O'zbekistondagi konstitutsiyaviy islohotlar: Dunyo jamoatchiligi e'tibori va e'tirofi

Mamlakatimizdagi konstitutsiyaviy islohot jarayonlarining yangi bosqichi boshlanmoqda. Joriy yilning 1 avgustigacha umumxalq muhokamasidan o'tkazilgan “O'zbekiston Respublikasining Kons­titutsiyasiga o'zgartish va qo'shimchalar kiritish to'g'risida”gi Konstitutsiyaviy qonun loyihasi yaqin orada Oliy Majlis Qonunchilik palatasining yalpi majlisi kun tartibiga olib chiqiladi. Qonun loyihasining matni tayyor bo'lishi bilan deputatlar muhokamasiga kiritiladi va xalq vakillarining fikrini inobatga olgan holda referendumga qo'yiladi.

O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi Spikerining birinchi o'rinbosari, Inson huquqlari bo'yicha O'zbekiston Respub­likasi Milliy markazi direktori, Konstitutsiya­viy komissiya raisi Akmal Saidov bilan konstitutsiyaviy islohot jarayonlaridan xalqaro hamjamiyat va xorijiy mamlakatlar jamoatchiligini xabardor qilish borasidagi ishlar haqida suhbatlashdik.

– Hurmatli Akmal Xolmatovich, Sizning ishtirokingizda Jeneva, Nyu-York va Pekin shaharlarida O'zbekistondagi konstitutsiyaviy islohotlarga bag'ishlab o'tkazilgan xalqaro davra suhbatlari tafsilotlaridan xabarimiz bor. Ushbu yo'nalishdagi ishlarning ko'lami va ahamiyati qanday?

– Konstitutsiyaviy komissiyaning mamlakatimizda amalga oshirilayotgan kons­titutsiyaviy islohotlar mazmun-mohiyatidan jamoatchilikni xabardor qilish bo'­yicha tadbirlar rejasi tasdiqlangan. Shu asosda o'tgan qisqa davrda 11 ta xorijiy davlatga O'zbekiston delegatsiyasining tashriflari amalga oshirildi.

Xususan, AQSh, Buyuk Britaniya, Shveysariya, Polsha, Yaponiya, Xitoy, Koreya Respublikasi, Hindiston, Saudiya Arabistoni kabi mamlakatlarda O'zbekis­tondagi konstitutsiyaviy islohotlarga bag'ishlab davra suhbatlari, har tomonlama muloqot hamda uchrashuvlar tashkil etildi. Shuningdek, BMT, BMT Inson huquqlari bo'­yicha kengashi, BMT Inson huquqlari bo'­yicha oliy komissari Bosh­qarmasi, YeXHT, YeXHT Parlament Assambleyasi, Parlamentlararo Ittifoq, Xalqaro mehnat tashkiloti, Islom hamkorlik tashkiloti rahbarlari va ekspertlari ishtirokida ayni mavzuda xalqaro davra suhbatlari va muloqotlar o'tkazildi.

– Xalqaro hamjamiyat va xorijiy mamlakatlar jamoatchiligining mamlakatimizdagi konstitutsiyaviy islohotlarga munosabati qanday?

– Xorijiy tashriflar doirasida O'zbekiston delegatsiyasi ishtirokida 50 dan ortiq ikki tomonlama va ko'p tomonlama uchrashuvlar bo'lib o'tdi. Bu tadbirlarda ikkinchi tomon sifatida rasmiy shaxslar, siyosatchilar, siyosiy muhitni shakllantiradigan doiralar vakillari, turli tahlil markazlari vakillari va xorijdagi vatandoshlarimiz ishtirok etdilar.

Uchrashuvlarda xorijiy va xalqaro hamkorlarimiz O'zbekistondagi konstitutsiyaviy islohotlarga, albatta, o'z munosabatlarini bildirdilar. Bu munosabatlar turlicha fikr-mulohaza, baho va qarashlardan iborat bo'lsa-da, ularning zamiridagi konstitutsiyaviy yangilanish­larimizga bo'lgan qiziqish, e'tibor va e'ti­rof alohida diqqatga loyiqdir.

