Ekstensiv va intensiv taraqqiyot: qay biri afzal?
Taraqqiyotda ancha rivojlangan mamlakatga safarning bir yaxshi jihati – bor. Hamma narsani solishtirasan. Erishilgan yutuqlarning tezroq o'zimizga ham kirib borishini orzulaysan. Shunga o'zing ham bevosita hissa qo'shging kelaveradi. Bu esa tinimsiz fikrlashga undaydi.
Ushbu mulohazalarni, kaminaning Turkiya Respublikasi poytaxti bo'lmish Anqaradagi o'ylari, sifatida qabul qilasiz.
…Kechasi uyquga yotayotganingizda ertaga qaysi soatda aynan qaysi ishni bajarishingizning puxta rejasi tuzilmagan bo'lsa, kelayotgan kuningiz barakali bo'lishidan umidingizni uzavering. Barakasiz o'tgan kunni esa kun sanab bo'lmaydi. Ular soni qancha ko'paysa, umringizni, shuncha qisqargan, deb hisoblayvering. Elligingizda oltmishga, oltmishingizda yetmishga kirgan deb biling o'zingizni.
Eh-he, qancha-qancha odamning kuni bekor ketyapti-ya.
Sho'ro davridan qolgan kasalimiz shuki, otamiz bir iloj qilib, o'qishga kiritib qo'ysa, bir diplomchani qo'lga kiritsak, bir ishchaga joylashsak-da, pensiyagacha g'imirlab borib-kelib yursak, bo'ldi-da. Yo'q, endi bunaqasi ketmaydi! Bundan bu yog'iga diplomingiz emas, o'zingiz ishlaysiz, birodarginam! Qo'limda-ku aniq statistika – yo'q. Lekin bozor iqtisodiyoti davrida oliy ta'lim muassasasini tugatgan qancha-qancha fuqaro amalda, hech qanday mutaxassislik talab qilinmaydigan ishlarda ishlab yuribdi. Essiz shuncha yillar sarflangan mablag', shuncha ta'lim, shuncha umr…
Pensiya yoshigacha, asosan, O'zbek tili, adabiyoti va folklori instituti, Tashqi ishlar vazirligi, Prezident devoni, Respublika Ma'naviyat va ma'rifat markazida ishlaganman. Hammasi – davlat byudjetidan ta'minlanadigan tashkilotlar.
Bu ko'zlar chiroyli kostyum-shim kiyib, bo'yniga oxirgi rusumdagi galstukni taqib, ishga keladigan xodimlarning qancha-qanchasi idorada kunini juda unumsiz o'tkazganini ko'rmadi, deysiz? Ammo bunaqalar ishga hammadan burun kelib, hammadan kech ketishni juda-juda qotiradi-da. Aksar rahbarlarga shundaylar ko'proq yoqishini ham bilib qolganman: Majlisda: “Mana, o'tiribdi-ku bechora kech soat to'qqiz-o'ngacha!” – deb, aynan o'shalarni maqtaganlarni ham ko'p ko'rganman. Yaxshiligi – bular boshliq so'ragan paytda: “Labbay!” – deb o'sha zahoti kabinetga kiradi-da.
Sho'ro davrida suratga olingan “Ishdagi ishq” badiiy filmida bir nozik nuqta – bor. Ish soati tugagan daqiqada statistika idorasining barcha xodimlari birdaniga o'rnidan turib, uyiga jo'naydi. Aslida, buni kino ijodkorlari bir orzu sifatida ko'rsatgan, nazarimda.
Iqtisodiyoti yuksak darajaga yetgan mamlakatlarda rahbarlar ish vaqti tugaganidan keyin ishxonada o'tirgan xodimni yomon ko'rar ekan. Birinchidan, layoqatsiz xodim bo'lsa kerakki, vazifani belgilangan vaqt ichida bajara olmayapti. Ikkinchidan, inson ish kunlarida sutkani uchga bo'lishi, uning birini, albatta, ishga, ikkinchisini, albatta, uyquga, uchinchisini, albatta, ovqatlanish, yuvinib-taranish, yo'l, madaniy hordiq chiqarish va boshqa ehtiyojlarni qondirishga sarflashi – lozim. Uchinchidan, ilm asr-asrlar tajribasini umumlashtirib, shu qat'iy xulosaga kelganki, inson bir haftada 40-41 soatdan ortiq ishlasa, unum, ya'ni miqdor ham, sifat ham, shubhasiz, pastlaydi. Buning uchun kuniga sakkiz soatdan ishlansa, haftasiga ikki, kuniga yetti soatdan ishlansa, haftasiga bir kun to'liq dam olishi – shart. To'rtinchidan, ilm salomatlik uchun insonga kechki ovqatdan kamida uch soat o'tganidan keyingina uxlashni tavsiya etadi. Kechasi to'qqiz-o'ngacha ishda bo'lgan odam qachon kechki ovqatni yeydi-yu, qachon yotadi?
