Mahmud Toir – xalq farzandi

Xalq nazarida san'atda ma'lum gradatsiya (daraja) bo'ladi.

Misol uchun, Erkin Vohid klassik. Abdulla Orif ham klassik. XX va XXI asr o'zbek she'riyatining klassiklari. Ular tevaragida misol uchun Rauf Parfidan tortib Halima Xudoyberdiyevagacha Oy atrofidagi yulduzlar. Undan so'ng Shavkat Rahmon, Xurshid Davron, Usmon Azim, Azim Suyun alohida katta oqim. Keyin Mahmud Toir, Sirojiddin Sayyid, Muhammad Yusuf, Iqbol Mirzo, Mirzo Kenjabek xalq suygan va tan olgan bir guruh iste'dodlar. Bular atroflarida juda ko'p yulduzlar, turkumlar joylashgan. Ular kunduzi ko'zga tashlanavermaydilar, lekin kechasi Beshiktog'dan qarasangiz, ko'zingiz qamashib ketadi. Musaffo tog' havosida yult-yult balqib turadilar.

Shular oqimlarida juda yorqin bo'lib ko'zga tashlanadigan Mahmud Toir katta mehnat-mashaqqatlar evaziga “Olimp”da o'z o'rnini qozondi va hozir mana shu damlarda xalqqa suyukli bo'ldi… Xalq farzandi bo'lib she'r aytdi. Xalq ichida uni ulug'lab so'zlar aytib keladi va notiq bo'lib tanildi. Ba'zan uning she'r aytuvda o'ziga xosligini, nutqda ohanglarning barcha pardalaridan mohirona foydalanishi va o'ziga magnitday tortib olishini Qodir Maxsum, Orif Alimaxsumovlarga o'xshatadilar. Bu o'xshatishlarning har birida haqiqat navozishlari ham yo'q emas. Ammo Mahmud Toir o'ziga xos va g'oyatda tabiiy. Chotqol tog'larining yigiti, Beshiktog'ning yo'lbarsi, Quramalarning guldurosi, Ohangaronning ko'zni qamashtiradigan   yorug'i ayni shunday bo'lsa kerak-da. Uni Orif Odilxonov, Xayriddin Sulton bilan birga alqashib tog' yigitlari deyishadi. Ajib fasohatli shoiramiz Sharifa Salimovada malikalardek malihlik zuhur etsa kerakkim, uni erkalab tog' qizi — Chotqol qizi deb suyushadi. Ularning elga suyukli bo'lishlarida mubolag'a yo'q. Toshkent viloyati o'zi azim poytaxt bilan egiz, shunaqangi go'zal diyorim deb shoirlar kuylasalar, tarixi, azamat odamlarini ulug'lasalar, arziydi-da.

Mahmud shoirning xalq orasida uchqur so'zga aylanib ketgan ajib hikmatlari juda ko'p. Mening nazarimga kelsak, uning har bir she'ri, dardli lirik dostonlari, g'azallari, to'rt­liklari, ikkiliklari bari yaxlit va jarangdor hikmat shakliga kirgan. Uning benazir hikmatlari Yassaviy, Lutfiy, Navoiy, Atoiy, Sakkokiy, Gadoyidek mislsiz parivash shoirlar hikmatlarining davomi. Mahmud shoir qolaversa, “Bedorlarga bering dunyo­­ni” deb el-yurt, istiqlolga mashhur va manzur bo'ldi. Mahmud shoir doim chin aytadi. Va chin aytganda, doim haqiqiy shoirlar kabi aytganlari mubolag'asiz bo'lmaydi. Mahmud shoir bir chekkasi shoiradil onasi va mutakallim usta duradgor otasi aytgan, ulardan eshitgan va olgan o'gitlarini she'r qiladi. Otasi u o'smir chog'ida olamdan o'tdi. Mahmud­­ga ko'p dono so'zlarni aytdi. “Erkingni asra va ko'ksingdagi cho'g'ni so'ndirib qo'yma”, dedi otasi unga. Mahmud buni eslab qoldi va doim bundan ta'sirlanib yurdi. “Sen vafoli erkak bo'l”, dedi onasi. Mahmudning yuragi bu so'zdan dukillab urib ketdi. Mahmud hayotda ham, she'ru ijodda ham, xalq ichida tinimsiz targ'ibotlarda yurganda ham, boshiga nima ish tushmasin, shunday bo'ldi. Vafoli erkak, axloq-odob udumlarini ibodat kabi qabul qildi va amalga oshirdi. Bu so'zlar uning she'riy ibodatining boshi, avvali va oxiri. Men ko'p e'tibor qilganman: u she'rni duo kabi yozadi, duo kabi aytadi va she'rga duo kabi ishonadi. Duo yurakdan chiqadi va duo bo'ladi. Uning duo she'rlariga istak she'rlari tabiiy quyilib boradi. Har bir she'rida mayl bildiradi. Mayl fe'llar bilan so'zlaydi va muhokama yuritadi: “Bo'lsin!” dey­di. Ammo hayot ulug' kelishtirib bo'lmas ziddiyatlarga to'la. Shoir yonib-kuyib “Bedorlarga bering dunyoni!” degani bilan hech qachon boshqalar dunyo­­ni bedorlarga shunchaki berib qo'ymaydilar. Ular buni muloyimlik bilan keskin rad etadilar. Kim dunyo­­ni shu mayl-istak bilan dunyo jilovini bedorlarga berib qo'yarkan. Hech qachon bermaydi! Yolg'iz yo'l: bedorlar dunyolarni o'zlari aql-idrok, manglay terini to'kib olmoqlari zarur. Boshqa yo'l yo'q. Ammo shoirlar yaxshi niyat-istaklar quchog'ida doim mayl-istak fe'li bilan fikrlashdan charchamaydilar. Bu osonroq. Bu mayl-istaklar bildirish juda beozorroq. Ammo na iloj: she'r bu mayl-istaklar dunyosi-da. Bo'lsin   yo bo'lmasin! Mayl-istak tup-tus ana shu!