Ushbu tadbirlarda, avvalambor, O'zbekistondagi konstitutsiyaviy islohotlar har bir inson qadri va huquqlarini ta'minlashga qaratilgani qayta-qayta ta'kidlandi. Mamlakatimizning konstitu­siyaviy islohotni amalga oshirishda xalq manfaatlaridan kelib chiqqan holda ish tutayotgani nihoyatda ijobiy yondashuv deb baholandi. Shu bilan birga, O'zbekistonning yangilanadigan Konstitutsiyasiga kiritilayotgan o'zgarishlar BMTning 2030 yilgacha bo'lgan davrga mo'ljallangan Barqaror taraqqiyot maqsadlariga uyg'un va hamohang ekani e'tirof etildi.

– Xorijiy va xalqaro hamkorlarimizning shu fikrlari, baho va qarashlaridan ayrim misollar keltirish mumkinmi?

– Xususan, shu yil 1-5 iyul kunlari London shahrida bo'lib o'tgan muloqotlarni olaylik. Buyuk Britaniya Parlamenti deputatlari J.Uittingdeyl, M.Pritchard, N.Smit, F.Smit va R.Xuk O'zbekistonning Asosiy qonuniga kiritiladigan o'zgartish va qo'shimchalarning umumxalq muhokamasini ta'minlashga qaratilgan izchil sa'y-harakatlarimizni qo'llab-quvvatlashini bildirdi.

Shuningdek, YeXHT Parlament Assambleyasida uchrashuv o'tkazildi. YeXHT Parlament Assambleyasi raisi M. Sederfelt mamlakatimizda amalga oshirilayotgan konstitutsiyaviy islohotlarning dolzarbligi va zaruriyligini ta'­kidladi. Uning fikricha, ushbu yangilanishlar mamlakatni siyosiy modernizatsiya qilish, boshlangan shiddatli islohotlarning ortga qaytmasligiga erishishga qaratilgan.

O'z navbatida, YeXHT Parlament Assambleyasi Bosh kotibi R.Montella qayd etganidek, yaqin orada yangilangan Konstitutsiyaning qabul qilinishi timsolida jahon hamja­miyatiga “Yangi O'zbekiston” yuz ochadi. Binobarin, siyosiy va iqtisodiy modernizatsiyani chuqurlashtirish uchun mamlakatga mustahkam huquqiy baza suv va havodek zarur.

– Jeneva shahridagi muloqotlar tafsilotiga yangi qo'shimchalaringiz bormi?

– Joriy yilning 2-5 iyul kunlari Jenevada o'tkazgan tadbirlarimiz ham juda samarali bo'ldi. Bu o'rinda, avvalo, Parlamentlararo Ittifoq Bosh kotibining e'tirofiga alohida to'xtalish lozim.

Janob Martin Chungong qayd etganidek, O'zbekistonning Asosiy Qonunga o'zgartirishlar kiritish to'g'risidagi konstitutsiyaviy qonun lo­yihasi umumxalq muhokamasidan o'tkazilgani va ushbu jarayonda jamoatchilikning keng ishtirok etgani, o'z navbatida, bo'lajak referendumning qonuniy negizda yuksak uyushqoqlik bilan o'tishiga yo'l ochadi. O'zbekiston Konstitutsiyaga o'zgartirishlar kiritish jarayonlarini izchillik bilan amalga oshirish borasida boshqa ko'plab mamlakatlarga namuna bo'lmoqda, deb ta'kidladi Parlamentlararo Ittifoq Bosh kotibi.

O'z navbatida, Xalqaro mehnat tashkilotining Bosh direktori o'rinbosari, Yevropa va Markaziy Osiyo mamlakatlari bo'yicha mintaqaviy direktori Heynz Koller O'zbekistonda Xalqaro mehnat tashkiloti konvensiyalari dasturulamal prinsiplarini konstitutsiyaviy normalar maqomida mustahkamlashga qaratilgan sa'y-harakatlarni astoydil ma'qulladi. Xususan, uning so'zlariga qaraganda, surunkali bolalar mehnati va majburiy mehnatni taqiqlash, ijtimoiy davlat g'oyasi bilan sug'orilgan konstitutsiyaviy normalar nihoyatda muhimdir.