2011-2017 yillar viloyatlarimizdan biridagi xalq ta'limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish institutida dars berdim. Umumiy o'rta ta'lim maktablari uchun bir necha bor o'quv dasturlari, darslik va qo'llanmalar tayyorlashda ishtirok etgan mutaxassis sifatida o'zimcha o'qituvchining bugungi saviyasi va zamonning ular oldiga qo'yayotgan o'ta yuksak vazifasi haqida tasavvurga egaman. Ammo ana shu 7 yil bu tasavvurlarimni sindirib tashladi. O'qituvchilar orasida o'tkir-o'tkir muallimlar borligini ham qayd etgan holda, shuni aytamanki, maktab pedagoglarining bugungi umumiy saviyasini bilsangiz, tushkun bo'lib ketasiz. Ko'plari oliy ta'lim muassasasini tugatganidan buyon qo'liga darslikdan boshqa kitob ushlamagan-e!.. O'zlariga qolsa, dars o'tib, ularning boshini qotirib o'tirmasangiz-u, test savollarining javoblarini yozdirsangiz-da. Ana shunda sizdan yaxshi domla – yo'q. Yodlasa, imtihondan eson-omon o'tsa, malaka oshirgani to'g'risida sertifikatga ega bo'lsa, yana bir necha yil sinfga gavdasini sudrab kirib, oylik oli-i-i-b yursa…
Insoniyat tarixi samarali natijaga erishishning ikki asosiy usulini biladi. Biri – ekstensiv, ikkinchisi – intensiv usul. Birinchisida miqdorni oshirish, ikkinchisida sifatni ko'tarish talab qilinadi. Yana ham soddaroq qilib aytsak, ikki fermer xo'jaligi bu yil bulturgidan ko'ra ikki barobar ko'p hosil yetishtirdi. Ikkalasi ham bug'doydan bultur 30 sentnerdan hosil undirib, 30 tonna g'alla olgan edi. Bu yil ularning har biri 60 tonnadan hosil ko'tardi. Ammo birinchisi 10 gektar yerini 20 gektarga yetkazib, bu natijani qo'lga kiritdi, ikkinchisi o'sha-o'sha 10 gektarda dehqonchilikning intensiv usullaridan foydalanib, ikki barobar unumdorlikka erishdi, ya'ni gektaridan 60 sentnerdan g'alla oldi.
Ekstensiv usulning istiqboli – yo'q. Chunki tinimsiz ravishda yerni ko'paytirib boravermaysan-ku. Sho'ro davlati Markaziy Osiyoda dehqonchilikni ekstensiv usul bilan rivojlantirishga berilib, qo'riq yerlarni o'zlashtiraverdi-yu, Orol dengizini quritib qo'ydi.
Turkiya qishloq xo'jaligi allaqachon intensiv usulga o'tib olgan. Ochiq yerda dehqonchilik qilgandan ko'ra issiqxonalarda mahsulot yetishtirish – har taraflama samarali. Intensivligi shundaki, faqat yozni kutmasdan, yil – o'n ikki oy dehqonchilik qilinaveradi-da. Usti yopilgani uchun zararkunandalarga qarshi kurash ham qulay kechadi. 1 gektar ochiq maydonning hech biridan 1 gektarli issiqxonadan olinganidek katta daromad qo'lga kirmaydi.
Ekstensiv va intensiv usul – aqliy mehnat kishilari, boringki, bevosita ijod ahliga ham birday tegishli.
1975 yili hozirgi O'zMUning jurnalistika fakulteti talabasi sifatida ishlab chiqarish amaliyoti mahali maosh olib, hozirgi “Buxoronoma” gazetasi tahririyatida uch oy ishladim. U paytlar viloyat gazetasi haftasiga besh kun chiqar edi.
