Terak uchidagi so'nggi yaproqdek titragan umr

Har kungi odatim bo'yicha ishdan keliboq Miraziz aka yotgan xonaning eshigini ochaman. Uyquda bo'lsalar yo hatto mudrayotgan bo'lsalar ham eshikni ohista yopib qo'yaman. Ammo bugun juda tetik ko'rindilar.

— Kel, Bekam, keldingmi? — dedilar, nazarimda ovozlariga ham bir jarang qo'shilgandek edi.

— Bugun ancha yaxshisiz… Ko'z tegmasin… endi kiraverishga chiqmoqchi bo'lib turgandim, Miraziz aka kompyuter turgan stolga ishora qildi:

— Kitob keldi.

Yuragim hapqirib ketadi. Allohning Yangi yil tuhfasi bizga. Ikki qo'llab zo'rg'a ko'tarsa bo'ladigan muhtasham kitob! Bir necha yillar avvalTurkiya davlat madhiyasini (Hozir ham  shu madhiya kuylanadi) yozgan Mehmet Akif Erso'yning “Sahifalar” kitobi. Bolalarim dadasining necha yillik zahmatlari samarasi. Yetti kitobdan iborat bu asarni hali ko'zlari xiralashmasdan, quloqlari yaxshi eshitadigan paytlarda kompyuter boshiga muk tushib, tunlarni tonglarga ulab tarjima qilgan edi. Oxirgi kitoblariga kelganida  la'nati Afg'on urushlarida jarohat tushib, keyinchalik yetti-sakkiz marta operatsiya ko'rgan umurtqa pog'onasidagi og'riq kuchayib, yozishga qurbi kelmay qolgandi. Ammo sal og'riqlari pasaysa, yana darrov kompyuterga o'tirar edi.

— Imkondan ortiq imkon topilmas, degan ekan bir donishmand. O'zingizni hadeb urintiravermang, — deya  koyinsam:

— Bu mening so'nggi ishim bo'lishi mumkin. Ulgurishim kerak, — derdi.

Mana, Yaratganga shukur ulguribdilar. Turkiyaning madaniyat-ma'rifat targ'ibotidagi bir tashkiloti homiyligida kitob chop etilibdi. Uy ki­yimlarimni yechishga ham toqatim yetmay xonaga kiraman, kitobni varaqlayman. Birinchi betida muallifning — bundan bir necha yillar avval o'z xalqining og'riqlaridan   joni kuyib,  kuyrab mana bu asarni yozgan shoirning yillar to'zonida sarg'aygan suvrati… So'ng Turkiya davlati Prezidenti Rejep Tayyib Erdo'g'onning “Taqdim” sarlavhali bosh so'zi (davlat madhiyasi muallifiga  hurmati yuzasidan yozilgan-da bu “Taqdim”) keyin kitobga homiylik qilgan tashkilot rahbarining suvrati, navbatdagi  sahifada Turkiya va O'zbekis­ton bayroqlari… Yonma-yon, do'stona qo'llar kabi bir- biriga chirmashib ketgan… Ko'zlarimga yosh keladi.

— Muborak bo'lsin! Bu kitob tarjima  asari bo'lsa-da, Sizning safarga chiqqan yuragingiz. Safari xosiyatli bo'lsin! — deyman.

— Bunda sening ham xizmatlaring bor, sengayam qutlug' bo'lsin, — dedi Miraziz aka.

Gap shundaki, bu kitob avval bir saxovatli inson — Ilyosbek (uzr, familiyalarini bilmayman) homiyligida o'zimizning nashriyotlarimizdan birida chop etilgan edi.

