Ijtimoiy fanlar o'gaymi?

Ma'lumki, mamlakatimiz iqtisodiyotini mustahkamlash uchun bor kuch va imkoniyatlar sarflanayotgan bir paytda ma'naviyatni teran tushunadigan insonlarning roli beqiyos ekanligi, buning uchun tarbiya asosi bo'lgan ijtimoiy fanlarni shakllantirish zarurligi juda ko'p aytilgan va aytilyapti. Bu boradagi yutuqlarimizdan ko'zing   ham, ko'ngling ham quvnaydi. Asosan, ijtimoiy fanlarga asoslangan yangi oliygohlar faoliyat yuritayotgani, ularda talabalar uchun yaratilgan qulaylik va imkoniyatlar, albatta, tahsinga sazovor.

Ammo bugungi kunimizda ham o'tmishimizda ijtimoiy fanlarga bo'lgan munosabatga o'xshash holatlar ko'zga tashlanmoqda. O'quv yurtlarida shunday “texnik” rahbarlar borki, ijtimoiy fanlarning mazmun-mohiyatini tushunmaydilar yoki tushunishni istamaydilar. Eng achinarlisi shundaki, ijtimoiy fanlarning mazmun-mohiyatini tushunmaydiganlar bu fanlar taqdirini o'zlaricha hal qilishadi. Holbuki, Res­publika taraqqiyoti bilan bog'liq bunday   o'ta muhim masalalar yuzasidan nufuzli oliygohlarda ishlaydigan tajribali mutaxassislarga suyanmoq kerak. Bunday olimlar nafaqat res­publika, viloyatlardagi oliy o'quv yurtlarida ham juda ko'p.

So'nggi yillarda hatto siyosatshunoslik, pedagogika, psixologiya fanlari ham uch-to'rt soat haj­mida qoldirilib, ularning “haqi” boshqa fanlarga tiqishtirildi. “O'zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi”,   huquqshunoslik fanlari o'qitilishi to'xtatildi. Ayniqsa, diniy-ekstremizm va terrorizm kuchaygan bir davrda   “dinshunoslik” fani ham 30 soat ma'ruza, 60 soat amaliy mashg'ulot soati ajratilgan falsafa faniga tiqishtirildi. Bunda hech qanday mantiqni ko'rmaysiz. Ma'lumki, Islom dini alohida olam. “Qur'on”da   barcha dunyoviy ilmlar mujassamligi bugun barchaga ma'lum. Bolalarni maktab yoshidan boshlab o'qitishimiz kerak bo'lgan “Dinshunoslik” oliy o'quv yurtlarida alohida fan sifatida o'qitilishi kerak. “Falsafa” fani ham shunday: bu fan ikki yarim ming yildan beri o'qitilib, bugungacha takomillashib keldi, yangi ta'limotlari paydo bo'ldi. Tabiat, jamiyat, inson tafakkurining har tomonlama rivojlanishiga asos bo'ldi, qonun va kategoriyalari kengaydi. Yuzlab buyuk faylasuflar beqiyos ma'naviy meros qoldirdilar. Bularni talabalar tugul barchamiz bilishimiz, ta'limotlarini o'rganishimiz kerak. Yana bir kulguli holat: falsafa fani dasturida qadimgi Sharq mamlakatlari va O'rta asr Markaziy Osiyo mutafakkirlarining falsafiy qarashlariga atigi ikki soat ajratilgan. Axir, ikki soatda ushbu mutafakkirlar asarlarining hatto nomlarini sanab ulgurolmaysan-ku! Ba'zi birovlar, bu domla soat talashyapti, deb o'ylar. Yo'q, men ta'lim-tarbiyaga asoslangan ijtimoiy fanlar taqdiri, ularda aks etgan odatlarimiz, qadriyatlarimizni e'zozlashga nisbatan e'tibor susayayotganidan, falsafa fanlari doktorlari — I.Soifnazarov, S.Mamashokirov(rahmatli), V.Alimasov hamda internet saytlarida falsafiy asarlar targ'iboti bilan shug'ullanayotgan bir qancha   faylasuflarning taklif va mulohazalari umuman nazarga ilinmayotganligidan tashvishdaman, xolos!

Mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Mirziyoyev o'z faoliyatlarining ilk kunlaridan boshlab ijtimoiy fanlar ravnaqini yuksak ma'naviyat belgilashini uqtirib keladilar. O'ylang, nega ijtimoiy fanlar yuzasidan dissertatsiya yoqlaganlarga Falsafa doktori unvoni berilyapti. Axir, ularning falsafa mohiyati tugul, “filosofiya” so'zining lug'aviy ma'nosini ham bilmasliklari ana shu e'tiborsizlik natijasi emasmi? Dissertantlardan minimum imtixon olish jarayonida ajablanamanki, ularning aksariyati biz bilan asrdosh faylasuflarni ham bilishmaydi. I. Mo'minov, M.Xayrullayev, E.Yusupov, J.Tulenov, S.P. Tursunmuhammedov, H.Po'latov, A.Valiyevlar davrimizning yirik faylasuflari edilar.

