Bobomni eslab…

31 avgust – Qatag'on qurbonlari xotirasini yod etish kuni

 

1938 yil, 16 yanvar, izg'irin. Qirchillama qish, atrof oqlik bilan qoplangan, daraxtlarning shoxi qorning zalvoridan egilgan. Namangan tumanidagi Sho'rqo'rg'on qishlog'ining ziyoli va obro'li oilalaridan biri sanalgan mulla Mamajonning totuv oilasi kechki dasturxon atrofida jamlangan, xonadon a'zolari kunduzgi bajarilgan ishlari haqida sekin-sekin gap­lashib tamaddi qilishardi.

Mulla Mamajon asta choy ho'plar ekan, turmush o'rtog'i Hurtojidan bugungi dars jarayonlari haqida so'radi.

— Durust, qizlar yaxshi o'zlashtirishyapti, qiziqishlari ham tuzuk. So'fi Olloyordan va Boborahim Mashrabdan yod olishlari lozim bo'lgan g'azallarni yodlab, daftarlariga ko'chirib kelishibdi. Peshqadamlariga rahmat aytib, qiynalayotganlariga yordamlashdim. Ammo siz yo'g'ingizdagi o'g'il bolalarning to'poloni esimni yo'qotdi. Muhammadkarim ikkimiz zo'rg'a tinchlantirdik.

— Ha, endi onasi, hozir ularning sho'xlik payti. Yerga ursang, osmonga sapchiydi. Kitobga shunchalik egilib, Allohning kalomini o'rganayotganiga shukur.

Ularning suhbatiga quloq solib o'tirgan ikki o'g'ilning kenjasi, kichkina Turg'unboy darvoza taqillayotganini ayt­ganida suhbat uzildi. Mulla Mamajon eshik qoqqanlarga peshvoz chiqish uchun darvozaga yo'naldi. Bunday bemahal yo'qlovlar va qo'pol muomalaga xiyla ko'nikkan bo'lishiga qaramasdan yuragi biroz uvishdi, xavotirga tushdi.

Eshik ochilganida esa qora mashina va ikki nusxani ko'rdi. Ular darhol o'zlarini ichkariga urishdi. Biri cho'ntagidan hujjat chiqarib ko'rsatdi va NKVD xodimlari ekanliklarini, tintuv uchun orderlari borligini aytishdi. Uy ichiga bostirib kirishganida xonadon ahli sarosimaga tushdi va bir burchakka borib turdilar. Uy obdon ag'dar-to'ntar qilindi, sinchiklab tekshirildi.

Kishilardan biri eshik tepasidagi ko'z ilg'amas piromondan kichkina Qur'on kitobini topib oldi va uni sherigiga uzatayotib, mulla Mamajonga keskin nigoh bilan boqdi.

—Sizni qamoqqa olishimiz uchun shu kitob kifoya. Tez kiyining, biz bilan ketasiz.

Hali ham nima sodir bo'layotganini anglolmay turgan 12 yoshli Turg'unboy va otasining bir necha marta qamalib chiqishiga “ko'nikib” ketgan 22 yoshli Najmiddin, umr yo'ldoshining boshiga yana balolar yog'ilishini ko'ngli sezib, ko'zlari jiqqa yoshga to'lgan Hurtojining ko'z o'ngida mulla Mamajonni qora mashinaga solib olib ketishdi.

Bu mash'um hodisa qatag'on yillarida o'zbek ziyolilarining deyarli har biri boshidan ayovsiz bosib o'tgan “qatag'on mashina”sining og'ir g'ildiraklari ovozidan chiqqan unsizgina sas, xolos. Bizning tasavvurimizda shu kabi o'tmish voqealarini jonlantirib so'zlab beradigan 82 yoshli hoji onamning so'zlashicha, bobomiz shu bo'yi qaytmaganlar. Qishloqning ko'zga ko'ringan ma'rifatparvarlarining ezgu ishlarni noto'g'ri talqin qilib, ig'vo va tuhmatlar bilan qamatgan kimsalar yana bu oilani talay boshlashgan. “Siz ayol boshingiz bilan eringizga ovqat yoki kiyim olib bormang, baribir kiritishmaydi. Biz u yerlarni yaxshi bilamiz, eltib beramiz, tinch va sog' ekanligingizni aytamiz”. Shu so'zlar bilan bechora ayoldan bir necha marta ovqat va kiyim-kechak olib ketishgan, lekin yetkazilgani esa noma'lum.

Men pedagoglik faoliyatim davomida qatag'on qurbonlari bo'lgan shoir, yozuvchilarimiz, o'qimishli insonlar to'g'risidagi ma'lumotlarni o'quvchilarga yetkazar, shu asnoda bobomiz xususidagi bir-biridan mungli hikoyalar xayolimda tiklanardi.

O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 8 oktyabrdagi “Qatag'on qurbonlarining merosini yanada chuqur o'rganish va ularning xotirasini abadiylashtirishga doir qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida”gi 5598-sonli farmoyishi bobomning biz uchun qorong'i bo'lgan xotimalarini bilish, aziz nomini yod etish niya­timizni yana ham mustahkamladi, ko'nglimizga g'ayrat indi.

