Aytsam tilim kuyadi, aytmasam dilim…

1970 yillarda poytaxtimizning Chilonzor dahasidagi beton uyda yashardik. Ba'zilar: “G'ishtlik uy yaxshi bo'ladi, beton uyning odamga zarari bor”, de­yishsa, hayron qolardim, “har ikkisining tomi bor, poli bor-ku”, derdim. 1984 yilda Darxon mahallasiga ko'chdik. Uy g'ishtdan qurilgan ekan. Keyin bilsam g'ishtin uylar chindan boshqacha – yaxshi bo'larkan. Farzandlarimdagi tomoq og'riqlar, tez-tez shabadalash, o'zimdagi oyoq og'riq degan dardlar ancha kamaydi. Darvoqe, o'sha paytlarda Islom Shog'ulomov (Alloh rahmat qilgan bo'lsin) bosh­liq “Sharq” kompaniyasi ishchilariga, gazeta xodimlariga ko'p qavatli uylardan kvartiralar ajratib, qo'lingizga kalitini tutqazishardi. Uylarning barchasi g'ishtdan qurilardi. Sira yodimdan chiqmaydi, bosh muharririmiz (o'sha paytda “Yosh leninchi”, hozirgi “Yoshlar ovozi” gazetasi) Rustam Shog'ulomov (Alloh rahmat qilgan bo'lsin) “kimga uy kerak” deb yurgan paytlar bo'lgan.

Tahririyatda, nashriyotda ikki yil ishlagan odamga nav­bati bilan uy berilishi odatiy hol edi. O'sha vaqtlarda ayrim xodimlarimiz hatto 2-3 tadan kvartira olishgan. Hozir ko'pchilik ishonmasligi mumkin, xonadonlar mutlaqo bepul berilar edi. Balki, matbuotga e'tibor juda yuqori bo'lgan ekan-da, deb o'ylashar. Lekin shunday e'tibor boshqa sohalarga ham yomon bo'lmagan. Xususan, turli zavod va fabrikalar, aytaylik, Toshkentdagi 84-zavod, “Malika”, “Qizil tong” singari fabrikalarda ishlaydiganlarga ham ko'plab kvartiralar berilganligini yaxshi bilamiz.

To'g'ri, u zamonlar Istiqlol, Hurlik davr­lari emas edi. Yurtimiz sobiq ittifoq tarkibida bo'lib, baribir Kremlga tobe respub­likalardan biri edi.

Nima bo'lganda ham Istiqlol bergan imkoniyatlar haqida gapirishimiz kerak. Buyuk bobolarimizning orzu-armonlari ushaldi. Oddiy odamlarga ish va maosh berilgani, kvartiralar ajratilgani yaxshi bo'lgan deyish mumkin. Biroq millatimizning ulug' zotlari qatag'on qilingani, milliy qadriyatlarimiz toptalgani va boshqa illatlar hech bir imtiyoz bilan oqlab bo'lmas fig'onlar ekanligini yaxshi anglashimiz kerak.

Shunday bo'lsa-da, so'zimiz bugun faqat madh, maqtovlardan iborat bo'lmasligi kerak, deb o'ylayman. Chunki, bor erishilgan yutuq va muvaffaqiyatlar — o'zimizniki.

Bugun hayotimizga soya solayotgan ayrim muammo va kamchiliklarni ham aytishimiz, imkon qadar ular bartaraf etilmog'iga hissa qo'shmog'imiz foydadan xoli bo'lmasa kerak.

To'g'ri, yillar ortda qoldi. Davr o'zgardi. Masalan, jonajon Toshkentimizning Amir Temur xiyobonini olaylik. Har kuni bu xiyobonni kesib o'tib ishxonamga —   “Mat­buotchilar uyi”ga borar edim. Bu yerdagi tarix guvohlari bo'lgan azim chinorlar (hozirda u chinorlardan asar ham qolmagan) qulog'imga allanimalarnidir shivirlayotgandek bo'lardi. Qiziqib ular tanasiga o'rnatilgan taxtachalardagi yozuvlarni o'qirdik. Yoshi X asr, tana aylanasi olti metr. Yonidagisining yoshi XVI asr, aylanasi 8 metr. …Bu kabi tarix guvohlari shahrimizda juda ko'p edi. Ular bizga ota-bobolarimizdan meros qolgandi. Ularning soya-salqin bag'rida eh-he qancha dillar, ko'ngillar orom topgan, dam olgan, nafas olgan. Biz insonlar gohida beshafqatmiz. Qaysidir donishmand to'g'ri aytganidek, “Dunyoda eng shafqatsiz jonzot – inson”. Ha, hiyo­bondagi necha-necha yuz yillik daraxtlar kesib tashlandi. To'g'ri, ajdodlarimizga, allomalarimizga hurmatimiz baland. Lekin ulardan qolgan chinorlarni o'ylamay-netmay barchasini yo'q qildik. Tag-tugi bilan yo'qotdik. O'sha payt­lar esimda, o'n-o'n ikki yil avval edi bu —   Toshkent “yalang'ochlanib” qoldi, ko'chalar oftob tig'ida qoldi, soya-salqin joy qolmadi. Insonga ki­yim-kechaklik yarashsa, joylarga katta daraxtlar – chinorlar yarashiqli edi.