Ammo boya aytganimday, “Sahifalar” asarining oxirgi kitoblarini tarjima qilayotganlarida  salomatligi yaxshi bo'lmagach, qilgan ishlaridan o'zining uncha ko'ngli to'lmagan edi. Homiy topilgach, chop ettirishga rozilik berishga berib qo'ydi-yu, biroq o'zi:

— Besh, oltinchi, yettinchi kitoblariga yana ancha mehnat qilishim kerak edi, — degani degan edi. Turkiyalik birodarlar bu tarjima haqida xabar topib, kitobga xaridor bo'lishgach, ikki tilni yaxshi biladigan Sabohat ismli muharrir ayol qo'lyozmani sinchiklab ko'rib, tahrirtalab joylarini belgilab berdi. Shu o'rinda bu sabr-bardoshli, xushmuomala ayolga alohida minnatdorlik bildirgim keladi, chunki  u asarning tahrirtalab joylarini ko'rsatibgina qo'ymay, ba'zi turkcha so'zlarning o'zbekcha variantlarini ham taklif qilgan edi. Bu paytda tarjimon yotib qolgan, yozish tugul, yostiqqa suyanib o'tirishi ham amri mahol edi.

— Bekam, sen menga ko'zu qo'l bo'l, shu tarjimani poyoniga yetkazaylik, — dedi.

O'zi yillar davomida kitob, jurnallarning tahrir ishlaridan bo'larim bo'lib yurgani uchun bo'ynim yor bermadi. Axir, bemor yotgan odamning boshida turib kim ham lug'atlar bilan ishlashni gardaniga olardi? Qizimning ishi o'ziga yetarli, bola-chaqasidan ortmaydi, shunday bo'lsa-da dizayner sifatida  kitobni sahifalab bergan edi. O'g'lim bu sohadan yiroq. Rahbarim Munavvara Usmonova ish tig'izligiga qaramay, ta'til berdi:

— Ishga bir kun kelmasangiz ham mayli. (Odatda tahririyatda odam kamligi uchun hech kim to'laligicha mehnat ta'tilida dam ololmasdi, zimmasidagi ishni o'zi qilishi kerak edi)  Shu odamni rozi qiling, — dedi. Avval bo'ynim yor bermay bosh­langan ish bir-ikki sahifadayoq o'ziga tortib ketdi. Mayda-chuyda bid'atlarga o'ralashib taraqqiyotdan orqada qolib ketgan millat, ular orasidagi fitna-fujurlar… Balandga ko'tarilish uchun bilim olishga da'vat… O'xshash illatlar, o'xshash og'riqlar… Qulog'imga Mehmet Akif Erso'yning ovoziga qo'shilib o'zimizning millatparvar jadidlarning hayqiriqlari, qichqiriqlari kelganday bo'lar edi. Miraziz aka yotgan ko'yi satrlarni tuzatar, men kompyuterda to'g'rilardim. Ba'zi satrlarning oxiriga yetgunimizcha boshi eslaridan chiqib qolar… Ish  nihoyatda qiyinchilik bilan kechardi. Rahmatli Omon Matjonning “Gaplashadigan vaqtlar”iga o'xshab satrlari uzun-­uzun edi… (Balki, Omon akayam bu asarni o'qigandir, axir, ashaddiy kitobxon edi).

Hozir to'q jigarrrang muqovali muhtasham kitobni qo'limga olar ekanman, o'sha zahmatli kunlarni esladim.

Xonadonimizga kutilgan kitob kelib, ruhiyatimizda bayramona kayfiyat boshlangan tunda ko'zimga sirayam uyqu kelmadi. Xotiralar sudrab ketaverdi. Miraziz aka bu kitobni — turkiy xalqlar dardnomasini tasodifiy tarjima qilmagani haqida o'yladim. Muallifning tili achchiq, zaharli. Aynan tarjimonning yozish uslubiga mos keladi. Ammo ularni tanigan, o'qib yurgan odamlar bu achchiq-tiziklar, zaharxandaliklar ortida millatning nuqsonlarini fosh qilish, uning ustidan mag'zava ag'darish emas, balki, xatolardan xoli ko'rish, millatning yuksalishini orzulash istagi yotganini yaxshi biladi. Bu istak Mir­aziz akaning shunchaki qalbidagi tuyg'ulardan biri emas, hayot tarzi, yashash tamoyili edi.