Rahmatli Najim Safarov degan akamiz mas'ul kotibning yordamchisi edilar. Bir kuni oldilariga chaqirib: “Tahririyatimizda qirq to'rt nafar xodim ishlaydi. “Shulardan qanchasi talab darajasida maqola yoza oladi?” – deb o'ylaysiz? Nari borsa, o'n-o'n besh nafari. Gazeta shu o'n-o'n besh kishining mehnati evaziga chiqadi. Qolganlar shular soyasida oylik oli-i-ib yuraveradi. Bu ham yetmagandek, ular qalami borlarning hasadini ham qilishadi. Siz yoza olar ekansiz, ehtiyot bo'lasiz-da”, – degan edilar.
Ishsizlarni qo'ya turaylik. Har kuni ishga borib-kelayotganlarning ham bekorchisi – qancha. Qo'l-oyog'i butun odamning, yuridik til bilan aytganda, mehnatga layoqatli fuqaroning jamiyatga foydasi tegmayaptimi, uni yashayotgan deb hisoblash – qiyin. Shu ma'noda, Xudo kechirsin-u, rasmiy statistikadagi o'rtacha yoshning ham amalda kamroq ekanini his qilaman. Mamlakat esa faqat va faqat unumli mehnat natijasidagina rivojlanadi.
Sho'ro davrida: “Kapitalistik mamlakatlarda zavod egasi, kerak bo'lsa, o'z o'g'lini ham ishga olmas ekan. Bizda kimdir zavodga direktor bo'lsa, hamma yoqqa o'zining qarindoshlarini qo'yadi”, – degan gap yurar edi. Bozor munosabatlari o'zimizning hayotimizga allaqachon kirib keldi. Shukur, necha-necha tadbirkorning ish so'rab kelgan o'z yaqinlarini ishga olmaganini ham ko'rdim. Shukurligi shundaki, raqobat asosida ishga eng munosib, eng layoqatli kadrni oladi-da. Masalan, mahoratli kabobpaz o'rniga layoqatsiz o'z o'g'lini qo'ysa, ishi yurishadimi? Aslo! Mijozlarini yo'qotadi. Biznesi o'ladi.
Rus tilida “itogo”, ya'ni “yakuniy natija” degan tushuncha – bor. Buni raqamlarda ifodalanadigan masalalardagina emas, hamma sohaga nisbatan ham qo'llasa, bo'ladi. Shu ma'noda g'alvirni suvdan ko'targanda umr bo'yi ekstensiv usul bilan ishlagan aqliy mehnat kishilari mehnati samaradorligining yakuniy ko'rsatkichi kam ekani ayonlashadi. Yo sog'lig'idan ayriladi, yo ertaroq professional malakasi pastlab qoladi, yo barvaqt qariydi va hokazo. Xalqimiz aksaran tojik tilida ishlatadigan: “Kam-kam xo'r, har ro'z xo'r!, – degan ajoyib maqol – mavjud. Bu: “Kam-kam ye, har kuni ye!” – degani. Ayni hikmatni ham faqat iqtisodiy ma'nodagina tushunish – xato. Intensiv mehnat usuli kishining uzoq yillar har kuni unumli mahsulot berib turishiga erishishini ta'minlaydi-da.
Biz, ya'ni yoshi kattalarning bo'lganimiz – bo'ldi. Lekin ro'paramizda kuchli va shafqatsiz raqobatga asoslangan bozor munosabatlari ko'ndalang bo'lib turibdi. Nima qilsangiz, qiling, boringizni bag'ishlang, mablag'ingizni sarflang, bolangizni samarali mehnat qilib, bu kurashda yutib chiqadigan kadr qilib tarbiyalang! Raqobatni mahallangiz, tumaningiz, shahringiz, viloyatingiz, boringki, mamlakatimiz miqyosidagina, deb o'ylasangiz, yana yomon adashasiz. Axir, dunyo bozori – bitta. O'zbekistonimiz bu bozorga kirib borganiga 31 yil bo'lyapti. Endi ana shu ulkan bozorda yutsakkina, yutgan hisoblanamiz.
Xulosa – juda oddiy: bizga dunyo bozoridagi katta raqobatga bardosh bera oladigan farzandlar – kerak!
O. SULTONMUROD