Alisher Navoiyning bashorati

Buyuk shoir orzu qilgan “Oynai jahon”

Toshkentda qanday yaratilgan edi?..

1928 yil. “Qizil O'zbekiston”   (hozirgi “O'zbekiston ovozi”)   gazetasining 23 aprel sonidagi “Uzoqdagini   yaqindan ko'ramiz” sarlavhali   maqolani o'qiganlar uchun   tasvirlangan voqelik o'sha kezlari xuddi   ertakni eslatgan edi. Chunki, xalq o'rtasida   tarqalgan ertak va   afsonalardagina dunyoda   bo'layotgan jarayonlarni kuzatuvchi   “oynai jahon” to'g'risida   gapirilar edi-da.

Negaki, odamzod   azaldan o'zi yashab turgan   hududdan olisdagi o'lkalarni   ko'rishga ishqiboz bo'lib, asosan, savdogar, sayyohlardan   ko'rgan-kechirganlarini   eshitaverib, o'zining   u   yerlarga borish   imkoni bo'lmagani uchun, “oynai jahon”   degan ko'zguni orzu   qilgan. Bu   orzu esa xalq o'rtasida   turli rivoyatlarni keltirib   chiqargan. Shu asosda   esa “Oynai Iskandariy”, “Jomi Jamshid” kabi rivoyatlar   tarqalgan. Hattoki, Alisher Navoiy   hazratlari ham “Farhod   va Shirin” dostonida   “oynai jahon” ni shunday   tas­virlab o'tgandi:

Emish ochib anga   chun, qo'ydi gomi,

Ko'rundi   toqida raxshanda jomi.

Safou tob aro   andoqki xurshed,

Dema xurshed, balki Jomi Jamshed.

Bo'lub geti aro   mehri samo ul,

Hamul   oyinai getinamo ul,

Bori maxfiy umur   izhori anda,

Jahon holoti ravshan   bor anda.

Tashida   jilva aylab markazi   xok,

Ichinda lek to'qquz   davri aflok.

Tashi ul nav'ikim   komil zamiri,

Geti andoqki, sohibdil zamiri.

Ya'ni Navoiy hazratlari   ushbu dostonda xalq   o'rtasida tarqalgan rivoyatni badiiy   tafakkuri shu'lasi bilan   yoritgan.

Buni qarangki, oradan asrlar   o'tib, Navoiy   orzu qilgan “oynai jahon” Toshkentda yaratildi…

Bungacha esa tasvirni uzatish   bo'yicha ko'plab loyihalar   turli davlatlarda keng   tarqalgandi. Bulardan kelib chiqib   tadqiqotchi B.Rozing   televideniyaga nazariy jihatdan   asos solgan va   TVning istiqbolini shunday   “bashorat” qilgandi: “Shunday   davr keladiki,   o'shanda   elektr teles­kopiya keng   tarqalib, hozirgi telefon singari   hayotiy zaruratga aylanadi. Millionlab shunday   asbob — “elektr ko'zlar” ijtimoiy   va shaxsiy hayotda, fanda, texnikada, sanoatda, tibbiyotda, qishloq xo'jaligida xizmat   ko'rsata bosh­laydi”.

Darhaqiqat,   shunday bo'ldi: 1928 yilning bahorida   Toshkentda Boris Pavlovich Grabovskiy (1901-1966) hamda   Ivan   Filippovich Belyanskiy (1907-1978)lar hamkorlikda O'rta   Osiyo aloqa okrugining tajriba sinash   stansiyasida ishlab,   elektrotexnikaga oid taj­ribalar   o'tkazishadi. Bu tajribalar natijasida   ular harakatdagi tasvirni   elektron nur yordami   bilan bir joydan   boshqa joyga uzatadigan   va qabul qiladigan “radiotelefot” apparati   yaratishdi va buni   laboratoriya sharoitida ishlab   chiqishdi.

