Tafakkur mergani
Toshkentning Mergancha mahallasida tug'ilgan tafakkur mergani Abdulla Avloniy uning ijodini kuzatib, adib yaratgan asarlar chin iste'dod mevasi ekaniga imonim komil bo'ldi. Yozuvchining sermahsul faoliyati mobaynida yaratilgan eng e'tiborga molik va menda ham mutolaaga yuksak qiziqish va ishtiyoq uyg'otgan ijod mahsuli “Turkiy Guliston yoxud axloq” asari bo'ldi.
“Biz turkistonliklar o'z vatanimizni jonimizdan ortiq suydig'imiz kabi arablar Arabistonlarini, qumlik, issiq cho'llarini, eskimo'slar shimol taraflarini, eng sovuq qor va muzlik yerlarini boshqa yerlardan ziyoda suyarlar. Agar suymasalar edi, havosi yaxshi, tiriklik oson yerlarga o'z vatanlarini tashlab, hijrat qilurlar edi. Bobolarimiz: “Kishi yurtida sulton bo'lguncha, o'z yurtingda cho'pon bo'l, — demishlar”, — deydi adib o'z asarida. Muallif har bir fikrini misollar bilan, tushunarli tarzda asoslashga harakat qiladi. Shuningdek, yuqorida aytilgan fikrining davomi sifatida shunday tamsilni keltiradi: “Ayrim kishilar o'z hovli-joylarini, mol-mulklarini sotib, Makkaga ziyoratga boradurlar. Hatto shularning ham aksari yana o'z vatanlariga qaytib keladur. Buning sababi, ya'ni bularni tortib keturgon quvvat – o'z vatanlari tuproqlarining mehr-u muhabbati”.
Ha, Avloniy bobomiz haqiqiy yurtparvar edi. Aytish joizki, u o'z xalqini savodli qilish, millatdoshlariga tafakkur ulashish maqsadida, 1904 yilda Mirobodda usuli jadid maktabini ochadi. 1907 yilda esa o'z hovlisida “Shuhrat” gazetasini chiqara boshlaydi. Gazetaning yo'li ayon bo'lishi bilan unga ergashuvchilardan ko'ra, qarshi fikrlilar — dushmanlar ko'payadi. Natijada, 10-soni chiqib, gazeta yopiladi. Bu kabi (bundan-da yomonroqlari ham bo'lgani tabiiy) nohaqliklarga ko'p bor duch kelgan Avloniy harakatdan hech qachon to'xtamaydi. Xalqning ko'zini ochish, qaysidir ma'noda, xalqni ham insofga chorlash, ezgu yo'lga undash, tafakkurli, savodxon, ilmli bo'lishga yo'naltirish kabi masalalarda asarlar yaratishda davom etaveradi.
Shu o'rinda, yana bir qancha adib qo'l urgan masalalar haqida aytishni istardim. Jumladan, xasislik illati borasida, muallifning o'z an'anasidan uzoqlashmagan holda, sodda til, yuqori salohiyat, aniq ifoda va detallar yordamida misollar bilan yozgan jumlalariga e'tibor qarataylik: “Ipak qurtining taqdirini ko'z oldingizga kelturing. U pilla ichida o'ralub, hayotini mahv etar. Qanchalar mashaqqat bilan hosil bo'lgan ipak boshqalarg'a nasib bo'lar. Umrini mol-dunyo hirsi bilan o'tkazgon insonlar taqdiri ham xuddi shunday”, — deydi Avloniy.
Adovatni esa quyidagicha tushuntiradi: “Shunday bir illat bor, temirdagi zangga o'xshaydi. Zang temirni yeb ishdan chiqarg'anidek, u ham qalbni iztirobga soladi, so'ng barbod etadi. Bu adovatdir. Bu daraxtdan faqat xusumat mevalari yetishadi. Oqil insonlar uni vaqtida kesib tashlab, mehr, do'stlik novdalarini ulaydilar va undan muhabbat, ulfat mevasini olishga muvaffaq bo'ladilar”. Shuningdek, yozuvchi namimat-chaqimchilik, g'iybat, hasad, kizb-yolg'onchilik, nifoq-u ikkiyuzlamachilik haqida alohida-alohida to'xtaladi va ularning insonlar hayotidagi zararini atroflicha ko'rsatib berishga harakat qiladi. G'iybatchi va chaqimchi kishilarni esa Avloniy buzoqboshiga o'xshatadi. Buzoqboshi daraxt ildizini kemirib quritgani kabi chaqimchi va g'iybatchilar ham kishilar o'rtasidagi mehr-muhabbatni yemiradilar.
Haqiqatan ham shunday. Donishmandlardan biri aytganidek, mol va ashyo o'g'rilaridan ko'ra, ko'proq odamlar orasidan do'stlik, ulfat, muhabbatni o'g'irlaydigan odamlardan saqlanmoq lozim. Mana shunday g'iybatchiliklar oqibatining tahlili esa quyidagicha: “Inson boshqa gunohlarni nafsning lazzati uchun qiladur. Ammo g'iybat sohibi lazzat o'rniga o'z boshiga yoki bir boshqa kishining boshiga balo hozirlaydur. Chunki so'z borub, g'iybat qilinmish kishining qulog'iga yetar. G'azab qoni harakatga kirar. G'iybatchidan o'ch olmak fursatini poylar. Shunday qilub, g'iybat soyasida ikki musulmon orasiga zo'r dushmanlik tushar. Oxiri o'lumgacha borub tiralur. Shul tariqa, g'iybatdan tug'ulgon adovat cho'zulmoqg'a oid bo'lub, dushmanlik zo'rayub, o'z arolaridagi xususiy janjallar ila aziz umrlarini ozdirub, umumiy xalq foydasi uchun ishlanadurg'on milliy ishlardan mahrum bo'lmaklarig'a sabab bo'lurlar”.
Mana, Abdulla Avloniy fikrining teranligi-yu, qalamining o'tkirligi. Bejizga, “Tafakkur mergani” — deya murojaat qilinmaydi adibga. Haqiqatdan-da, ul zot — teran fikr va chin iste'dod sohibi edi. Shunday ulug' ajdodlarimizning borligi — biz uchun faxr!
Nihola ABDUVOHIDOVA,
O'zDJTU Media va kommunikatsiya
fakulteti 1-bosqich talabasi