O'zga tilni o'rganishning sharti bor

Ma'rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniy yozganlar: “ Har bir millatning dunyoda borligini ko'rsatadurg'on oyinai hayoti til va adabiyotidur. Milliy tilni yo'qotmak millatning ruhini yo'qotmakdur”. Bugungi kunda sayyoramizda 50 million kishi o'zbek tilida so'zlashadi. Demak, o'z-o'zidan ayonki, ona tilimiz juda qadimiy. Shu bois ham unga e'tibor zarracha susaymasligi kerak. Quyidagi lavhalar shu xususda.

Yaqinda haj ziyoratidan kelgan dugonamni yo'qlab bordim. U muqaddas safar taassurotlarini to'lqinlanib gapirdi. Ayniqsa, bir hi­koyasi menga ta'sir qildi.

— Ibodatdan bo'shagan chog'larimizda Makkadagi do'konlarni aylanardik, — dedi u. — Tilla taqinchoqlar sotiladigan do'konga kirdim. Sotuvchi yigit ko'zimga tanish ko'rindi. U bilan arabcha muomala qilishga urindim.

— O'zbekcha gapiravering, xolajon, men o'zbekman, — dedi u farg'onacha lutf bilan.

— E, aylanay sizdan, o'zbekmisiz. Shu yerda yashaysizmi? — so'radim undan.

— Yuz yillardan oshgan, — deya kuldi u, — Katta bobom taqdir taqozosi bilan kelib qolgan. Shundan beri Arabistondamiz. Men uchinchi avlod vakiliman.

— Demak, shu yerda tug'ilgansiz. Qanday qilib so'zlash yo'siningiz sira o'zgarmay qolgan. Qoyil qoldim.

— Men sizga aytsam, o'zbeklar yashaydigan mahallada istiqomat qilaman. Uyda ham, ko'chada ham o'zbekcha gaplashamiz. Urf-odatlar, to'ylar, marosimlarimiz o'zbekcha. Biz ham sizlar kabi o'zbek tilida radio eshitamiz, televizor ko'ramiz, o'zbek adiblarining kitoblarini o'qiymiz, sizlardek palov, manti, qaynatma sho'rvani yaxshi ko'ramiz. Siz o'zingiz O'zbekistonning qaeridansiz?

— Toshkentdan, Qo'yliq bozoriga yaqin joyda turaman.

—Kelinoyim o'sha joydan. Aytish­laricha Qo'yliqda farg'onaliklar ko'p ekan-a?..

Yigit bilan ancha suhbatlashdim. U san'atimizdan ham yaxshi xabardor ekan. Lutfixonim Sarimsoqova, Soyib Xo'jayev, Ma'murjon Uzoqov, Yusufjon qiziq, Tavakkal Qodirov va Sherali Jo'rayevlar haqida zavqlanib gapirdi. Katta bobosining 20 yoshda kelgani, u to'qson yoshdan oshganda otam va nevara-evaralarini chaqirib, mening uyimda hamisha o'zbekcha gapirilishi kerak, deb vasiyat qilganini g'ururlanib aytdi. Hatto uning xotini afg'onistonlik turkman ekan. U ham bolalariga o'zbekcha gapirarkan. Oilada hech kim katta boboning vasiyatini buzishga haqqi yo'q ekan. Keyin dugonam buning teskarisi bo'lgan holat haqida gapirdi. Jiyanlari atigi o'n-o'n besh yil yashab tilimizni, urf-odatlarimizni tamoman unutganligini aytib, og'rindi.

Oramizda O'zbekistonda yashab tilimizga e'tiborsiz bo'lib yashayotgan vatandoshlar yo'qmi? Qo'shnim Hojimurod asli chimkentlik. Ammo ko'p yildan buyon Toshkentda istiqomat qiladi. Xotini Nasibaxon ham o'zbek oilasidan. Bir kun kelin uyi­miz to'g'risiga qo'yilgan o'rindiqda ingliz tilida so'zlayotgan ikki qizaloq bilan o'tirgan ekan. Yonlaridan o'tayotib, hazillashdim:

— Ii-e, mahallamizga chet eldan mehmonlar kelibdi-ku, — dedim jilmayib.

— Shunga yaqinroq, — kulimsiradi Nasibaxon, keyin qizlarga ruschalab, salom bermaysizlarmi, degandi, ular baravariga “privet tyotya” deyishdi. Bular akamning qizlari, oilada rus va ingliz tillarida so'zlashishadi, — dedi u.

— Nima, ular o'zbek tilini bilishmaydimi?, — hayron bo'ldim.

— Naima sal-pal tushunadi, Nafisa qip-qizil ingliz. Akam ularni oldin ingliz tiliga ixtisos­lashgan bog'chaga berdi. Hozir xorijiy tilga o'qitiladigan maktabda tahsil olishmoqda. Akam bilan kelin­oyim besh yil Londonda yashashgan. Menimcha, qizlarini ham o'sha yoqqa yuborishadi. Zamon talabi shu-da! Bolalarimiz dunyo bilan bo'ylashsin, o'zlarini dunyoga tanitsin. Shunday emasmi?