BMT Inson huquqlari bo'yicha oliy komissari Boshqarmasining Universal davriy sharh bo'limi bosh­lig'i Jianni Magazzeni esa Universal davriy sharhning oldingi bosqichlari doirasida taqdim etilgan qonun ijodkorligi bilan bog'liq takliflarimiz ham O'zbekistonning yangilanayotgan Konstitutsiyasida o'z aksini topishiga umid bildirdi. Ushbu xalqaro siyosatchi ham O'zbekis­tonda inson qadri va huquqlarini himoya qilishga qaratilgan islohotlar amalga oshirilayotganini qo'llab-quvvatlashini ochiq aytdi.

BMT Inson huquqlari bo'yicha kengashining Sudyalar va advokatlar mustaqilligi masalalari bo'yicha maxsus ma'ruzachisi Diego Garsiya­-Sayan mamlakatimizda o'lim jazosi qo'llanmasligi haqidagi norma Kons­titutsiyada mustahkamlab qo'yilishini olqishladi. Uning e'tirof etishicha, Asosiy qonunda “Xabeas korpus” ins­titutini rivojlantirishga jiddiy ahamiyat berilayotgani va barcha shaxs­larning mamlakat hududida erkin harakatlanishi kafolatlanayotgani, sudyalar, yanada muhimi, advokatlarning haqiqiy mustaqilligi so'zsiz ta'minlanayotgani ham nihoyatda ahamiyatlidir.

BMT Inson huquqlari bo'yicha oliy komissarining o'rinbosari Nada al-Nashif qayd etishicha, konstitu­siyaviy islohot ichki konsensusga, ya'ni xalq birdamligi va jamiyat hamjihatligiga tayanishi shart. Shu ma'noda, u O'zbekiston rahbariyatining bu boradagi rejalarni aholi bilan keng muhokama qilishga qaratilgan sa'y-harakatlariga ijobiy baho berdi.

BMT Inson huquqlari bo'yicha kengashi raisi F.Villegas ham konstitutsiyaviy islohotlarni xalq xohish-­irodasi asosida amalga oshirilishini ma'qulladi. O'zbekistonning bu maqbul yondashuvi Asosiy qonunni takomillashtirish borasidagi ishlarni jahon hamjamiyatiga ochiq namoyon qilish uchun qulay imkoniyat hisoblanadi.

– Nyu-York shahriga, yanglishmasam, Konstitutsiyaviy komissiya tomonidan bir nechta tashriflar uyushtirildi?

– Shu yil 7-11 iyul kunlari bo'lib o'tgan dastlabki tashrif doirasida, avvalo, BMTda uchrashuvlar o'tkazildi.

Jumladan, BMT Bosh kotibi o'rinbosari, BMT Aksilterror boshqarmasi rahbari Vladimir Voronkov O'zbekiston Konstitutsiyasiga kiritiladigan o'zgarishlarga oid takliflar aholi o'rtasida keng muhokamalardan o'tkazilayotganini qo'llab-quvvatladi. Uning ta'kidlashicha, umumxalq muhokamasida kelib tushgan fikrlarning hisobga olinishi, shubhasiz, mamlakatning har bir fuqarosi yangilangan Asosiy Qonunni “Bu – mening Konstitutsiyam” deb tan olishi uchun muhim kafolatdir.

AQSh va Kanadadagi Buxoro yahudiylari kongressi prezidenti Boris Qandov haqiqatan ham O'zbekiston Konstitutsiyasini takomillashtirish fursati yetgani xususida so'zladi. Uning ta'kidlashicha, bu yangilanish­lar mamlakatda amalga oshirilayotgan siyosiy, huquqiy va ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar bilan ham­ohanglik kasb etishi darkor.

Bundan tashqari, joriy yil 1-4 avgust kunlaridagi tashrifimiz doirasida BMTning Nyu-York shahridagi qarorgohida O'zbekistonda amalga oshirilayotgan konstitutsiyaviy islohotlarga bag'ishlangan xalqaro davra suhbati bo'lib o'tdi. Ushbu nufuzli forumda BMTga a'zo davlatlarning Osiyo, Yevropa, Amerika va Afrika qit'alariga mansub 40 dan ortiq missiyasi vakillari hamda ekspertlari, shuningdek, BMT tarkibidagi turli tuzilmalar xodimlari – jami 55 nafar ishtirokchi qatnashdi.