1980 yillar… Miraziz aka G'afur G'ulom nomidagi adabiyot va san'at nashriyotining she'riyat bo'limida katta muharrir lavozimida faoliyat yuritar edi. Hali yurtimizda Cho'lpon, Usmon Nosirlarday hurriyat da'vatkorlarining asarlari to'laligicha chop etilmagan vaqtlar, Erkin Vohidov, Abdulla  Oripovday yosh ovozlar jasoratidan yuragimizda erk sog'inchi uyg'ona boshlagan damlar edi. Adabiyotimizga aynan shu uyg'onish ruhidagi bir guruh yosh shoirlar kirib kelgan. Ular Shavkat Rahmon, Usmon Azim, Azim Suyun,  Muhammad Rahmon,  Xurshid Davron… Ularning ilk kitoblari “Avtorning birinchi kitobi” seriyasida nashr qilinar, bunday seriyaning tashabbuskori G'afur G'ulom nomidagi adabiyot va san'at nashriyoti direktori, O'zbekiston xalq yozuvchisi Hamid G'ulom bo'lsa-da, adabiyotga yangi nafas olib kirayotgan yosh shoirlarning she'rlari senzuradan osonlikcha o'tmasdi. Miraziz aka bu kitoblarning aksariyatiga muharriri sifatida har bir satr uchun talashardi. Lekin bu talashish­larda hovliqmalik, o'zini ko'rsatishga ishtiyoq yo'q edi. Har bir kitobga jiddiy yondashardi: masalan, Shavkat Rahmon Lorkani tarjima qilganlarida Mir­aziz aka kitob bosmaga tushishdan avval bir hafta Shavkat akaning Qorasuvdagi uyida yotib, tarjima ustida birga ishlashgan. Keyinchalik mashhur bo'lib ketgan bir shoirga esa: — Siz yaxshi shoirsiz, lekin  menga tarjimon sifatida boshqa duch kelmang! — deb ko­yiganlari esimda. Ana shunday talashish-torti­shishlarda ba'zan tahririyat shu qadar shovqin -suron bo'lib ketardiki, she'riyat bo'limi boshlig'i Omon aka (Omon Matjon):

— Oqsoqol, iltimos klientlaringizni foyeda qabul qilsangiz, ishlab bo'lmayapti, — deb kesatib qo'yardi. Shunday deganlari bilan Omon akayam aslida o'sha yoshlarga xayrixoh edi. Men nimaga “ Sahifalar”dan boshlangan gapimni saksoninchi yillarga olib borib ulayapman? Asar tarjimoni bu millat qayg'usiga tutash asarga ko'p yillar va yo'llardan o'tib kelganligini aytmoqchiman. Saksoninchi yillar o'rtalarida sobiq ittifoqning ayrim mamlakatlarida millat hurligi uchun kurashgan ma'rifatparvarlarning asarlari chop etildi. Ammo bizda o'sha paytlarda ham Cho'lponlar, Usmon Nosirlar, Botu, Elbeklarning asarlari  chop etilmayotgan edi (Rahmatli  Ozod Sharafiddinov domlaning sa'y-harakatlari bilan chop etilgan “Tirik satrlar”ni hisobga olmaganda. Bu to'plamning boshiga ham ne kunlar tushganini ko'pchilik biladi). Bir guruh yoshlar ularning kitoblarini nashr qilishni talab qilib Moskvaga  xat yozadilar. Bu xatlar Darxondagi bizning uyimizda yozilar, har kuni ishdan so'ng oqshomda eskicha yashashni xohlamayotgan bir guruh ziyoli yoshlar biznikiga to'planardi. Xatdagi har bir jumla qayta-qayta ko'rilar, tahrir qilinardi. Mustaqillik arafasi, hali erk-ixtiyorimiz o'zimizda emas, KGB degan tashkilotning mashinalari derazamiz ostida aylanib yurar, ba'zan chiroqlarini derazamizga uzoq tushirib turardi. Miraziz aka uyimizning “Shtab” deb atalishidan ham, hur fikr­­li yoshlarning har oqshom to'planishidan ham zarracha cho'chimas:

— Qizil imperiya saltanati chayqalib turgan paytidan foydalanib millatimizga manfaat keltiradigan nimalardir  undirib qolish kerak, — derdilar.