Bir kun Beshiktog' ro'parasida baland tepadagi bog'da do'stlar she'r suhbatida o'tirdik. Chuqur jarlar tepasidagi bog'lar, to'qayzorlarda bulbullar, zarg'aldoqlar basma-basiga sayrashardi. Past-baland bog'lar, ko'm-ko'k adirlarni aylandik. Kechga yaqin Mahmud bizni volidasi bilan ko'rishishimiz uchun hovlisiga olib bordi. Onaizor bizni shod-hurram kutib oldilar. Oynavand ayvonchada o'tirdik. Onaizor bizga bir idishda anjir murabbo sharbatini olib chiqdilar va har birimizga ikkitadan anjir va sharbatidan quyib berdilar. Anjir oltinday tovlanar, sharbati esa olovdagi oltinday ko'zni qamashtirardi. Men bunda, bu rangda onaizorning bul sodda qish­loqcha iltifotida Mahmud shoirning she'rlari, dostonlarini ko'rganday bo'ldim. Shu benihoya tiniq oltin rang­lar, oltin anjirlar naq Mahmudning she'ri, Mahmudning satrlari, Mahmudning tashbehlari, Mahmudning jaydari, ammo betimsol falsafasi edi. Ona va anjirlar — ulardagi yurt va yurtdoshlar in'ikosi – Mahmudning eng go'zal mavzulari shundan iborat. Nazarimda bu tiriklik va poeziya javhari edi. Mahmudning keyin yozgan yigirmadan ortiq she'riy va publitsistik kitoblariga kirgan asarlarda shu rang va ta'mning tovlanishlarini ko'zim ilg'aydigan bo'ldi.