Shuningdek, AQShda bir qator uchrashuvlar ham o'tkazdik. Xususan, Parlamentlararo Ittifoqning Nyu-York shahridagi ofisi rahbari P.Torsni O'zbekiston rahbariyati kons­titutsiyaviy islohotga puxta tayyorgarlik ko'rgani va uni izchil amalga oshirayotganini e'tirof etdi.

Parlamentlararo Ittifoqning Nyu-York shahridagi ofisi rahbarining maslahatchisi A.Motter esa Asosiy qonunda xalqaro huquq ustuvorligini belgilash masalasini ham ko'rib chiqishni tavsiya etdi. Uning so'zlariga qaraganda, xalqaro shartnoma ratifikatsiya qilinganidan so'ng to'g'ridan-to'g'ri milliy qonunchilikning uzviy qismiga aylanadi, degan prinsipning Konstitutsiyada mus­tahkamlanishi ayni shu natijaga erishish imkonini beradi.

BMT Bosh kotibining birinchi o'rinbosari A.Mohammed keng jamoatchilikka konstitutsiyaviy islohotning mazmun-mohiyati va ahamiyatini tushuntirish borasida aniq amaliy ishlar qilinayotganini ma'qulladi. U O'zbekistondagi konstitutsiyaviy islohot yakuniga yetganidan so'ng dunyoning boshqa mamlakatlari uchun o'ziga xos modelga aylanishiga ishonch bildirdi.

Turkiston-Amerika Assotsiatsiyasi Prezidenti A.Xo'ja o'zi rahbarlik qilayotgan uyushma vakillari O'zbekistondagi konstitutsiyaviy islohotni qo'llab-quvvatlashlarini ma'lum qildi. Zero, bu o'zgarishlar vatandoshlar taqdiriga ham daxldordir.

BMT Bosh Assambleyasi Raisi A.Shahid O'zbekiston Konstitutsiyasiga kiritilishi mo'ljallanayotgan o'zgartirishlar BMTning taraqqiyot maqsadlari bilan hamohangligiga e'tibor qaratdi. Bunday yondashuv Barqaror taraqqiyot maqsadlarini ro'yobga chiqarishda amaliy ahamiyat kasb etishi tayin.

– Konstitutsiyaviy komissiya vakillarining Polshaga tashrifi samarali kechdimi?

– Varshava shahriga tashrif joriy yil 4-5 iyul kunlari amalga oshirildi. Safar jarayonida asosan ta'lim, ma'rifat muassasalari vakillari va fuqarolik jamiyati ins­titutlari faollari bilan muloqot alohida diqqat markazida turdi.

Jumladan, Polsha Tabiiy va gumanitar fanlar universiteti professori Ye.Shukalski O'zbekiston Konstitutsiyasiga axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, ekologiya sohalariga taalluqli, shuning­dek, ayollar, bolalar, nogironlar huquqlari himoyasini kafolatlashga oid yangi huquqiy normalar kiritilayotganini ijobiy baholadi. Bularning barchasi O'zbekiston jahon hamjamiyati uchun ustuvor ahamiyatga ega maqsadlar sari intilayotganidan dalolat beradi.

Konstitutsiyada fuqarolik ja­miyatining roli qanchalik aks ettirilishi – davlat taraqqiyot sari shunchalik intilayotganini ko'rsatadi, deydi “Polsha-Sharq” hamkorlik assotsiatsiyasi Prezidenti Y.Brill. O'zbekistonning yangilanayotgan Konstitutsiyasi bu borada namuna bo'lishiga uning ishonchi komil.

Shuningdek, “Polonia Union” fondi Prezidenti E. Skarzinski esa O'zbekiston Konstitutsiyasida yoshlarning har tomonlama rivojlanishi uchun sharoitlar yaratish borasida davlat majburiyatlari belgilab qo'yilishini ma'qullaydi. Bu, shubhasiz, kelajak avlod uchun yuksak javobgarlik hissining ifodasidir, deydi u.

