O'zbekmisan, O'zbek bo'l!

21 oktyabr — O'zbek tiliga davlat tili maqomi berilgan kun

Birinchi uchrashuv

Bu voqeaga chorak asrdan oshdi. Viloyat hokimining ijtimoiy masalalar bo'yicha o'rinbosari lavozimida ishlayotganimning birinchi yili edi. Hokimlikning pogonli eshikbonidan tortib, binoning o'n ikkinchi qavatida o'tiradigan birinchi rahbarigacha o'zaro boshqa tilda, men bilan esa  binoyidek o'zbek tilida gaplashardi. O'tkaziladigan katta-kichik majlislar davlat tilida boshlansa-da, birozdan so'ng ikki tilda davom etardi. Dolzarb masalalarga bag'ishlangan bunday yig'ilish­larda ba'zan hukumat idoralarining rahbarlari, vazirlar, Oliy Majlis deputatlari qatnashar, ammo lom-mim demasdan ketishardi.

Buning ustiga, xuddi qonunda belgilab qo'yilgandek, hokimiyat rahbarlari poytaxtdan borgan mehmonlar oldida hech bir istiholasiz o'z xodimlari bilan o'zga tilda so'zlashar, bundan zarracha bo'lsin, xijolat chekmasdilar. Viloyat markazi va uning atrofidagi tumanlardan qabulga kelgan fuqarolar ham fikrini nodavlat tilida bayon etar, men ularni to'la-to'kis tushunayotgandek jimgina eshitib o'tirardim. Ikki tilda ijod qilgan buyuk yozuvchi va olim Sad­riddin Ayniy tug'ilgan qo'shni “Soktari” qishlog'idagi adib nomi bilan atalgan o'zbek tilidagi o'rta maktabda (o'qituvchi va sinfdosh­larimning anchaginasi shu qishloqlik bo'lib, ular bir-birlari bilan tojikcha muloqot qilardilar) o'qiganimning ta'sirimikan, suhbatdoshimning muddaosini anglagandek bo'lardim. Bu borada menga uzoq yillar gazetaning issiq-sovug'ini totgan, keyinchalik obkomda ishlab, tizimning ikir-chikirigacha o'zlashtirib olgan kotibiyatimiz mudiri, jurnalist Behbud Jumayev ko'makdosh bo'lar, u ham tojik tilini bilmasa-da, umri shaharda o'tgani uchunmi, maqsad nima ekanligini darrov bilib olardi. Men ishni shu tarzda davom ettirish, davlat tili to'g'risidagi qonunga zid ekanligini bilaturib jim o'tirishim mumkin emasligini butun vujudim bilan his etar, bundan tezroq qutulish yo'lini izlardim. Bir kuni qabulga birinchi bo'lib kirgan o'ttiz-o'ttiz besh yoshdagi oq-sariqdan kelgan, xushbichim, did bilan kiyingan, qaddi-qomati havasli juvon salomlashib, tojikcha gapira bosh­lashi bilan uzr so'rab to'xtatdim. Fuqaroning ismi-sharifi, qaerda kim bo'lib ishlashi, manzili va qanday masala bilan kelganligini yozib turadigan yordamchim Bobur Saidov va uning yonida o'tirgan Behbud aka menga yarq etib qarashdi. Men hech narsa bo'lmagandek, aspiranturaga kirib o'qishga yordam so'rab kelgan universitetning yosh o'qituvchisiga yuzlandim:

— Universitet davlatga qarashli bo'lgan ta'lim muassasasi. To'g'rimi?

— To'g'ri, — dedi yosh o'qituvchi xiyol hushyor tortib.

— Hokimiyat-chi?

— Hokimiyat ham davlat idorasi.

— Ha, hokimiyat ham davlat tashkiloti, — davom etdim men. — 1989 yilning 21 oktyabr kuni qabul qilingan “O'zbek tiliga davlat tili maqomi berish to'g'risida”gi Qonunga asosan davlat tilida gaplashsak, e'tirozingiz yo'qmi?

Pasportida millati o'zbek deb yozilgan yosh o'qituvchi uyaldimi,“yo'q” ma'nosida boshini xam qilgancha ohistagina tebratib qo'yaqoldi.

— Bu boshqa gap,  — dedim men uni xijolatlikdan chiqarmoqni istab. — Axir, biz ziyo­limiz-ku. Ikkimiz ham o'z o'rnimizda nafaqat davlat tilida gapirishda, balki o'qish, yozish, ish yuritishda ham boshqalarga ibrat bo'lmasak, ona tilimizning sofligi va ravnaqi uchun jon kuydirmasak, bu ezgu ishni bizga birov chetdan kelib qilib bermaydi-ku, singlim. Shunday emasmi?!

Suhbatdoshim fikrimni ma'qullagach, iltimosini o'zbek tilida amal-taqal qilib tushuntirdi. Uning masalasini belgilangan tartib-qoida bo'yicha ko'rib chiqishga kelishib, xayrlashdik. Eshik yopilishi bilan Behbud aka labini tishlagancha boshini sarak-sarak qildi.