Xatimiz manzilga yetgach, tegishli tashkilot odamlari yozuvchilarning o'sha paytdagi rahbarlaridan birini chaqirib:

— O'zi bu yoshlaringiz nima istashyapti? — deb so'raganlarida u kishi xatdagi talablarni aytmay:

— Ularning ko'pida uy yo'q. Mashina, uy, dala hovli, deganlarday… degan, buni eshitganda Mir­aziz aka yarador arslondek o'kirgan edi:

— Bizning dardimiz shu edimi? Aytishga yuraksinmasa, yolg'on gapirmasayam bo'lardi-ku, — deb  yonib yurganlarini eslayman.

Keyin ona tilimiz mavqeini ko'tarish uchun kurashlar boshlandi. Ziyolilar, jumladan, o'sha davr­ning yosh shoir, yozuvchilari bu kurashning boshida bo'lishdi. Bizning ikki xonali uyimiz hanuz “Shtab” vazifasini ado etardi. Qaerda, qachon  kimlar gapiradi… Ancha tortishuvlar, talashuvlardan so'ng ona tilimizga davlat maqomi berildi. Xalqimiz hayo­tida katta voqea bo'lgan bu o'zgarishda Miraziz akaning xizmatlarini bo'rttirmoqchi emasman. Faqat u kishi minglarning biri bo'lganligini, Istiqlolgacha ham hurriyat unsurlari bo'lgan hamma narsa uchun kurashlarda bitta fuqaro sifatida  sobit yashaganligini, o'z hayotiy prinsiplaridan hech qachon chekinmaganligini aytmoqchiman, xolos. Zamonga qarab turlanib-tuslanib turadigan odamlarni, Abdulla Qahhor domla aytmoqchi, botinkasining ipigacha yomon ko'rardi. Ko'pchilik ichida ham:

— Sen munofiqsan, — deb tikkasiga aytar, buning uchun aksariyat paytlarda yomon ko'rinardi.

“Sen siyosat bilan shug'ullanguncha asaringni yoz!”, deganlar bo'ldi. Mustaqillik bo'lib, asar yozadigan paytlar ham keldi. Miraziz aka ham  o'zining ishini qilishga o'tdi. Eng avvalo, maktab o'quvchilari uchun bir, ikki pardali ma'rifiy pe'salar yozdi. Qahramonlari — Buxoriy, Farobiy,  Ibn Sino, Farg'oniy… Ular bolalarga allomalarimiz, ulug'larimiz haqida yoshiga yarasha bilim beradi.Chunki o'sha payt­larda biz “Beruniy bobomiz, Xorazmiy bobomiz”, der edik-ku, lekin ularning nima ish qilganligini ko'pchiligimiz, ayniqsa, o'quvchilar bilishmasdi. Mana, bugun ular haqida kitoblar nashr qilinyapti, kinolar ishlanyapti. Ommaviy tanish, ommaviy faxrlanish boshlangan. Miraziz akaning xizmati ehtimol, alanga ichidagi cho'g'chalik ham emasdir, lekin bu xizmat baribir bor va bo'lgan, shunisi ahamiyatli, deb o'ylayman.

Shundan so'ng ikki tomlik “Buyuklar muhabbati” dunyoga keldi. Tashqaridan qaraganda, bu mashhur insonlarning muhabbat savdolari haqida. Lekin bu qoliplovchi hikoyalar. Aslida buyuklar muhabbatiga to'sqinlik qilgan, ularni qiyinchilik girdobiga tashlagan ijtimoiy muhit tasviri birinchi planga chiqqan.

“Qirq bolaga qirq savol”… Bolalarga Vatan haqida ilk tushunchalar beruvchi, kimlarning avlodi ekanligini bildiruvchi qisqa she'rlar.

Jahon adabiyotidan tarjimalar… Tarjimon, avval ham aytganimday,  tarjima uchun tasodifiy mualliflar tanlamasdi. Chet avtorlarning asarlari qay bir jihatlari bilan bizning hayotimizga ham­ohang bo'lsa, kitobxonning dilidagi savolga javob bo'lsa, yo savol tug'ilishiga sabab bo'lsagina tarjimaga o'tilardi.