O'z navbatida, Varshava Menej­ment universiteti rektori professor P.Charneskiy Konstitutsiyada ta'lim, ayniqsa, oliy ta'lim sohasi va pedagoglar obro'-e'tiborini oshirishga oid yangi normalar kiritilayotganini olqishladi. Uning fikricha, bunday yondashuv O'zbekiston rahbariyati mamlakat istiqboliga g'oyatda ulkan mas'uliyat bilan yondashayotganini anglatadi.

– Osiyo qit'asidagi qaysi davlatlarga Konstitutsiyaviy komissiya vakillarining tashriflari amalga oshirildi?

– Bu o'rinda Yaponiya va Hindis­ton, Xitoy va Janubiy Koreya davlatlariga tashriflarni alohida qayd etish lozim.

Tokioga shu yil 7-11 iyul kunlaridagi tashrif doirasida Yaponiya Parlamenti Quyi palatasi deputati, “O'zbekiston bilan do'stlik” parlament ligasi ijroqo'mi rahbari K.Sudzuki bilan uchrashuv bo'ldi. K.Sudzukining ta'kidlashicha, konstitutsiyaviy islohot timsolidagi taqdirulamal o'zgarishlarni ro'yobga chiqarish jarayonlarida milliy xavfsizlikni ta'minlash va inson huquqlarini himoya qilish masalalari o'rtasidagi muvozanatning buzilishiga yo'l qo'ymaslik juda ham muhimdir.

Yaponiyaning Xalqaro munosabatlar instituti Bosh direktori Ichikava Tomoko e'tirof etishicha, O'zbekistonning konstitutsiyaviy islohot jarayonlariga fuqarolarni faol va keng jalb etish borasidagi tajribasi yaponiyalik qonun ijodkorlari uchun qiziqarlidir.

Nagoya Universiteti professori M.Sato ham konstitutsiyaviy qonun loyihasi yuzasidan bildirgan aniq fikrlari bilan bizni hayratda qoldirdi. Yapon olimining e'tirof etishicha, yangilanayotgan O'zbekiston Kons­titutsiyasining 13-20-moddalaridagi normalar inson huquqlarini himoya qilish borasidagi dunyoda misli ko'rilmagan yangi tashabbuslar ekani bilan alohida diqqatga molikdir.

Markaziy Osiyo va Kavkaz mamlakatlari instituti Bosh direktori T.Tanaka O'zbekiston Konstitutsiyasining 90-moddasiga tavsiya etilayotgan tuzatishni mantiqan asosli, deb hisoblaydi. Nega deganda, shu yo'l bilan joriy islohotlarni kelgusida yanada chuqurlashtirish uchun mus­tahkam huquqiy zamin yaratilmoqda.

– Hindistonlik ekspertlarning konstitutsiyaviy islohotlarimizga munosabati haqida ham so'ramoqchi edim?

– Joriy yil 12-14 iyul kunlari Dehliga tashrif doirasida Hindis­tonning bir qator yetakchi siyosatchilari, davlat va jamoat arboblari bilan ayni mavzuda muloqotlar o'tkazildi. Hindiston Tashqi ishlari davlat vaziri M.Lekxi bilan uchrashuv shular jumlasidandir.

M.Lekxi yangilanayotgan O'zbekiston Konstitutsiyasida millatlararo, din­­lararo va gender tenglikni mus­tahkamlash prinsipining aks ettirilishi insonparvarlik bobida butun mintaqa uchun namuna, qolaversa, ko'p­lab musulmon mamlakatlari va sobiq sovetlar saltanati o'rnida tashkil topgan mustaqil davlatlar uchun munosib ibrat bo'lishini ta'kidladi. Hindiston Tashqi ishlari davlat vaziri, shuningdek, davlat bilan xususiy sektor manfaatlari yuzasidan istiqbolda qandaydir nizolar kelib chiqmasligi uchun konstitutsiyaviy qonun loyihasini yetakchi milliy va xorijiy ekspertlarning sinchkov nigohidan yana bir bor o'tkazib olishni tavsiya etdi.

Hindiston Parlamenti Yuqori palatasi Bosh kotibi, Devon rahbari P.Modining e'tirof etishicha, O'zbekistonning yangilanayotgan Konstitu­siyasi nafaqat mamlakat fuqarolari, balki butun mintaqa aholisi uchun nihoyatda katta ahamiyatga egadir. Shuningdek, “Tillotoma Foundation” markazi yetakchi ilmiy xodimi Mina Singx Roy ham mamlakatdagi konstitutsiyaviy islohot istiqboldagi shiddatli demokratik yangilanishlarni joriy o'zgarishlar bilan uyg'unlashtirishning muhim tarixiy va mantiqiy bosqichi ekanini ta'kidladi.

