Abdulla Oripovning “egizagi” yoxud shoir haqida so'z
Geldi Berdiyev bilan biz tengdoshlar edik. Ruhiyatimiz bir-birimizga nihoyatda yaqin bo'lsa kerakki, u bilan dardlasha turib, shoirning betakror siyratida egizagimni ko'rganday bo'lardim…
Abdulla Oripov,
O'zbekiston Qahramoni, xalq shoiri
… Demangiz dunyoning tashvishi qolib,
O'zini har yonga uradi shoir.
Tog'day og'ir yukni kiftiga olib,
Qushday yengil bo'lib yuradi shoir.
Har safar mashhur shoirimning ushbu to'rtligini o'qisam, ijod dunyosining cheksiz ufqlari, sir-sinoatlari, so'zning, qalamning zalvorli yuki, azob-iztiroblarini anglaganday bo'laman. “She'r – gohida hayqiriq, gohida hayrat, dard va ismsiz muhabbatga topinadi”, – deydi ruhiyat kuychisi O'ljas Sulaymonov.
Geldi Berdiyev…
Eshitgan chiqarsiz balki bu nomni aziz zamondoshim. Afsonaviy alloma Abdulla Oripov o'zining qadrdon do'sti, tug'ma iste'dod sohibi haqida “shoirning betakror siyratida egizagimni ko'rganday bo'lardim” deya bejiz samimiy e'tirof etmaganiga amin bo'lasiz uning she'rlarini o'qisangiz.
Keling, qisqagina tarjimai holini o'qiylik: Geldi Berdiyev 1942 yil 10 avgustda G'uzor tumanidagi Toshguzar qishlog'ida oddiy temiryo'lchi oilasida dunyoga keldi. Uning bolaligi va o'smirligi shu go'shada kechdi. Qishloqda maktab bo'lmaganligi sababli, u qo'shni Chugurtma qishlog'idagi Muqimiy nomli (hozirgi 31-sonli) maktabda boshlang'ich ma'lumotni, 8, 10-sinflarni esa hozirgi 2-sonli maktabda olib 1960 yil maktabni a'lo baholarga tugatdi. 1960-1965 yillarda esa Qarshi davlat pedagogika instituti (hozirgi Qarshi davlat universiteti)ning pedagogika fakulteti musiqa bo'limida tahsil oldi. Oliy dargohni tugatgach, dastlab tumandagi D.To'xtayev (hozirgi 4-sonli) nomli maktabda musiqa va adabiyot fanidan o'quvchilarga dars bera boshladi. Keyin bir muddat shahar madaniyat uyida direktor bo'lib ishladi. 1969 yildan boshlab Qarshi shahridagi 10-sonli maktabda o'qituvchi, 1972-1976 yillarda O'zbekiston Yozuvchilar uyushmasi Qashqadaryo viloyati bo'limida, 1977 yilda Samarqand viloyat radiosida katta muharrir, 1978 yilda “Qarshiqurilish” boshqarmasida rassomchilik qildi. Umrining so'nggi yillarida Mulla To'ychi Toshmuhamedov nomidagi viloyat musiqali drama teatrida adabiy emakdosh bo'lib ishladi…
Sanab o'tilgan asov yillar oralig'ida Geldi Berdiyev qay manzillarga bosh urdi, taqdir atalmish tegirmon katta iste'dod sohibini o'z charxpalagida necha bor aylantirdi, u yog'i Ollohga ayon. Ne bo'lganda ham shoir qalamu mo'yqalamiga sodiq qoldi. Aytishlaricha, Geldi aka benihoya mahoratli usta rassom ham bo'lgan ekan. Ming afsuski, uning hali chop etilmagan va topilmagan yuzlab badiiy asarlari – qo'lyozma holidagi she'rlari, dostonu dramalari kabi chizgan tasviriy san'at namunalari ham qay bir burchaklarda qolib ketdi…
Geldi Berdiyev she'riyatini tahlil qilsangiz dovrug'li qalamkashlar e'tirof etgan hayrat dunyosiga ro'baro' bo'lasiz. Satrlar goh nurlanadi, goh alamnok tusga kiradi. Betakror mushohadalarda nekbin tuyg'ularning ruhiyatga qorishiq chizgilarini ilg'ay boshlaysiz.
Aytib bering menga bir ertak,
Unda bulbul gul bilan yursin.
Menga shunday bir ertak kerak,
Uni jannat tushida ko'rsin.
Ohu unda qo'rquv bilmasin,
Bog'lar poymol bo'lmasin aslo.
Insonlardan inson kulmasin,
Ro'yo nima bilmasin dunyo…
Shoir o'z olamini o'tli nigoh bilan satrlarga ko'chiradi. Bir qarashda sokin, bir qarashda dardu alamlarga to'la dunyoning g'aroyib chizgilari ular. Geldi Berdiyevning murakkab va ziddiyatli hayot yo'li, ijodi deyarli tadqiq etilmagan. Ora-sirada yozilgan uzuq-yuluq maqolalardan bo'lak boshqa ko'zga ilinarli tahliliy munosabatni uchratmadik (Faqat shoir Norqobil Jalilning 2009 yil 6 avgustda “Oila va jamiyat” gazetasida bosilib chiqqan “Sharifning shoir otasi” deb nomlangan maqolasini aytmaganda).
