Jyul Vern bashoratlari yurtimizda amalga oshganmi?
Mashhur fransuz adibi Jyul Vern haqida kim eshitmagan deysiz? Bolaligimizda uning “O'n besh yoshlik kapitan”, “Kapitan Grantning bolalari” singari kitoblarini o'qib, kapitan Nemo bilan “Suv ostida 80 ming lyo”lik safarlarda bo'lganmiz, noma'lum, “Sirli orollar”ga borganmiz, oyda yurganmiz, ajoyib sarguzashtlar guvohi bo'lganmiz. Bular haqidagi filmlarni hozir ham ko'rib, to'ymaymiz. Odamlarni jasoratga, sarguzashtga, adolatga, ma'naviyatga da'vat etuvchi bu asarlarning qahramonlari umr bo'yi biz bilan birga. Jyul Vernning kishini hayratga soluvchi xislati faqat badiiy mahoratidagina emas, balki kelajakni, fan-texnika taraqqiyoti istiqbolini oldindan bashorat qilishida ham namoyon bo'ladi.
Adib vafot etganda, uning ijodxonasida jahon xalqlarining tarixi, urf-odatlari, marosimlari, o'sha joylarning tabiati haqida qirq mingga yaqin yozmalar topilgan. Ularning ichida Markaziy Osiyoga oid ma'lumotlar ham bo'lgan. Uning “Klodius Bombarnak” nomli romanidagi voqealarning asosiy qismi Markaziy Osiyoda, jumladan, bizning o'lkamizda bo'lib o'tadi.
Keling, avval tarixga nazar tashlaylik. Rossiya imperiyasi 1854-55 yillari bo'lib o'tgan Qrim urushida mag'lubiyatga uchragach, diqqatini sharqqa, markaziy Osiyoga qaratgan. Avval Oqmachit (hozirgi Qizil O'rda), keyin, Chimkent, Avliyo ota (hozirgi Taroz), Olma-Ota shaharlarini zabt etgach, 1865 yili Toshkentni ayovsiz janglar bilan bosib oladi. Keyin, rus armiyasi Samarqandni mavh etadi, Zirabuloq yaqinidagi jangda Buxoro amirligi qo'shini tor-mor qilinib, juda og'ir shartlar bilan uni o'ziga vassal (qaram) davlatga aylantirdi. Keyin, Qo'qon va Xiva xonliklari ham o'z mustaqilligidan mahrum bo'ldilar. Rossiya ma'muriyati yangi bosib olingan joylarda mustahkam o'rnashib olish, uning imkoniyatlaridan to'la foydalanish, rus kapitalini kiritish uchun, avvalo, temir yo'l qurish lozimligini rejalashtiradi. U vaqtda Osiyo va Afrika qit'asi mustamlakachi mamlakatlar tomonidan bo'lib olingan, endi bu joylarni o'zlashtirib olish uchun keskin kurash olib borilar edi. Shu tufayli, Ko'shk(Kushka), Termiz, Dushanba va boshqa joylarda chegara shaharchalari — harbiy qal'alar barpo qilindi. 1880 yili esa Kaspiy dengizining Uzun-Ada (sobiq Krasnovodsk) yarim orolida dastlabki temir yo'l relslari yotqizildi. Rossiya iqtisodiyoti Markaziy Osiyoning ichkarisiga texnika (parovozlar) yordamida shiddat bilan kirib kela boshlaydi.
Bu transosiyo temir yo'lining ahamiyatini hamma, hatto, Rossiyaning raqiblari ham yaxshi tushunar edilar. O'sha vaqtlardagi ba'zi manbalarga diqqatni jalb qilmoqchiman: Bu haqda dastlabki ma'lumot 1888 yili Peterburgda nashr etilgan “Kaspiy orti temir yo'li, uning ahamiyati va istiqboli” kitobida berilgan. A.Rodkevichning 1891 yili nashr qilingan “Kaspiy orti harbiy temir yo'li bo'yicha safarnoma” hamda “Kaspiy orti harbiy temir yo'lining qurilishi va uning Rossiya-Osiyo sanoati hamda savdosi uchun ahamiyati haqida ocherk” kitoblarida bu masalani har tomonlama tahlil etishga harakat qilgan. Keyinroq fransuz injeneri Edgar Bulanjye o'zining “Mavrga safar” kitobida bu mavzuga batafsil to'xtalgan. Jyul Vern bu kitoblarni, albatta, o'qigan. U Markaziy Osiyoda bo'lmagan, temir yo'l qurilishini ko'rmagan, ammo bu mavzuga juda qiziqqani aniq. Transosiyo temir yo'l qurilishi haqida juda ko'p ma'lumotlar to'plagan, keyin esa, xayolot qanotida uchib, ajoyib asar yaratgan!