Hindistonning   O'zbekistondagi sobiq elchisi V.Kumar so'nggi vaqtda aholi va fuqarolik jamiyati institutlaridan 100 mingdan ziyod taklif kelib tushgani haqida to'xtaldi. Shu omilning o'zi ham mamlakat Prezidenti olib borayotgan siyosat xalq tomonidan nechog'lik keng va faol qo'llab-quvvatlanayotganini yaqqol ko'rsatib turibdi.

Hindiston Saylov komissiyasi raisi R. Kumar O'zbekistonning davlat organlari yangilanadigan Konstitutsiya normalarini amaliyotga samarali tatbiq etishga layoqatli bo'lishlari kerakligini ta'kidladi. Aks holda, dedi u, jamoatchilikning tanqidi va yangicha o'zgarishlarga nisbatan ishonchsizlik kuchayadi.

– Mumkin bo'lsa, Janubiy Koreya va Saudiya Arabistonida kons­titutsiyaviy islohotlarimiz targ'ibotiga bag'ishlab o'tkazilgan uchrashuvlar tafsilotlariga ham to'xtalsangiz?

– Seul shahriga joriy yil 19-22 iyul kunlari amalga oshirilgan tashrif doirasida, jumladan, “O'zbekiston-Koreya” biznes-assotsiatsiyasi direktorlar kengashining raisi K.Keon bilan uchrashuv bo'ldi. Uning ta'kidlashicha, Koreya Respublikasining yirik biznes doiralari Janubiy Koreyaning O'zbekistondagi ishbilarmonlik faoliyatiga ko'maklashishga qaratilgan konstitutsiyaviy islohotni qo'llab-quvvatlaydi.

Koreya Respublikasi Parlamentining “O'zbekiston-Koreya” do'stlik uyushmasi raisi Pak Kvan On fikriga qaraganda, O'zbekistondagi konstitutsiyaviy islohot xususiy mulkka oid huquqni to'la kafolatlaydi. Bu, o'z navbatida, Janubiy Koreya investitsiyalarini mamlakat iqtisodiyotiga jalb etish uchun jozibali muhit yaratishga xizmat qiladi.

Koreya Respublikasi Tashqi ishlar vazirining birinchi o'rinbosari Cho Xyon Dong Janubiy Koreya O'zbekistondagi konstitutsiyaviy islohotni to'liq qo'llab-quvvatlashini bildirdi. Asosiy qonunga kiritilayotgan o'zgarti­rishlar, uning e'tirof etishicha, O'zbekistonda eski tizimdan demokratiya va bozor iqtisodiyoti sari uzil-kesil o'tilayotganidan darak beradi.

Bundan tashqari, 24-27 iyul kunlari Jidda shahriga tashrif doirasida Saudiya Arabistoni Qirolligi Tashqi ishlar vazirining birinchi o'rinbosari Valid al-Xorijiy bilan muloqot bo'lib o'tdi. Uning e'tirof etishicha, mamlakatimizdagi konstitu­siyaviy islohot O'zbekiston Prezidenti rahbarligida amalga oshirish mo'ljallanayotgan demokratik yangilanishlarni to'laqonli im­p­lementatsiya qilishning muhim va mantiqiy bosqichidir.

Islom hamkorlik tashkiloti Bosh kotibi X.Taxa mazkur xalqaro tuzilma O'zbekistonning islohotlar yo'lini to'liq qo'llab-quvvatlashini ma'lum qildi. IHT Bosh kotibining fan va texnologiyalar bo'yicha o'rinbosari A.Musinov, o'z navbatida, O'zbekistonning konstitutsiyaviy islohot modeli kelajakda IHTga a'zo mamlakatlar tomonidan o'rganilishi va tatbiq etilishi mumkinligini ta'kidladi.

– Akmal Xolmatovich, savollarimizga atroflicha javob berganingiz uchun katta rahmat.

G'ulom MIRZO suhbatlashdi.