— Tinchlikmi, aka? — ajablanib so'radim undan.

— Bu qizning kimligini bilasizmi? — savolga savol bilan javob berdi u.

— Bularni siz yaxshi bilasiz, —  dedim,  menga qizig'i yo'q degandek, — men esa endi ko'rib turibman.

— Bu mashhur shikoyatchi falonchining qizi, — dedi Behbud aka xavotir bilan. — Siz bilan mening ustimdan mag'zava ag'darish uchun onasi ataylab yuborganga o'xshaydi. Uch kishi o'tirganimiz uchun janjalga bahona topolmadi, shekilli. Yolg'iz bo'lganingizda, siz bilan yoqa vayron bo'lishdan ham qaytmasdi. Uchovimizga bas kelolmasligini bildi, shekilli, indamaygina ketdi. Lekin onasi tinch o'tirmaydi. Baribir yozadi…

— Chumchuqdan qo'rqqan tariq ekmas ekan, — dedim kimlarningdir nog'orasiga o'ynab, yuqori idoralarga uzoq yillardan buyon tinimsiz “dumaloq xat”lar yo'llab, universitetni loyqalatib kelayotgan keksa o'qituvchi ayolni eslab, — parvo qilmang, vaqti-soati bilan bunga ham chek qo'yiladi.

Shu kuni qabulga kelganlarning pasportlarida “millati o'zbek” deb yozilgan bo'lsa-da, davlat tilida muloqot qilishga toblari yo'q edi. Men esa ularning har biriga yosh o'qituvchiga aytganlarimni takrorlab, davlat tilida so'zlashga undardim.

— Bizning ona tilimiz tojik tili, akamullo, — dedi kasalxona bosh hakimidan shikoyat qilib kelgan uzun bo'yli, ozg'in, yoshi bir joyga borib qolgan shifokor. — Bu shaharda hamma uyida ham, ko'cha-ko'yda ham, ishda ham shu tilda gaplashadi. Siz ham bir muallim olib, o'rgansangiz zarar qilmaysiz…

— Siz va shahar xalqining uyda, ko'cha-ko'yda nafaqat tojik tilida, xohlagan tilda gapirishga haqqi bor. Bunga hech kim monelik qilmaydi. Lekin, mana bu yerda, umuman, davlat idoralarida davlat tili hisoblangan o'zbek tilida gapirish, ish yuritish — bu qonun talabi. Qonun esa barchaga barobar. Buning ustiga, pasportingizda millati o'zbek, deb yozilgan. Demak, muallim menga emas, sizga kerak, “akamullo!”.

Bu gaplar o'sha kuniyoq yashin tezligida butun viloyatga tarqalganini, menga qarashli bo'lgan ta'lim, fan, tibbiyot, madaniyat va san'at, din, ommaviy axborot vositalari, yoshlar, harbiy, siyosiy partiyalar, kasaba uyushmalari, sport, turizm sohalarining rahbar va xodimlari davlat tilida ish yuritishga kirishgan­liklarini odamlar haligacha mamnuniyat bilan eslashlarini eshitganimda, dil-dilimdan quvonaman.

Ikkinchi uchrashuv

Qizim maktabga chiqadigan bo'lganda shahar xalq ta'limi bo'limi mudiri bilan maslahatlashib, yashayotgan joyimizga yaqin bo'lgan Alisher Navoiy nomli maktabga to'xtaldik. Bu maktabni shahar hokimi ham maqtab, o'qituvchilari bilimdon va tajribali ekanligini e'tirof etdi. Qizim birinchi sinfda o'qiy boshladi. Sinfdosh dugonalari hokimiyat mehmonxonasi va uylariga tutash mahallada yashar, ularni uyimizga taklif qilib, birga dars qilar edi. Men undan maktabdagi tartib-intizom, o'qituvchilarning darslarni yaxshi o'tishi haqida iliq fikrlar eshitib, xursand bo'lardim.

Bir kuni tushlikka kechroq keldim. Qizimning dugonalaridan biri uy vazifasi qilib berilgan she'rni yod aytayotgan ekan. Yaqinroq borib quloq tutdim. U she'rni tojik tilida burro va ravon aytdi. Navbat qizimga kelganda u ham yodlagan she'rini tutila-tutila tojikcha irod etdi. Bundan hayron bo'lib, qizaloqlar davrasiga qo'shildim. Ularni she'r­­ni yaxshi o'qiganliklari bilan tabrik­lab, ustoz­larining ismi-sharifini, nimalarni o'rgatayotganligini so'rab-surishtirib, haqiqiy ahvolni bilib oldim. Buni qarangki, birinchi sinf o'quvchilarining qizimdan bosh­­qa hammasi tojik tilida gaplashar, shuni asos qilibmi yoki o'quvchilar “darsni yaxshi o'zlashtirishi” uchunmi, o'zbek tilida o'tilishi kerak bo'lgan dars boshqa tilda o'tilayotgan ekan. Qizim qanchalik qiynalmasin va o'qituvchidan yumshoqqina dakki eshitmasin, onasiga ham, menga ham og'iz ochmay, sinfdosh dugonalari yordamida tojik tilini o'rganayotgan ekan. Bundan xursand bo'ldim. Ammo bu “himmat” o'zbek tilidagi maktabda bilibmi-bilmaymi qilinayotganligi meni qattiq tashvishlantirib qo'ydi. Bundan, viloyat xalq ta'limi boshqarmasi bosh­lig'ini ogoh etib, masalani shov-shuvsiz oydinlashtirishni so'radim.