Kitob 1892 yili bosmadan chiqqan. O'sha vaqtda temir yo'l qurilishi Amudaryo yaqinida olib borilar edi. Adib xayol gilamida Markaziy Osiyo xaritasi ustida turli yo'nalishlarda parvoz etgan bo'lishi mumkin. Uning qahramoni Yevropadan Markaziy Rossiya, shimoliy Qozog'iston, Uyg'uriston, Gobi cho'llari orqali Pekinga hali qurilishi hech kimning xayoliga ham kelmagan yo'nalishda safar etishi mumkin edi. Turli-tuman voqealarga va ajoyibotlarga to'la yana bir yo'nalish — Turkiya, Eron, Afg'oniston, Pokiston, Pomir va Himolay tog'lari oralab Pekinga safar Jyul Vernni band etgan bo'lishi aniq. Ammo u “adabiy sayri” uchun Markaziy Osiyo orqali o'tadigan yo'lni tanlaydi.
Jyul Vernning “Klodius Bombarnak” romanidagi voqealar Uzun-Ada temir yo'l bekatidan boshlanib, Ashxobod, Mavr, Chorjo'y, Buxoro, Samarqand, Toshkent, Qo'qon, Marg'ilon, O'sh, Qashqar orqali Pekinga boruvchi xalqaro transkontinental ekspress poezdda bo'lib o'tadi. Asar qahramoni — “XXI asr” gazetasining muxbiri bekatlarda tushib, shaharlarni aylanadi, qadimiy yodgorliklarni tomosha qiladi, mahalliy aholining urf-odatlari, o'lka qiyofasi, tabiati, tarixi haqida ma'lumotlar to'playdi.
Romanning yurtimizga oid joylaridan ayrim parchalar keltiramiz:
“Amudaryoni ilgari Okus deb ataganlar. U mahobatda Hind, Gang daryolari bilan teng ko'rilgan. Qachonlardir bu daryo Kaspiy dengiziga keyinchalik Orol dengiziga quyilgan. Amudaryo Pomir cho'qqilarida erigan suvni dasht va qumliklar orqali ikki yarim ming kilometrga olib boradi. Poezdimiz suv sathidan 11 metr baland qilib, minglab qoziqlar ustiga o'rnatilgan bir yarim kilometrlik ko'prik orqali o'tib oldi. Buyuk transosiyo yo'lida eng katta hisoblangan bu ko'prikni general Annenkov o'n oy ichida qurib bitkazdi”.
“Buxoro shahri bekatdan anchagina olisda ekan, agar tor izli temir yo'l bo'lmaganda Buxoroni ko'rolmas ekanman. Yarim soatdan so'ng Darboz darvozasi orqali kirib, shaharning chang ko'chalarini piyoda aylana boshladim. Men turli binolarga kirdim, bozorda bo'ldim. Bir do'konchada 16 xil navdagi choy sotilishini bilib oldim. Labi Xovuz maydoni kiraverishida mis zambaraklar o'rnatilgan. Amir saroyi — Arkni ko'rdim. Uning o'ng tomonida hashamatli Kolon masjidi (Masjidi Kolon) joylashgan. Undagi qubbalar va minoralarga son-sanoqsiz laylaklar in qurishgan. Shaharning janubi sharq tomonida bir guruh darveshlarni uchratdim. Hassaga tayangan darveshlarning kulohi ostidan chiqib turgan sochlari shamolda hilpiraydi. Horib-charchab, Devonbegi arig'i chetidagi qayrag'och soyasida “shivinom” choyidan to'yib ichdim. Yevropada choyning bunaqa navini hech kim bilmaydi…”
Yoki asardan o'rin olgan quyidagi tasvirlarga e'tibor qarating-a:
“Buxoro va Samarqand oralig'idagi 200 kilometrlik masofada 11 bekatda elga xizmat ko'rsatiladi. Odatdagi poezdlar bu masofani bir kun davomida bosib o'tarkan. Bizning ekspress poezdimiz esa bu masofani uch soatda bosib o'tdi” (!)