Mashhur iqtisodchilardan biri J.M.Keyns o'zining “Bandlik, foiz va pul umumiy nazariyasi”(1936) kitobida shunday yozadi: “Chinakam iqtisodchi o'z ishining bilimdoni bo'lish bilan birga ma'lum darajada matematik, tarixchi, davlat arbobi, faylasuf ham bo'lishi kerak. Umumiy tushunchalarda xususiy narsalar haqida mushohada yuritib, mavhum va muayyanga o'z e'ti­borini qarata olishi lozim. U kelajak uchun hozirgi zamonni o'tmish nuqtai nazaridan o'rganishi kerak”.

Demoqchimanki, ijtimoiy fanlar munosabatimizga qarab bizni yo yorug'likka, yoki qorong'ulikka boshlaydi. Bunday qorong'ulik — ma'naviy ojizlikdir. Buni ham bir misol bilan izohlamoqchiman: “Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q” deymizu yaqin o'tmishimizda yaratilgan qator asarlarga bepisandlik bilan qaraymiz. O'tgan yetmish to'rt yil ichida yaratilgan asarlar makulaturaga topshiril­yapti. To'g'ri, ular badiiy jihatdan adabiy talablarga javob bermas, ammo o'sha adiblar tarixni chuqur bilganlar. Masalan, men tug'ilgan qishloqda o'ttizinchi yillar Bozor buva degan dindor kishi yashagan. Qatag'on yillari uyi tintuv qilinishidan gumonsiragan To'ra ismli o'g'li kitoblarni hojatxonaga tashlab yuborgan. Kitoblarning uvoli tutganmi, To'ra Bozor chamasi ellik yillar aqli-hushidan ajralgan holda yashab, yetmish to'rt yoshida vafot etgan. Bu haqda qaysidir adibimiz asar yozgan.   Agar To'ra Bozor otasi o'rganayotgan ilmlarning mohiyatini anglab yetganida, kishiga ruhiy barkamollik baxsh etadigan kitoblar qadriga yetganida ehtimol bunday ahvolga tushmas edi.

Prezidentlikka nomzod Alisher Qodirovning saylovoldi dasturida mutafakkir Abdulla Avloniy fikriga asoslanib “Ta'lim – tarbiya” tamoyilini “Tarbiya – ta'lim” tamoyiliga aylantirishning vaqti keldi” deyilgan edi. Yaqinda “O'zbekiston televideniesidagi dolzarb mavzularga bag'ish­langan “Munosabat” ko'rsatuvida bildirgan mulohazalarimni yuqoridagi fikrga asos­ladim. Afsuski, mutasaddilar matbuotdagi takliflarni hisobga olmaydilar, bahslarni tahlil qilmaydilar, bildirilgan munosabatlar joyida qolaveradi. Tegish­li tashkilotlarga yetib bormaydi.

Yana bir tashvishli holat: ba'zi mutasaddilar vaqtli matbuot va internet saytlarida har jihatdan Yevropa “madaniyati”ni namuna sifatida ko'rsatadilar. Ularni kamsitmoqchi emasman, ular o'z o'rganganlarini hayotlarida aks ettiradilar, biz esa o'z bilganlarimizni. Ularning o'rgangani bizning bilganlarimizga to'g'ri kelmaydi. Ularni uyg'unlashtirib individualizmni barq urdirishga nima hojat? Shunday ham Ovropacha hayot ma'naviy   olamimizga kirib bo'ldi. Bilimsiz, o'z an'analari, urf-­odatlarini, nima yaxshi-yu nima yomonligini bilmaydiganlarni osongina yo'ldan ozdirmoqda: ota o'g'ilni, o'g'il otani kamsitishi, ayanchli ahvollarga solishi, meros talashib aka-ukalar, opa-singillar, qavmu-qarin­doshlar yuzko'rmas bo'lib ketishlar, er-xotin o'rtasida ajralishlarning avjga chiqishi, o'g'irlik, tovlamachiliklarning ko'payishi, kattalarga hurmatsizlik, yigit-qizlarimizdan hayo va iffatning yo'qolishi… Bu va bunga o'xshash barcha illatlar ko'payishining bir sababi, talabaning o'quv dargohini, yetarlicha bilim olmay, bitirishi tufayli emasmikin? Buni biz — mutasaddilar zinhor unutmasligimiz lozim.

Ziyodulla DAVRONOV,

Toshkent Moliya instituti

ijtimoiy fanlar kafedrasi

professori,

falsafa fanlari doktori