Bu haqda biz yuqorida   qayd etgan gazeta   sonida shunday yozilgan: “B.P.Grabovskiy va   I.F.Belyanskiy ming chaqirim   uzoqdagi narsalarni ko'rsatadigan apparatni ixtiro qildilar. Yana shu apparat   vositasi   bilan yer tagini   yarim chaqirimgacha ko'rish   mumkin. U qishloq ro'zg'ori   va aloqa ishiga   ham juda qulay. Butun mamlakat   shaharlaridan Nijniy va   Toshkentda   bu to'g'rida   tajriba qilinmoqda. Apparat Toshkentdagi   tajriba   stansiyasida ishlatildi. Shanba kuni okrug aloqa idorasida   ixtiro   to'g'risida ma'ruza   bo'lib o'tdi”.

O'sha yilning   26 iyulida Toshkentda   o'tgan bu boradagi   sinov muvaffaqiyatli o'tadi. Professor N.N.Zlatovratskiy   raisligidagi   komissiya a'zolari   ham   sinov paytida   hayratga tushishdi. Chunki, apparat   elektron tokiga ulangan   payt­­da mo''jazgina ekranda   I.Belyanskiyning yurib turgan   holati, bosh kiyimini bir necha marotaba kiyib-echgani ko'rinib turardi. Oradan bir haftacha o'tib, Toshkentning Yangi shahar   qismidagi ko'chalardan birida   o'sha apparat o'rnatilgan   holda, oddiy odamlarning ham   ko'z o'ngidayam sinovdan   o'tkazildi. Bunda uzatuvchi va   qabul qiluvchi apparatlar   tayyor bo'lgach, ular ishga   solindi. Ushbu tasvirda ko'chadan   o'tib borayotgan kishilarning, tramvay vagonlarining qiyofasi 35-45 metr   masofadan   turib ko'rindi.

Shu tariqa olimlar   va keng jamoatchilik   tomonidan sinovdan o'tgach, hozirgi TVga asos solgan   Ivan Filippovich Belyanskiy   va Boris Pavlovich   Grabovskiylarga   № 5592 va   № 16733 –raqamli ixtirochi degan   patent   beriladi. 1965 yilda   har ikkala TV   asoschisiga “O'zbekistonda   xizmat ko'rsatgan ixtirochi” degan   unvon ham beriladi. Ularning dunyoda “sakkizinchi mo''jiza”   degulik bu ixtirolari xalqaro   miqyosda ham e'tirof   etiladi va   YuNESKOda   ularning shaxsiy fondlari   ochiladi.

Shunday qilib, O'zbekiston poytaxti Toshkent — haqli ravishda televideniyaning Vatanidir. Jahonda ilk bor “oynai jahon” bizning zaminimizda ixtiro qilindi. Albatta, bu ixtiro, yangilikning ahamiyati juda beqiyos edi. Chunki o'sha vaqtda, ya'ni bundan 94 yil avval hozirgidek hamma tikilib o'tiradigan “quti” — televizor yo'q edi. Bugun hayotni televide­niyasiz tasavvur qilib bo'lmaydi, hozir televizori yo'q birorta xonadon bo'lmasa ham kerak.

Ha, bizning yurtda azal-azaldan ne-ne ulug' kashfiyotlar yaratilmagan deysiz! Lekin dunyo­ning ishlarini qarangki, bunday ixtirolarning davomini boshqalar, boshqa yurtlar “ilib” ketib, mislsiz daromad manbaiga aylantirishgan. Televizor ham huddi shunday bo'ldi: Yaponiya, Xitoyga o'xshagan davlatlar 1960-1970 yillarga kelib televizor ishlab chiqarishda eng peshqadam mamlakatlarga aylanishadi.

“Oynai jahon” kashf qilingan O'zbekistonda esa 1970 yillarga kelib ham agar bo'lsa, butun boshli qishloqlarimizda bir-ikki nafar odamning uyida televizori bo'lgandir, hamma qo'ni-qo'shnilar shularnikiga chiqib “oynai jahon” tomosha qilishgan.

Bularning bari o'z yo'liga, albatta. Bizni g'ururlantiradigani — dunyoda birinchi bo'lib televizorni hayoliy ravishda o'z asariga muhrlagan inson buyuk bobomiz Alisher Navoiy edi. Oradan qariyb to'rt yarim asr o'tib ana shu afsona — “oynai jahon”ni haqiqatga aylantirgan makon ham Vatanimiz poytaxti Toshkent bo'ldi. Bu haqiqat. Uni esa hech kim o'zgartira olmaydi.

  Umid BEKMUHAMMAD