“Samarqand shahri ikkiga bo'linadi. Yangi shahar ruslar tomonidan barpo etilgan bo'lib, zamonaviy me'morchilik uslubi bilan farqlanadi. Shaharning eski qismi esa muhtasham obidalar bilan boy bo'lib, ularni jiddiy o'rganish uchun bir necha hafta vaqt sarflash zarur. Aravada ziyorat qilib, Bibi xonim maydoniga keldik. Bu yerda shu nomli salobatli masjid qad ko'targan. Bu maydon Registon kabi to'g'ri burchakli shaklda bo'lmasa ham, unga nisbatan nafisroq ko'rindi.”
“Tan olishim kerakki, arava bizni shaharning shimoli-sharq tomonida joylashgan Markaziy Osiyoda eng muhtasham ansambl — Shohi Zinda qabristoniga olib kelganda, yanada kuchliroq hayajonga tushdim. Buni qalam bilan ifodalash qiyin. Buni tasvirlash uchun rassom bo'lish kerak. Agar men bu yerdagi inson aql-zakovati bilan bunyod bo'lgan koshinlar, bino peshtoqlari, naqshlarni tasvirlayversam, umrim yetmasa kerak, deb qo'rqaman. Osiyo dahosi bilan yaratilgan bu tengi yo'q me'morchilik ansambli qarshisida inson aqli adashadi.
Men muxbir sifatida Temur maqbarasini ko'rmasdan ketishni istamas edim.
Go'ri amir maqbarasi tasavvurimdan ham ulug'vorroq ekan. U forslar sallasi shaklida feruzrang gumbaz bilan ziynatlangan, saqlanib qolgan yolg'iz minorasi esa o'zining asl ranginligini saqlab qolgan yarqiroq arabiy naqshlarini ko'z-ko'z qiladi.
Gumbaz ostidagi asosiy xonaga qadam qo'ydik. U yerda nomi jahonga mashhur Jahongir Temurning qabri turardi.”
“Samarqand ko'chalarida odamlar gavjum. Ular turli rangdagi xalatlar kiyib olishgan. Boshlarida mahorat bilan o'ralgan salla. Samarqandda qirq mingga yaqin aholi istiqomat qilarkan”.
“Toshkentning eski shahar qismi asosan loy devor uylar va qing'ir-qiyshiq ko'chalardan iborat. Bozor va karvonsaroylari ham unchalik emas”.
“Toshkentdan yo'lga chiqib, 150 kilometr masofada bo'lgan Xo'jand shahriga kirib bordik. Temir yo'l bu yerdan keskin sharq tomon burilib, Qo'qon tomonga ketadi. Biz Qo'qondan so'ng, Marg'ilon, O'sh shaharlaridan o'tib, Pomir daralari osha Turkistonning Xitoy bilan chegarasi tomon yo'l oldik. Marg'ilon shahrida 60 ming aholi istiqomat qilarkan. Bu shahar Farg'ona viloyatining amaldagi poytaxti hisoblanadi. Shaharda qadimiy obidalar deyarlik saqlanib qolmagan”.
“Markaziy Osiyoning bu qismini chuqur tektonik kuchlar muntazam tashvishga soladi. Bu yerda yuz beradigan kuchli yer silkinishlari katta vayronagarchilik keltiradi” (Bu satrlarni o'qir ekansiz, 1949 yili Ashxobodda va 1966 yili Toshkentda, shuningdek, qo'shni mamlakatlarda yuz bergan boshqa zilzilalar xotirangizga keladi).
Jyul Vern romanining qahramoni — “XXI asr” gazetasining muxbiri Klodius Bombarnak hali amalda bo'lmagan transosiyo magistrali bo'ylab, ekspress poezdda safar qilib, eson-omon Pekin shahriga yetib boradi.