2011 yili shoirning “Turnalar ortidan uchib ketayin” deb nomlangan saylanma kitobi rahmatli tarjimon, zukko adabiyotshunos Nizom Komil tahriri ostida Toshkentdagi “Tamaddun” nashriyotida chop etildi. Kitobga yozgan so'zboshida Abdulla Oripov shunday yozadi: “Ajabo, qismatni qarangki, turmush zarbalarini ham ikkimiz bab-baravar totdik. Afsuski, soddafe'l, ishonuvchan, samimiy odamlar har doim ham taqdir nayranglariga bardosh bera olmaydilar, ular ko'pincha himoyasiz qoladilar. Shu ma'noda hayotdagi turli chigalliklar, hasad, g'iybat va g'irromliklar Geldini yengdi va oxir oqibat u ayni ijodi gullab-yashnayotgan palla – 44 yoshida bu dunyoni tark etdi.
Darhaqiqat, men bilan bir paytda she'riyat maydoniga kirib kelgan va baholi qudrat o'z so'zini aytishga ulgura olgan qadrdonim Geldi Berdiyevning ijodi xuddi sumalak kabi hali qaynab, tiniqish va tobiga kelish jarayonida edi…”
Boshqa izohga esa hojat yo'q.
Yana o'tmishga qaytamiz: Geldi Berdiyevning ilk she'rlari 1965 yildan boshlab mahalliy va respublika nashrlarida chop etilgan. Ilk she'riy risolasi “Birinchi qor” nomi bilan G'afur G'ulom nomidagi nashriyotda chop etiladi. Kitob muxlislar tomonidan iliq kutib olindi. She'riyat olamiga tashrifining dastlabki nishonasi haqida sevimli shoirimiz Abdulla Oripovning “Birinchi qor” she'rxon qalbiga sovuqlik emas, harorat hadya etib hech qachon erib ketmaganligi haqidagi e'tirofi Geldi Berdiyev ijodiga berilgan munosib baho edi. 1982 yilda shoir jami ikki yuzga yaqin she'rlarni o'z ichiga olgan “Qaylardasan, ovozim?” to'plamini kitob holiga keltirish uchun tayyorladi. Ammo bu to'plam noma'lum sabablarga ko'ra o'z davrining to'siqlariga duch kelib, qo'lyozma holida qolib ketdi. Faqatgina mustaqillikning dastlabki yillarida, ya'ni 1992 yilda ushbu to'plam “Nasaf” nashriyotida chop etildi. Va o'sha yillarda betakror ijodkorning hayoti va ijodi haqida hujjatli film yaratildi…
Geldi Berdiyev serqirra ijod sohibi edi. Nafaqat shoir, rassom, dramaturg, tarjimon balki yuksak didli adabiyotshunos va san'atshunos ham bo'lgan.
Sevimli shoirimiz hayot bo'lganida bu yil 80 yoshni qarshi olgan bo'lardi. Shoirning ortida o'ziday yovqur, olovqalb, ruhiyatiday toza, xazon bo'lmas bog' – katta adabiy boyliklar qoldi.
– O'g'lim, menga she'ring kerakmas,
Umring menga kerak bolajon!
– Ishonganim she'r-ku, to'xta, bas,
Menga she'rim kerak, onajon!
Shoir ijodidagi abadiyatga daxldor tiriklikning sir-sinoatini izlayman va ularni hali o'z tadqiqotchilarini kutayotgan dardchil, sehrli she'rlaridan topganday ham bo'laman. Jussasiga sig'magan alamli armonlar, so'roqlar, turnalarga, tongga, shafaqlarga har safar qaytadigan bahorlarga topinish bor ularda.
Cho'qqi safaridan qo'rqmasman biroq,
Men uning yo'lida yakka-yu yolg'iz.
Bu yo'lda ko'plarning so'ngaklari oq,
Men yo'lga chiqqanman ketmasman beiz…
Shoirning “Kuz” she'rini o'qib, yana ma'yus xayollar, inson umrining shamollariga, shoir sevgan turnalarning sir-sinoatli uchishlariga, muhabbatning armonga qorishiq dardlariga ro'baru bo'lasiz.
Bormi, deb bahordan so'nggi nishona,
Xazon titkilaydi shamol lol hayron.
So'ngsiz o'ylariga g'arq bo'lib yana,
Bog' kezib yuribdi umri kuz inson.
Shoirning baxt, ayriliq, sog'inch, armon to'la satrlari ham o'z qahramonini ko'z oldimizda yaqqol gavdalantirib beradi. Uning she'rlarida shoirning o'zini ko'rasiz. Goh jo'shqin, goh siniq. Ulkan iste'dod egasi bo'lgan shoirning umr chirog'ini yoqib kelayotgan farzandlaridan biri, adabiyot va she'riyat muhibi Sharif To'rayev rahmatli padari buzrukvori Geldi Berdiyev hayoti, ijodiga oid o'lmas xotiralarini ramziy ma'noda uning ushbu to'rtligiga bog'laydi:
Tig'larga tutaman o'zni gohida,
Tunlari uyg'onib ketaman bexos.
Armonim bittadir O'zbekistonni,
Ishonchli qo'llarda ko'rib o'lsam, bas!
Zamira MAMATQULOVA