Mahmud shoirning universitetda o'qigan yillari, harbiy xizmatda burchini ado etgan kezlari, nashriyotlar, redaksiyalarda jurnalistika sirlarini o'rgangan vaqtlari izlanish­lari qamrovi juda katta bo'ldi. U Mirtemirning erk tuyg'ulariga to'la kitobi “Izlaganim”ni boshdan oyoq yodlab oldi. Ozod Sharafiddinov talabasidagi bu ishtiyoqni ko'rib, bu kitobni unga diplom ishi uchun mavzu qilib berdi. Mahmud endi Mirtemirni ilm va she'r nazariyasi ko'zi bilan o'rgandi. Unda Mirtemirona kayfiyat – el-yurtga qayg'urish uyg'ondi. Qayg'urish bilan birga sezgir, xotirasi kuchli yigitga o'tli she'r keldi. Badiiy   ta'limot uchqunlari barq urdi. Badiiy ta'limot – she'r ta'limoti ichiga o'z uyiga kirganday kirib bordi. Keyin u do'kondan Mashrabning sariq muqovadagi kitobini sotib oldi. Devon unga yod bo'lib qoldi. Mahmudga Mashrab so'zon g'azallari qatori   Abdulla Orifning ona haqidagi she'r­lari tengsiz ohangdor bo'lib tuyulardi. Mahmud Abdulla Oripovning “ONAJONIM ShE'RIYaT” degan manifest she'rini barcha davralarda gapining avvalida yod o'qib yurdi. Bu she'r bilan u bir jonu bir tan bo'lib ketdi. Abdullaning “Yillar armoni” kitobini yostig'i tagiga qo'yib yotardi.Tungi radio tinglovlar qatori tinmay   o'qirdi. Mahmud ko'p shoirlarni qattiq ixlos qo'yib o'rgandi. U Abdulladan chunonchi, Vatanga fidokor farzand bo'lishni o'rgandi. U Abdulladan she'rni, satr va qofiyani ijtimoiy qirrador qilib yaratishni o'rgandi. Abdullaning “Onajonim she'riyat”idagi: “Haq yo'lni top­dim lekin Sen birlan yongan o'tda”, degan satr­lari Mahmudga ijod ehtirosining mezoni bo'lib qoldi. Abdulla Oripov atrofidagi Mahmud Toir, Muhammad Yusuf, Sirojiddin Sayyid, Iqbol Mirzo kabi shoirlar undan ijtimoiy dolzarblik va qabariqlikni prog­ramma, dastur kabi qabul qildilar. Bu adabiyotimizning go'zal va ijodiy mahsuldor xususiyatlaridandir.   Bu shoirlar istiqlolni va milliy erkni shunday ma'rifiy qirradorlik bilan kuyladilar va she'riyatga o'ziga xos mundarija va   ko'tarinki inson tuyg'ularini olib kirdilar. Mahmud Toir buni shunday ifodalagan: “Voqealarning guvohi bo'lib yashamoq, ularni yuksak pardalarda kuylab yashamoq – eng ulug' saodatdir”. Bu so'zlar Mahmudning Abdulla Oripovning yetmish yilligi munosabati bilan yozgan maqolasidan. U Abdulladan shular barobarida hayratlanib, o'zi ham shu maqomga ko'tarildi. U yana Abdulla Oripovdan she'rda tuyg'ularni xuddi tog' maysasiga tushgan shabnam   va uning shaffofligini istifoda qilishni havas qildi. Mahmud ajoyib ikkiliklarida shu havasiga yetdi. Ikkiliklar Gomer zamonlaridan qolgan ajoyib janr. Navoiy fasih namunalar yaratgan. Uning masnaviylari ikkiliklarning betimsol namunalaridir. Mahmud Toir ikkilik­larda shu janrning ajoyib hikmatli namunalarini yaratdi.

Mahmud Toirning shoir bo'lib yetilishida har bir narsa o'z ma'nosiga ega.

Mahmud Toir bag'ri baland joylarda tug'ildi. Baland bag'irdor shamolgohlarda o'sdi. Baland tog'larga so'qmoqlar ochdi. She'riyatning, badiiy so'zning konlarini topdi. U qachon shoir bo'ldi? Mirtemir, Mashrab, Atoiy, Asqad Muxtorni tinmay o'qibmi balki. Ochig'i, barcha shoirlar uni shoir qildilar. O'z saflariga oldilar. Nafsilamrga u ona qornidayoq shoir edi. Ona qornidayoq u bo'zlagandi. Mashrab kabi dunyoga borligini ma'lum qilgandi. Shunday yuksak maqomli fikr unda tarbiyalanmagan bo'lsa u viloyatining muammolarini o'rtoqlashib, dardlashib davlat rahbariga xat yozishga jur'at etardimi? Erkin Vohidov shoirimiz haqida “U istiqlol davrining shoiri” deb katta qamrovlik bilan ta'rif bergan edi. Ko'plar so'ng bu ta'rifga bajonu dil qo'shildilar. Ammo:

Axir Olloh otani

Osmon qilib yaratgan,

Jannatdan chiqqan gulga

Bog'bon qilib yaratgan, –

degan g'oyatda sodda va g'oyatda misl­siz satrlarni Mahmud Toir bitgan, yuragidan chiqargan-da! Davrning har bir shoiriga taqdirdan shunday irfoniy satrlar muyassar bo'lsin. Mahmud Toir kitoblarida tuyg'ular baland maqomlarda Haqni taniydi. Haqni tanish yo'lida el ma'rifatiga jonboz hissasini qo'shadi. El-yurt ravnaqidan ilhom va masarrat oladi. Elning ilhomyor kuychisi kabi kuylaydi. G'olib hayot ma'no-mazmunini shunda ko'radi.

Ibrohim G'AFUROV,

O'zbekiston Qahramoni,

O'zbekiston Respublikasi san'at arbobi