Kitob 1892 yili nashrdan chiqqan. Kaspiy bo'ylarida qurilishi boshlangan temir yo'l izlari esa Chorjo'y yaqinida Amudaryoga endi yetib kelgandi. Kitobdagi tasvirlar fantastika janriga astoydil yondashgan muallifning oldindan bashorat qila olish salohiyati nihoyatda yuksak darajada ekanidan dalolat beradi. Temir yo'llar xaritasiga diqqat bilan qarasangiz, uning izlari Jyul Vern bashorat qilgan yo'nalishdan kam farq qiladi. Darhaqiqat, temir yo'l qurilishi kitobda tasvir qilingandek, Buxoro, Samarqand orqali Toshkentga kelgan, Xovos bekatidan uning shoxobchasi Qo'qon, Marg'ilon, Andijon, Namangan, O'sh va Jalolobodga boradi.
Xalqaro transosiyo yo'li hozirgi kunda Istambul — Tehron— Mashhad — Marv —Chorjo'y — Buxoro — Samarqand — Toshkent — Olma-Ota — G'o'lja — Urumchi orqali Pekingacha yetib borgan!
124 yil avval nashr etilgan “Klodius Bombarnak” asarida ham uning bosh qahramoni aynan shu yo'nalishda safar qiladi.
Ma'lumki, 2016 yil 22 iyunda O'zbekiston va Xitoy davlatlari rahbarlari ishtirokida Angren — Pop elektrlashtirilgan temir yo'li hamda Qamchiq tunnelining rasmiy ochilishi bo'ldi. Dastlabki elektr poezdi televidenie orqali bu tarixiy voqeani kuzatib turgan millionlab kishilarning ko'z o'ngida Qamchiq tonnelidan o'tib, yangi yo'nalish bo'yicha temir yo'l harakatini boshlab berdi. Eng yuksak xalqaro talablarga javob beradigan ushbu inshoot ikkala mamlakat mutaxassislari hamkorligi va ularning yuksak kasb mahoratlarini namoyish etdi. Dengiz sathidan 2200 metr balandlikda barpo etilgan bu yo'l nafaqat O'zbekiston hududlari o'rtasida yuk tashishni yengillashtiradi, ayni vaqtda Xitoy — Markaziy Osiyo — Yevropa yangi xalqaro tranzit koridorining muhim qismi bo'lib qoladi. Tog'lar osha o'tgan bu yangi yo'lning uzunligi — 123.1 kilometr, Qamchiq dovonidan o'tgan tunnelning uzunligi esa — 19.2 kilometr! Inshootni bunyod etish davomida 285 ta sun'iy inshootlar va suv o'tkazish quvurlari, umumiy uzunligi 2.1 kilometr bo'lgan 15 ta temir yo'l ko'priklari, 4 ta stansiya, 2 ta vokzal, 4 ta raz'yezd, xizmatchilar uchun turarjoy binolari barpo etilgan. Inshootning umumiy loyiha bahosi 1 milliard 635 million dollar miqdorida tasdiqlangan. Dastlabki hisob-kitoblarga ko'ra, shu yilning o'zida temir yo'l 600 ming yo'lovchiga xizmat ko'rsata oladi. Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish joizki, iqtidorli olimlar, mashhur adiblar xayolida pishib yetilgan g'oyalar ertami-kechmi amalga oshar ekan. Jyul Vern romanidagi fantastik g'oya Markaziy Osiyo, jumladan, O'zbekistonda amaliyotga aylandi.
Jyul Vernning “Klodius Bombarnak” romani 1961 yili Toshkentda — rus tilida (150 ming nusxada) chop etilgan. Uni o'zbek tilida nashr etish esa hozircha amalga oshmadi. Ammo o'ylaymizki, ushbu qiziqarli asarni o'zbek o'quvchilari ham o'z ona tillarida mutolaa qilishga haqli. Qolaversa, yuqorida ta'kidlaganidek, mashhur adib ushbu kitobida yurtimiz hayotiga oid ko'pdan-ko'p g'aroyib ma'lumotlarni keltirgan.
Anvar TOJIYEV,
mehnat faxriysi