Shubhasiz, poytaxtimiz so'nggi yillarda ulkan bunyodkorlik, qurilish maydoniga aylandi. Qancha go'zal binolar, inshootlar, ko'p qavatli uylar qurildi. Ayniqsa, Toshkent Cityning bunyod etilayotganini mo''jiza deyish mumkin. Biroq… shahardagi ayrim madaniy ob'yektlarni, so'lim joylarni buzib, o'rniga ko'pqavatli uy qurish, katta daromad ko'rish deb tushunilgani baribir yaxshi bo'lmadi. Negaki, Toshkentning Samarqand darvoza, Kamolon, Eski shahar, Beshyog'och, Ko'kcha kabi tarixiy joylari o'z holicha saqlanishi kerak edi. U yerdagi eski binolarni ta'mirlab, jilo berilsa, Toshkentning tarixiy chehrasi saqlangan bo'larmidi, deyman-da. Qolaversa, yurtimizga dunyoning uzoq o'lkalaridan keladigan sayyohlar zamonaviy binolarni emas, qadimiy Toshkentni, eski mahallalarimizni ko'rgani kelishadi, buni istagan sayyohdan so'rab ko'ring. Chunki zamonaviy osmono'par binolar ularning o'zlari yashaydigan joylarda ham ko'p.

Yana bir narsa muhimki, tadbirkorlar o'zlariga yoqqan joylardan tanlab qurilishlar qilishda davom etmoqda. Shu bois serdaraxt joylardagi daraxtlar kesilib ketdi. Shu o'rinda aniq bir misol keltirmoqchiman: Mirobod tumanidagi S.Azimov ko'chasida 72 va Istiqbol ko'chasida 24-raqamli uch qavatli 77-seriyali uylar bor. Bu uylar tarixiy binolar hisoblanadi. Ular mashhur arxitektor Radchenkova loyihasi asosida qurilgan. Ochig'ini aytish kerak, juda mus­tahkam bo'lib, to'liq g'ishtdan bunyod etilgan. Devorlari qalin, 60-70 sm.dan kam emas,   qolaversa, uylar chorrahaning burchagida bo'lgani uchun atrofdagi binolar ansambliga juda mos tushgan. Uning bir tomoni, ko'chaning bu yuzida, yemakxona-kafe, ro'parada oynavand shifoxona, yana bir tomonida esa maktab, demak, bino tarixdan darak. Biroq qariyb 4 yildan buyon ushbu uy mojarosi tugamaydi. Investitsiya bahonasida 30 yoshlar atrofidagi yigit boyish maqsadida uyni buzib, o'rniga ko'p qavatli bino qurishni rejalashtirgan. Albatta, bu ishda shahar va tuman hokimliklari ham bosh-qosh bo'lishi kerak. Uydagi yashayotganlarning esa yarmidan ko'pini sakson-to'qson yoshlardagi nuroniylar tashkil etadi. Ularning ko'pchiligi o'tkazilayotgan tazyiqlardan, ko'cha-ko'ch, buza-buz­lardan ozor chekishdi, ba'zilari kasalga chalinishdi. Ko'plashib bir qancha yuqori   joylarga murojaat qilishdi ham. Masala dastlab biroz tinchigandek bo'ldi, biroq vaqt sal o'tgach, yana o'sha janjal, mojaro bosh­landi. O'sha yoshgina yigit kunlarning birida 5-6 xonadon odamlarini ko'chirib, uyning o'sha qismini buza boshladi. Vaholanki, binoning ichida ko'pchilik o'z uyi­­da bo'lishiga qaramay, tap tortmadi. Bir yoshgina yigitning daromad topib boyishi uchun qolganlar qadrdon uyini bo'shatib berishi kerak edi! Aql bovar qilmaydi. Axir, ularning qancha umri qolgan. Qolgan umrini o'zlari o'rgangan, qadrdon joyda o'tkazishlari zarurligini nega tushunishmaydi?