Sharq mutafakkirlaridan Abu Homid G'azzoliyning “Qalblar kashfiyoti”, “Saodatga eltuvchi yo'l” kabi tarjima asarlaridan so'ng avvalgi yili “Xotiralar” deb atalgan original asari chop etildi. Qahramonlari — ustoz shoir, yozuvchilar, o'zlarini o'qitgan muallimlar… Ularning ijodiga bir nazar, shaxsiyati haqida bilganlari…

Bu kitob chop etilgach, yaxshi fikrlar ko'p bo'ldi. “Hech kim aytmagan jihatlarini aytibsiz”, degan gap­lar aytildi. Shu bilan birga:

— Nima keragi bor edi o'tganlarni kovlab, — degan toshlar ham otildi. Hatto, o'zim ham:

— Shartmidi, zo'r bir shoirning zamona zayli bilan qilgan xatosidan so'z ochib…, — deya e'tiroz bildirdim.

— Yana shu xatolar takrorlanmasligi, bir millatga mansub kishilar do'ppi tor kelganida bir-birini sotmasliklari, balki bir-biri uchun fido bo'lishlari uchun haqiqatni yozdim… Miraziz akaning javobi shu bo'ldi.

Mana, haqiqatni yoza-yoza bahor kelsa, umr vafo qilsa sakson yetti yoshga kiradilar.

Keyingi paytlarda o'qish, yozishga qurbi kelmay qolgani uchun televizor bilan vaqt o'tkazadilar. Miraziz akani avvallari aksariyat yoqtirmaydigan odamlar:

— Nuqul og'riqlardan gap ochadi, — deb yozg'irishardi. Aziz do'stlar, adashibsiz, quvonsa bo'ladigan narsalardan rosa quvona oladigan insonlar!

Mamlakatimiz rahbari yaqin qardoshlarimiz bilan do'stona munosabatlar o'rnatganlarida, tomiri, ildizi bir bo'lgan mamlakat rahbarlari bilan og'a-inilarday quchoqlashib ko'rishganlarida bosh­lari osmonga yetadi:

— Bo'lar ekan-ku… — deydi, yosh boladay hayajonlanib.

Prezidentimiz tashabbuslari bilan o'tkazilgan “Mehr” operatsiyalariga tegishli xabarlar, ko'rsatuvlarni bitta qoldirmay ko'radilar.

— Qalbida millatparvarlik tuyg'usi mustahkam bo'lgan rahbargina o'z millatdoshlarini begonalarning oyog'i ostiga tashlab qo'ymaydi, xor bo'lishiga chidamaydi, — dedilar bir kuni.

O'g'il-qizlarimiz xalqaro olimpiadalardan g'olib bo'lib qaytganlarida, birgina o'smirimiz birvarakayiga dunyoning besh-oltita ta'lim dargohida o'qish imtiyozini qo'lga kiritganlarida, Prezident, ijod maktablari ochilganida, Ishoqxon To'ra Ibrat haqidagi kinoni tomosha qilganlarida… quvonganlarini ko'rsangiz edi! Yana Tojikiston kinoijodkorlari bilan birgalikda Alisher Navoiy va Jomiy hazratlari haqida badiiy film olinayotganidan darak topganida…

— Qo'qon muxtoriyati haqida ham badiiy film olish kerak,  oz yashagan bo'lsa-da, u bizning ilk mus­taqil davlatimiz…

— Bir paytlar “Navoiy”, “Yulduzli tunlar”, “Diyo­nat”, “Girdob” kabi asarlar serial qilingan edi. Bugun ekranlashtirilayotgan ko'plab saviyasi past milliy seriallar o'rniga Luqmon Bo'rixonning “Jaziramadagi kishilar”, Ulug'bek Hamdamning “Muvozanat”, Risolat Haydarovaning “Javzo” kabi asarlari serial qilinsa bo'lmaydimi?, — tarzidagi fikrlarni aytib o'tiradilar.

Hatto, “Sevimli”, “Zo’rTV” kabi xususiy telekanallarning “Zamon”, “Bu kun “ kabi informatsion ko'rsatuvlarini ham kutib ko'radilar.

— Rost gapni aytish, eshitish davrlarida yashash manglayimda bor ekan, shukur, — deb qo'yadilar.