Men jurnalist Orifjon Jo'rayevdan mullo bobomizga oid arxiv materiallarini topishda yordam berishini so'radim. Oradan bir kun o'tmasdan u kaminaga “O'zbekiston” telekanali tarixiy ko'rsatuvlar muharriri Bahriddin Qo'shmonovning telefon raqamini jo'natdi. U kishi esa aynan qatag'on qurbonlari hayoti bilan yaqindan ish olib borayotgan, ko'plab aybsiz aybdorlarning ishlarini chuqur o'rganayotgan va sud orqali oqlanishiga erishayotgan jonkuyar inson, Qatag'on qurbonlari xotirasi davlat muzeyi ilmiy xodimi, tarix fanlari bo'­yicha falsafa doktori Bahromjon Irzayev bilan bog'lanishim uchun ko'maklashdi. Bahromjon bilan telefonda gaplashganimizdan so'ng qisqa fursatda u kishi arxivga kirib, bobomizning “delo”sini qidirib, erinmasdan bizga qimmatli ma'lumotlarni yubordi.

Bobomiz ko'pchilik qatori o'limidan keyin oqlangan va 1979-1980 yillarda “Namanganskaya pravda” gazetasida ro'yxatlari bosilgan. Hech qanday “xalq dushmani” emasliklari e'lon qilingan bo'lsa-da, izlanish umidi alangalandi, oxirigacha borish rejasini dilimizga tukkandik. Ishonasizmi, mullo ajdodimiz arxiv eshigidan tirik holda chiqqanday tuyuldi. O'sha kungi shodligimizning chegarasi yo'q edi. Sakson yoshni qoralagan onamning qalbi taskin topdi, muhim missiyani muvaffaqiyatli yakunlagan elchi misol o'zimni yengil va xotirjam his qildim.

Arxiv materiallarida shunday jumlalar yozilgan ekan: “Rahmonov Mamajon Namangan viloyati Sho'rqo'rg'on qishlog'ida 1888 yilda tug'ilgan. Qo'qon madrasalaridan birida o'qib, masjid imomligi va dehqonchilik bilan shug'ullangan. 1931 yilda uning xususiy yerlari tortib olinib, 3 yilga quloqlar sovxoziga jo'natiladi. 1935 yil qishloqqa qaytgan mulla Mamajon kolxozga ishga kiradi. 1938 yil 16 yanvar kuni “sobiq quloq”,   kolxozchilar orasida aksilinqilobiy tashviqot yuritgan singari ayblovlar bilan qamoqqa olinadi. 1938 yil 17 yanvar sanasida berilgan order asosida qamoqqa olingan.

1938 yil 17 yanvar kuni imzolatilgan yagona so'roq bayonnomasidan yana shu narsa anglashiladiki, mulla Mamajon Rahmonov paxta terimi vaqtida Idris payg'ambar qabrini ziyorat qilishga borgan, shuningdek, ayrim ma'lunlarning u kolxozchilar orasida “Kofirlar muqaddas dinimizni oyoqosti qilib, qadamjolarimizni tahqirlamoqda, dedi”, degan chaquvi ham uning mahv etilishiga bahona bo'lgan. 1938 yil 21 yanvar kuni chiqarilgan qarorda mulla Mamajon Rahmonovga qo'yilgan ayb­lovlarning birortasi o'z isbotini topmagan bo'lsa-da, uni aybdor deb e'lon qilinadi. 1938 yil 17 fevral kuni “uchlik” uni oliy jazoga hukm etadi. 1938 yil 15 mart kuni mulla Muhammadjon Abdurahmonovning hukm qarori Namangandagi maxsus ob'yektda soat 24:00 da ijro etilgani hujjatlashtirilgan…”.

Arxiv hujjatidan olingan ma'lumotlar bilan tanisharkanmiz, bir narsaga ajablandim. “Ish”ning boshida Rahmonov Mamajon deb yozilgan inson oxirida mulla Muhammadjon Abdurahmonov deya keltirilgan. Suyunganim, bobomiz bir umr o'z diniga, qalbiga, e'tiqodiga, iymoniga sodiq qolgan. Umri juvonmarg qilinishiga aqli yetsa ham hech narsadan hayiqmay, do'ppidek qishlog'ining bolalarini diniy bilim olishlariga e'tibor bergan, o'z uyida maktab ochib, ilk boshlang'ich saboqlarni o'rgatgan.

Sovet tuzumi davrida davlat idoralarida ish yuritgan o'zbek millatining chiroyli ismlarini qo'li ham, tili ham kelishmay, noto'g'ri va kulgili tarzda qog'ozga muhrlab guvohnomalar to'ldirgan kimsalar ustidan kulib (boshiga o'lim soya solib tursa ham) bir umr orzu qilgan ismi va otasining ismini to'g'ri va chiroyli tarzda shu arxiv hujjatiga tirkalishini so'ragan bobomizning ruhlari shod bo'lsin, ilohim. Qatag'on qurbonlari xotirasini tiklashdek ulug' va zahmatli ishga bosh qo'shayotganlarga esa salomatlik va halovat yor bo'lsin.

Dilorom SOTIBOLDIYEVA,

faxriy pedagog, shoira.

Namangan tumani

Yangiliklarni do'stlaringizga ulashing

Fikr bildirish

Email manzilingiz chop etilmaydi. Majburiy bandlar * bilan belgilangan

four × 4 =