— Akangiz bir narsani hisobga olmaganlar, — dedim negadir ichimdan zil ketib. — Xorijlik mehmonlar yurtimizga o'z tillarini unutish uchun kelmaydilar-ku! Inglizlarga ham o'z tili, urf-odatini yo'qotgan boshqa tilda gapiradiganlarning keragi yo'q, menimcha! — dilimdagini ochiq aytdim va o'z yo'limda davom etdim.

O'ylab qolaman, o'zi, o'zligini bilmagan odam qanday qilib dunyo taniydi? U xorijlikka o'zini kim deb tanishtiradi? Farzandlarining zamonaviy bo'lishini istayotgan bunday ota-ona o'z millatiga xiyo­nat qilmayaptimi? Milliy g'urur va iftixor tushunchalari undaylar uchun ermak uchun aytiladigan gapmi? O'zingniki o'zagingni kesadi, deganlari shu bo'lsa kerak-da!

Uyimiz yaqinidagi avtobus bekatida yangi do'kon faoliyatini bosh­ladi. Afishada o'qlovday qilib “Mы otkrilыs” deb yozib qo'yilibdi. Biram shinam, biram bejirim, mahsulotlar peshtaxtalarda did bilan qo'yilgan do'kon egasi o'quvchim G'afurxo'ja edi. U bilan ko'rishgandan keyin ginaga o'tdim:

— G'afurboy, “Ustoz, xush kelibsiz” degan o'zbekcha talaffuzingdan dilim yashnab ketdi. Chunki ibratli bir o'zbek oilasida kamol topgansan. Akang ham o'zbek tili va adabiyoti o'qituvchisi. Ammo… bir ishingga qoyil qolmadim. Do'konning ochilganligi haqidagi xabarni o'zbek tilida yozsang bo'lmasmidi? Bilasan, mahallamizda rus millatiga mansub bo'lganlar yo'q. Hatto maktablardagi xorijiy tillar o'qituvchilari ham o'zbek. Keyin O'zbekistonda tilimiz Davlat tili sifatida qabul qilinganini bilmaysanmi, nima balo? “Do'konimiz ishga tushdi” yoki “Do'konimizga marhamat” deb yozdirsang, kifoya emasmidi?

— Opajon, gapingiz to'g'ri, — gapimdan xijolat ham tortmay, hazil-chin aralash o'zini oqlashga tushdi u. — Hozir hamma shunday yozdirayapti. Axir, mahallamizga turistlar kelib qoladi…

Bu nima? O'z qadrini bilmaslikmi? O'zbekona bag'rikenglikmi? Axir, o'zimizning shunday go'zal, har qanday fikr va ma'noni ang­latishga qodir so'zlarimiz bor-ku! Nima Londonu Parijga turistlar borishmaydimi? Ular o'zga tilda hammayoqni to'ldirib tashlashmaganku.

O'lganning ustiga tepgandek, mashinada ketarkanman, bir kabobxona peshtoqidagi yozuvga ko'zim tushdi: “Ko'mir bor. Angiriniskiy. Kirigiziskiy”. Dod deb yuboray dedim. “Ruschada shunaqa savodsiz ekansan, nima qilasan uni buzib? Undan ko'ra o'z tilingda yoza qolmaysanmi?

Xullas, nima demoqchiman? Albatta, xorijiy tillarni o'rganish kerak. Bobolarimiz shunday bo'lgan. Beruniy bobomiz eng murakkab bo'lgan sankrit tilini ham o'rgangan. Zamaxshariy bobomiz esa arab gramatikasiga asos solgan. Alisher Navoiy o'z davrining eng nufuzli bo'lgan forsiy tilni chuqur bilgan holda turkiy til rivojiga umrini bag'ishlagan. Toshkentlik Abulqosim eshon rus tilida Turkiston general-gubernatoriga ariza yozib hamshaharlarini “vabo isyoni” dan qutqarib qolgan. Bunday ajdodlarimiz ko'p.

Ammo ular o'z tillari zaminida turib, xorijiy tillarda o'z iqtidorlarini namoyish qila olganlar. Biz ana shunday ajdodlarning vorislari ekanligimizni unutmaylik! Binobarin, mashoyixlardan biri degan ekan: “Yovdan qo'rqma, uning kimligini bilasan — hushyor bo'lib turasan, o'zingdan chiqqan nodondan qo'rq, u bilib-bilmay senga dushmanlik qiladi”.

O'z tilini yaxshi o'zlashtirmay, urf-odatlari qandayligini bilmay yurgan xorij tiliga havasmand yoshlar yuqoridagi hikmatni aslo unutmasliklari kerak.

Muhabbat HAMIDOVA,

jurnalist.