…Gap avvalida aytganimday, “Sahifalar”ni “Oxirgi ishim”, degan edi. Miraziz aka dunyoning juda ko'p davlatlariga borganlar. Ba'zilariga xizmat safarlari bilan, ba'zilariga esa do'stlarining takliflari bilan. Turkiyaning o'ziga olti marta borish nasib qilgan. Vaqti-vaqti bilan turkiy tilli davlatlarda o'tkazilib kelinadigan she'riyat oqshomlaridagi faol ishtiroki uchun bir gal Jaloliddin Rumiy nomidagi birinchi mukofot bilan taqdirlangan ham. Afg'oniston, Moldaviya, Ozarbayjon, Gretsiya, Tatariston… xullas, borgan davlatlari haqida “Yo'lyozmalar” nomli asar yozgan edi.

— Men nimani ko'rgan bo'lsam shuni yozganman, zarracha to'qima yo'q, — degandi asarni yozib tugatgach. Ammo keyingi yillar salomatligidagi muammolar bois uni chop ettirishga ishonchi yo'q edi. Chunki kitobning hajmi juda katta, o'rtada mablag' masalasi bor.

“Sahifalar” qo'lga tekkach, qizimga qo'ng'iroq qilib:

— Orzu, “Yo'lyozmalar”ni sahifala, — dedi.

Demak, yana umid uyg'ondi. Umid yashasa, inson ham yashaydi ekan. “Jannat” deymiz, “ikki dunyo saodati” deymiz… Terakning uchidagi so'nggi yaproqdek ilinib turgan umr bo'lsa-da, baribir tiriklikka, tiriklik quvonchlariga yetadigan quvonch bormi…

Men bu kechinmalarni yozishdan avval rosa ikkilandim. Ayol boshim bilan o'zimning turmush o'rtog'im — Miraziz A'zam haqida yozish, xorazmcha aytganda, avash (bachkana ma'nosida) ko'rinmasmikan, deb o'yladim. To'g'ri, Lui Aragonday yozuvchi ham o'z turmush o'rtog'i haqida yozgan, Nozim Hikmatning Vera Tulyakova haqida dostoni bor… Lekin  ular er kishilar… Lekin baribir yozish istagidan voz kecha olmadim.

Yana bir jihati, bunday narsalar yana kimningdir yubileyi bo'lsa  yoki peshonasi yarqirab mukofot olsa, yozilishi mumkin edi. Miraziz akaning oltmish, yetmish, saksonlari oilamiz davrasida ixchamgina o'tib ketgan. Mukofot… Keling, shu masalani gapirmay qo'ya qolay…Chunki  u kishi uchun bu “hayot-mamot” masalasi hech qachon bo'lmagan.

Xo'sh, bo'lmasa nega yozdim?

Biz bugunidan suyunib, faxrlanib,  kelajagiga katta umidlar bog'layotgan mustaqilligimiz bunyodida juda ko'p fidoyi, millatparvar insonlar qatori Miraziz akaning ham hissasi borligini aytgim keldi! To'g'ri, bu hissa mashhur alloma Ibrohim Mo'minov yoki boshqa ko'p dovrug'li insonlarniki kabi katta bo'lmasligi mumkin. Lekin ummonlar ichida tomchicha bo'lsa-da, u bor. Va shu borligi bilan ahamiyatli, qadr­­li. Yuragida, ijodida Vatani bor, millati bor va ularga sadoqati, sevgisi bor inson o'z o'rnida nurli nuqta. U hech bo'lmasa o'zi turgan joyni shu'lalantirib turadi, o'zi turgan nuqtani qoraytirmaydi. O'zim bilgan, tanigan shu haqiqatni yana siz azizlargada bildirgim keldi.

Mabodo, “bu “Adabiyot va san'at”ning materiali yo “Kitob dunyosi”ning”, degan e'tirozlar bo'lsa: —  Yo'q, bu aynan “Hurriyat”ning mavzusi deyman. Chunki Miraziz A'zam degan iste'dod egasining, nihoyatda zahmatkash va o'z qarashlarida sobit bir inson hayot, ijod tolalari bilan aynan shu hurriyat tushunchasiga bog'lanib yashagan va yashayapti, tarzidagi javobimni aytgim keldi.

Qutlibeka RAHIMBOYEVA