Turkiyada kitob

Rossiyaga uch bor va Eronga bir bor safarim chog'ida kitob nashrlari soniyu sifati, aholining kitobga munosabatiga havasim kelganini aslo yashirmayman. Hatto, Eronda fuqarolarning qo'ltiq-qo'ltiq kitob sotib olib, og'ir yukni ko'tarib yurmaslik uchun do'konning o'zida pochta banderoli tarzida yashash manziliga jo'natganini ham ko'rganman. Bir kitobni so'rasangiz, sotuvchi topib berolmasa, kompyuterda uning Tehrondagi qaysi do'konlarda qaysi yilgi nashri va qancha riyol sotilayotgani haqida ma'lumot chiqarib, qo'lingizga tutqazadi.

Nazarimda, bu ikki mamlakatda dunyoning xohlagan har qanday tilida chiqqan kerakli kitobni tarjima qilib, nashr etish uchun barcha     imkoniyatlar – borday.

O'tsa, o'tadiki, aslo qolishmaydi

Ikki karra Turkiyaga safar qilib: “Bu mamlakatda kitobga munosabat qanday ekan?” – degan masalaga qiziqmasligim mumkin emasligini his etib turibsiz, chamamda. Biroq bu – jiddiy savol. Unga professional darajada javob berish uchun maxsus tadqiqot olib borishga to'g'ri keladi.

Hozir esa yo'l-yo'lakay ko'rganlarimnigina aytaman. Shularning o'zi ham sizda muayyan tasavvur paydo qiladi, deb o'ylayman.

Lekin jahonning xohlagan tilidagi har qanday kitobni turk tiliga o'girib, chop etish bo'yicha bu mamlakat Rossiya bilan Erondan o'tsa o'tadiki, aslo qolishmaydi.

Bu kitob do'konlaridagi nashrlar mundarijasi rang-barangligidan kelib chiqib aytilyapti. Ayniqsa, ijtimoiy-gumanitar sohalarda xorijdan tarjima qilish borasida Turkiya Rossiya bilan Eronni allaqachon ortda qoldirgan.

Kelajak yo'limiz

Har bir xalq rivojlanishi uchun avval o'z ahvolini taftish qilishi – shart. Aks holda, havoyi gaplarga o'ralashib, real vaziyatni o'zgartirolmaydi. Shu nuqtai nazardan, biz qanday qilamiz? Ochig'i, sanab o'tilgan bu uch mamlakat darajasiga chiqish uchun bizda imkoniyat va ilmiy-ijodiy salohiyat yetarlimi?

To'rt-besh yoshidan buyon forsiy tilni o'rganib, ko'ngildagidek darajaga ko'tarila olmagan bir mutaxassis sifatida aytamanki, kelajakda ziyolilarimiz fors tilini o'rganib, dunyo ilmidan shu tariqa xabardor bo'lishi real voqelik emas. Hozircha ko'p ziyolilarimiz rus tilini yaxshi biladi. Ammo bu vaziyat ham o'zgaryapti. Rus tilini bilmaydigan, lekin ingliz tilini biladiganlar soni ortib borayotir. Ingliz tilida dunyodagi eng katta axborot dunyosi jamlangan. Bu tilni hamma ham osonlikcha o'rganavermaydi, albatta. Shuning uchun, kelajakda o'zbek ziyolilari turk tilini ham mukammal o'zlashtirib, shu orqali jahon ilmi va madaniyatidan boxabar bo'lish imkoniyatlarini yanada oshirishi mumkin. Chunki turkchani o'rganish bizga har jihatdan arzonga tushadi. Axir, umrida turkcha so'zlashishni eshitmagan kishi ham uni yetmish foiz tushunadi-da. Qolgan o'ttiz foizni o'rganib olish shunchalar mushkul bo'libdimi?

Aeroportda kutubxona

Mustafo Kamol Otaturk nomidagi Istanbul xalqaro aeroporti Yevropadagi eng yirik havo qo'nalg'asi hisoblanadi. Dunyoning har yeridan uchib kelib, dunyoning har yeriga uchib ketishadi. Shunday bo'lganidan keyin yo'lovchi muayyan muddat kutib qolishi – mumkinmi? Mumkin. Shuni hisobga olib, aeroportda kutubxona tashkil etilgan. Uning kiraverishida turk tilida: “Turkiya Respub­likasi Madaniyat va turizm vazirligi Istanbul aeroporti kutubxonasi”, – deb yozib qo'yilgan. Kirasiz, jovondagi xohlagan kitobni olib, o'qiysiz. Har bir kishi uchun alohida-alohida stul va stol – tap-tayyor. Chiqib ketayotganda yana joyginasiga qo'yasiz.