— Sizning qizingiz o'qiyotgan birinchi sinf­­da o'zbek tilida o'tilishi kerak bo'lgan darslar tojik tilida o'tilayotganligiga o'zim guvoh bo'ldim, — dedi ertasi kuni boshqarma boshlig'i qo'ng'iroq qilib. — Hozir sababini o'rganayapmiz. Bir qarorga kelgach, sizga xabar beraman.

O'sha kuni kechqurun shahar hokimi, “oblono” va “gorono” mudirlari hamda maktab direktorini taklif qilib, ta'lim tizimida davlat tili to'g'risidagi qonun talablari ochiqdan-­ochiq buzilayotganligi chuqur tahlil qilinib, viloyat xalq ta'limi boshqarmasi boshlig'i bilan shahar hokimi jiddiy ogohlantirildi. O'z vazifasiga loqayd qaragani va qonun  buzilishiga yo'l qo'ygani uchun shahar xalq ta'limi bo'limi mudiri, maktab direktori va o'qituvchi egallab turgan lavozimidan ozod qilindi. Bundan tegishli xulosa chiqarib olish uchun tizimdagi barcha maktablarni voqif etish viloyat xalq ta'limi boshqarmasi boshlig'iga topshirildi. Qizim esa o'qishni boshqa maktabda davom ettirdi.

Uchinchi uchrashuv

Yaqinda nufuzli oliy o'quv yurtlaridan birining taklifi bilan “O'zbek tilining kechagi va bugungi kuni” mavzusida ma'ruza qilgani bordim. Professor-o'qituvchilaru talabalar bilan liq to'lgan hashamdor zalga kirishim bilan nigohim buyuk allomalarimiz, shoir va yozuvchilarimizning ona tilimizni madh etgan go'zal fikrlari bitilgan rang-barang shiorlarga tushib, dil-dilimdan quvondim. Sahna peshtoqida Navoiy bobomizning chiroyli yozilgan mashhur “Tilga ixtiyorsiz — elga e'tiborsiz” hikmati ko'zga yorqin tashlanib, koshonaga o'zgacha bir ulug'vorlik, bayramona kayfiyat baxsh  etib turar, tadbir ishtirokchilari ruhiyatida g'urur, faxru iftixor uyg'otmay qolmasdi. Bu shubhasizki, mening ham qalbimdagi tuyg'ularni jo'shtirib, ona tilimiz haqida ayt­moqchi bo'lgan fikr-mulohazalarimga qanot bo'ldi.

Yoshlar masalalari va ma'naviyat ishlari bo'yicha oliy ta'lim dargohidagi mas'ul tadbirni ochib, menga so'z berdi. Ona tilimizning o'tmishdagi qismati va mustaqillik yillaridagi ravnaqi haqida o'zim shohidi bo'lgan voqealar, kitoblaru gazeta-jurnallarda o'qiganlarimdan misollar keltirib, qabul qilingan qonun va qarorlar ijrosi haqida to'xtalib, yutuq va kamchiliklarimizni ham o'rtaga tashladim. Savol-javobga kelganimizda ayrim nuqsonlarimiz “manaman”, deb yaqqol bo'y ko'rsatdi. Ayniqsa, nafaqat talabalar, balki professor-o'qituvchilar ham sakkiz-o'n so'zdan iborat o'zbek tilidagi savolga ruscha so'z qo'shib gapirishlari, ularning o'z ona tillariga bo'lgan hurmat va muhabbatlari nechog'li ekanligini ko'rsatdi. Buning ustiga, kitobdan she'r va matn o'qigan talabalar ham so'zlarni talaffuz qilishda qiynalib, prorektorni chuqur xo'rsinishga undadilar. Men ularning bunday kamchiliklardan qutulishlari uchun ko'proq badiiy adabiyot o'qishlarini tavsiya qilib, sevimli shoirimiz Erkin Vohidovning mana bu to'rtligini misol keltirdim:

Parvoz chog'i tayyoraning dilbar kelini

Ko'k toqini bizga taxti Sulaymon qildi.

Lekin e'lon o'qiganda o'zbek tilini,

Davlat tili bo'lganiga pushaymon qildi.

O'zbegim, o'zi o'ziga begim! O'zingni, o'zligingni teran anglamoq istasang, ona tilingni onangni sevgandek sevgin! Har bir so'zini ardoqla, asra! Boyligiga boylik, kuchiga kuch qo'shgin! Uning qaddini, qadrini hamisha va hamma joyda yuksak tut! Toki hazrat Navoiy bobomizning ruhlari doimo shod bo'lsin!

Nuriddin OChILOV,

O'zbekiston Milliy universitetining

jurnalistika fakulteti o'qituvchisi.