Prezidentimiz har sohada inson omili, inson qadr-qimmatining birinchi darajali ekanligini qayta-qayta uqtirmoqdalar. Shunday ekan, 3-4 qavatli mustahkam uylarni (ustiga-ustak tarixiy) pardozlab, yosh avlodga tarixdan guvoh tarzida qoldirish mumkin emasmi?! Aslida har bir odam uchun ma'lum kvadrat joy, ma'lum miqdorda havo, ma'lum miqdorda yashillik belgilansa kerak?! Lekin keyingi qurilishlarda bu narsaga yetarlicha amal qilinmayotganga o'xshaydi. Qurilayotgan uylar juda bir-biriga yaqin, zich joylashgan. Bundan havo yetishmasligi kelib chiqadi. Misol uchun, S.Azimov ko'chasidagi zavod o'rniga qurilgan uylarni olaylik. Hatto derazadan qo'l uzatib so'rashsangiz bo'ladi. Niyozbek yo'li ko'chasida qurilayotgan “Namuna” massividagi va Abdulla Qodiriy ko'chasida qurilgan uylar ham shunaqa, o'ta tig'iz, bir-biriga yaqin. Buning ustiga hammasi betondan, balkoni ham juda kichkina. Qolaversa, ularda avtotrans­port vositalari uchun to'xtash joylari, avtoturargohlar ham namunali o'ylanmagan. Buning oqibatida mashinalar binolarning oldida qoldirib ketilmoqda. Bu esa piyoda yo'lovchilarning harakatlanishi uchun ham noqulaylik tug'dirmoqda. Buning misolini Qori Niyoziy ko'chasining bosh­lanishida qurilgan “Golden House” massividagi uylar misolida yanada aniqroq ko'rish mumkin. Bu uylarning birinchi qavatidagi yemakxona, “Makro” savdo-sotiq va turli maishiy xizmat ko'rsatish shohobchalariga kelgan mijozlar transport vositalarini yo'lning yuzidayoq qoldirishadi. Yo'lning bir tomonini egallagan gul do'konlari va ikkinchi tomonidagi qoldirib ketilgan avtoulovlar piyodalar harakatlanishi uchun oshib bo'lmas “dovon”dek gap. Xullas, bunaqa uylar shaharga ko'rk bo'lolmaydi, aksincha chiroyini buzadi.

Shahar aylanib gohida o'ylanib qolaman, nazarimda, ko'p qavatli yangi uylardagi xonadonlarning soni aholi sonidan ko'pga o'xshaydi. To'g'ri, ular sotilyapti. Lekin juda sust, juda sekin. Sotilguniga qadar qancha-qancha hashamatli uylar bo'sh turaverib huvillab yotibdi! Ammo nima bo'lsa, bo'lsin, uy quradiganlarga daromad, mulk bo'lsin, ekan-da.

Yuqorida aytganimizdek, yurtimizga keladigan turistlar ko'p qavatli binolarni emas, balki loysuvoqli, milliyligimizga xos va mos bo'lgan qadimiy binolarni, qolaversa, ulug' allomalarimiz yotgan qadamjolarni ko'rgani kelishadi. Ba'zi bir tadbirkorlarni esa bu narsalar bugun qiziqtirmaydi. Nega ko'pchiligi uyqurarman ekan, savobtalab tadbirkor ekanlar, shahar chekkasida emas, shaharning qoq markazida, hali yana yuz yillab saqlanishi mumkin bo'lgan uylarni buzib qurishlari kerak?! Oddiy odamga ham tushunarli: shaharning qoq markazidagi yerlarning har qarichi tilloga teng. Bunday joyga uy qursang — daromad topasan, qimmatiga sotasan. Biroq…

Takror aytmoqchiman, poytaxtimizda ko'p yaxshi obodonchiliklar qilinayotgani, ko'chalarimizning keng va yorug' bo'layotgani, Toshkent city kabi chiroyli shaharchalar bunyod etilayotgani quvonarli. Buni yuqorida ham ta'kidladik. Ammo yana shuni tak­ror-takror aytishga yurak zada bo'ldi, eski Toshkentning qadim qiyofasi, o'zligi, tarixi, fayzini ham saqlab qolishni o'ylaylik. Hali ham kech emas.

Muqaddas ABDUSAMATOVA,

O'zbekiston Respublikasida xizmat

ko'rsatgan madaniyat xodimi, mehnat faxriysi