Xo'sh, “O'zbekiston havo yo'llari”ga qarashli aeroportlarda nega shunday qilish mumkin emas?

Yana bizda kitobxonlikka e'tibor kuchli deb ko'p gapiramiz.

Ha, to'g'ri. Yurtboshimiz bu borada barcha ko'mak va g'amxo'rliklarni amalga oshirib kelmoqda. Lekin kitob va kitobxonlik masalasini go'yoki faqat ziyo maskanlari yoxud O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasigagina taalluqli deb bilguvchilar ham yo'q emas. Aslida kitobxonlik har birimiz, har oila bosh­lig'idan tortib, katta-kichik tashkilot, muassasa rahbarining ham e'tiboridagi eng muhim vazifalaridan biri bo'lmog'i kerak emasmi? Ana shundagina kitobxonlik rivoj topadi, mutolaa ishi esa shunchaki ko'z-ko'z qilish vositasi bo'lmay, chinakam qadriyat darajasiga ko'tariladi.

Otchopardagi Chilonzor bozorida nega kitob sotilmaydi?

Toshkent otchoparidagi Chilonzor buyum bozoriga ko'p ham borgim kelavermaydi. Chunki u yerda o'zimni kamsitilgandek his qilaman. Sababi – bu bozorda hamma narsa sotiladi, ammo ishlab chiqarilishida kamina ham daxldor sohaning mahsuloti, ya'ni kitob sotilmaydi.

Anqaraning “NATO VEGA” degan ko'pqavatli yirik savdo markazi – bor.   Uning o'zi – butun boshli bir shaharcha. Bir kunda aylana olmaysiz.

Birinchi qavatida katta maydonni sotuvga qo'yilgan kitoblar egallagan. Boshqa qavatlarda ham kitob savdosi bo'lmalari ishlab turibdi. Ularning ba'zilarida faqat bolalarga mo'ljallangan kitoblar sotiladi.

Yupqa muqovali kitoblar

Turkiyada chiqadigan kitoblarning asosiy qismi – yupqa muqovali. Birinchidan, bu arzonroq bo'ladi, ikkinchidan, osonlikcha varaqlari ajralib-ajralib ketmaydi. Aytgancha, bu yerda kitoblar – yengilgina. Sifatli, lekin juda yupqa qog'ozlarda bosiladi. Bizdagi 200 sahifali kitob bilan ulardagi 200 betli nashrni solishtirsangiz, ikki barobar yengildek tuyuladi.

Eski kitobu daftarga – kanstovaru o'yinchoq

Anqaraning biz qo'ngan Kavkazlilar mahallasida eski kitobu daftarlarni sotib oladigan punkt bor ekan. Daftarlar-ku – ikkilamchi ishlab chiqarish uchun xomashyo. Ammo eski kitoblarning bir qismi qayta ishlansa, bir qismi bukinistik do'konlarda sotuvga qo'yilar ekan.

Maktab o'quvchilarining eski kitobu daftarlarini yig'ib, bu yerga olib kelib topshirishini qanday tashkil etish – mumkin? Olingan eski kitobu daftarlarning bir kilosiga 1,5 lira berilar ekan. Toshkentda eski kitob va daftarlarni 2-2,5 ming so'mdan olishar ekan. Bu juda arzon. Yana eng achinarlisi “makalatura” deb atalguvchi bu ish bilan shug'ullanuvchilarning aytishicha, bizda topshiriladigan eski gazeta-jurnalmi, kitobmi bari asosan “hojatxona qog'ozi” ishlab chiqaruvchi korxonalar uchun xomashyo ekan.

Lekin dunyoda qog'oz ishlab chiqarish og'ir va qimmat soha hisoblanadi. Shuning uchun bu mahsulotning bir parchasini ham isrof qilmaslik kerak.

Odamzod ilm-ma'rifatsiz ko'ngildagidek yashay olmaydi. Ilm-ma'rifatni esa ming elektron xizmatlar qancha rivoj topmasin, baribir, qog'ozsiz, ya'ni kitobu daftarlarsiz tasavvur qilib bo'lmaydi.

Sultonmurod OLIM,

O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan madaniyat xodimi.

(Turkiya, Anqara shahri, 2022 yil, 9 iyul).