlanib turibdi. Bu esa Saviskiyning mehnatlari tufaylidir.

Nukusdagi muzeyda avangard, post­avangard yo'nalishlariga mansub   noyob asarlarning majmui to'plangan bo'lib, Moskva, Kiyev kabi katta shaharlarda pol tagiga, qaznoqlarga yashirilgan, uni chizgan rassomlar esa qamoq, surgunda azob tortib yotgan paytda, sho'ro mafkurasi inkor qilgan ellik mingdan ziyod rasmlarning Saviskiy tomonidan Nukusga keltirilganining o'zi jasorat edi. Aynan birgina insonning fido­yiligi bilangina dunyo san'atsevarlarini hayratlantirayotgan noyob asarlar saqlanib qolinibgina qolmay, dunyoga mashhur muzeyga asos solindi.

Qoraqalpog'iston xalqi   o'z farzandidek bo'lib   qolgan I.V.Saviskiyni Berdaq   nomli mukofot bilan   taqdirladi. 2002 yilda muzey uchun yangi zamonaviy bino   qurildi.

Ha, rassom, arxeolog va san'atshunos I.Saviskiy (1915-1984)ning qoraqalpoq xalqi oldidagi xizmatlari unutilib ketmadi. Zero, u shunday e'zozga sazovor ishlar   qilib ketgan edi.

Umid BEKMUHAMMAD