Rizq va umr yoxud ular orasidagi farq qancha?
Yaratgan — Xoliq insonga bir bora umr ato etadi, deyishadi. Hayot davomida odam bolasi necha yil umr ko'radi, rizqining o'lchovi qancha, buni ham oldindan hech kim aytib bera olmaydi. Bu mavzu haqida yozishimga ona tomonimdan bobom – mulla Eshmuhammadning hayotida bo'lib o'tgan qiziqarli voqealar sabab bo'ldi.
Bir kuni onam rahmatli bilan bobomning uyiga mehmonga bordik. Bobom – qordek oppoq soqollari ko'ksiga tushib turgan qarilik ham unga o'zgacha chiroy, o'zgacha nur bag'ishlab turgan to'qson yoshlar atrofidagi otaxon. Tashqaridan qaraganda yuzlarida xuddi quyosh charaqlab turgandek edi.
Bobom o'tgan asrning boshlarida Buxorodagi madrasani tugatib, Samarqandning Miyonqol hududidagi Oqtepa qishlog'ida umrguzaronlik qilardilar. Juda ham ilmli, dono va hayotning achchiq-chuchugini ko'p ko'rgan bu inson har gal borganimizda falsafaga yo'g'rilgan ibratli hikoya-voqealarni so'zlab berardi. Shunday kunlarning birida:
— Bola-a-a-m, deya o'smoqchilab gap boshladilar bobom, — insonning umri juda ham qisqa. Shu umr davomida qilgan yaxshiliklaringiz, zegu amallaringiz, ibodatingiz o'zingiz bilan yo'ldosh bo'lar ekan. (U kishi hech kimni sensirab gapirmasdilar).
Sizlarga bir voqeani aytib beray deya davom etdi bobom. — O'tgan asrning o'rtalari, yoshim oltmishdan oshib qolganmidi, hozir anig'i esimda yo'q. Bir kuni qo'shnim tong sahardan yugurib chiqdi.
— Mulla bova, huv, mulla bova, — hovliqib tez-tez so'zlardi-yu, u yon bu yonga alanglardi u. — Sizni uyingizni “obiska” qilishga partqo'm bilan uchaskovoy kelishar ekan, katta nevarangizdan eshitib qoldim. Ehtiyotingizni qiling, deb ogohlantirgani chiquvdim.
Men esa:
— Xayr, mayli, kelishaversin, Ollohdan yashirmaganimizni bandalaridan, hukumatdan ham yashirmaymiz. Bizning borimiz shu, – dedim.
Biroq uyda ustozimdan qolgan bitta “Qur'oni karim” va Fariddin Attor hazratlarining tasavvufga oid “Mantiq-ut tayr” va “Tazkiratul avliyo” kabi bir necha qimmatbaho kitoblarim bor edi. Shularni yig'ib bir qopga joyladimu, hovlimizning bir burchidan chuqurroq o'ra kovlab ko'mib qo'ydim. So'ngra hovlimizdagi ekin tikinlarni sug'organ kishi bo'lib suv qo'yib yubordim.
Kun choshgohga yaqinlashganda darhaqiqat, uyimizga partqo'm — hamqishlog'im Ergash bilan uchaskovoy bir sap-sariq kishi, hozir ismi yodimda yo'q, haydovchisi bilan uch kishi bo'lib kelishdi. Kelishdi-yu, birdan dag'allik bilan baqir-chaqir qila boshlashdi. He yo'q, be yo'q, uyga to'g'ri kirib kelib iskovich itdek har yoqni titkilashni boshlashdi.
Men esa “tinchlikma, bolalarim, nima gap? Kimni, nimani qidiryapsizlar”, — dedim. Ulardan biri esa: “Uv, boboy, sen dindor ekansan”, — deya sensirab o'dag'aylardi. Qolganlari esa uyning ichini ag'dar-to'ntar qilib, rosa titkilashdi.
Uydagi eski-tuski kiyim-kechaklardan tashqari deyarli hech narsa topishmadi. Shundan so'ng ular kelib meni hamma yog'imni titkilab, cho'ntaklarimni kovlab barcha narsalarimni olib qo'yishdi. Uch-to'rt so'm pulu tasbehdan bo'lak hech narsa chiqmadi. Bu nima, bu nima – bo'g'riqqanicha yoqamdan tutib bo'g'ib oldi partqo'm Ergash tasbehni ko'rsatib.
— Hoy, Ergash bolam, o'zingizmisiz? Kechagina mansabga o'tirguningizcha salomni kanda qilmasdingiz, bugun bunday beadablik qilyapsiz. Hammamiz ham musulmonmiz, axir bovangiz ham biz bilan masjidda namoz o'qirdilar. Nima, siz Xudodan, musulmonchilikdan tondingizma, bovangiz tengi boboydi, yoqasidan ushlab, tomog'idan olishga uyalmadingizma?, — dedim.
Bu gaplardan so'ng tomog'imni battarroq qattiq bo'g'a boshlaganidan ovozim xirillab chiqardi. Shundan so'ng, nafas yetmay qolib, qo'l-oyog'im bo'shashib, hushimdan ketib qolibman. Ko'zimni ochganimda kiyim boshim jiqqa ho'l, yerda yotardim. Katta enangiz, bechara, yig'lagancha tepamda o'tirib, partqo'm bilan uchaskovoyni qarg'ayotgan edi.
Ular – uyga kelgan “chaqirilmagan mehmonlar” esa allaqachon juftakni rostlashga ulgurishgan edi.
Birozdan so'ng o'zimga kelib, “qo'ying, onasi, qarg'amang, qarg'ish yomon narsa, undan ko'ra ularga insof tilang. Insof kirmasa bizga o'xshagan yana qancha musulmondi uyini kuydiradi, bular”, — dedim.
— O'zlarini uyi kuysin, battar javrardi katta enangiz, — yoqangizdan bo'g'ib, o'ldirib qo'yay dedi-ya, juvanmarg o'lgur. Ha, tomoqqinangdan bo'g'ilib o'lgur, ha uying kuygur. Shu ko'yi katta enangiz ancha vaqtgacha yig'lab o'tirdi…
Oradan ancha vaqtlar o'tdi. Hovliga quyilgan suvlar qurib ketgach, kitoblarni yer ostidan kovlab olganimizda ular Xudoni qudrati bilan qup-quruq turgan ekan.
Shu-shu bu voqealar ancha unut bo'lib ketdi. Oradan bilmadim, necha yillar o'tdi. Bir kuni qishloqdagi bir marosimda o'sha “partqo'm” – Ergashning o'sal bo'lib yotganini odamlar gapirib qolishdi. Do'xtirxonadan ham do'xtirlar javob berib yuboribdi. Shiposi yo'q ekan. Qizil o'ngachidan saraton kasali “qiltomoq”qa chalinib, necha kunlardan beri ovqat ham yeya olmasdan qiynalib yotgan emish.
Yig'indan uyga kelib, katta enangizni chaqirib, “Ergashni bekor qarg'agan ekansiz, tomog'idan saraton bo'libdi”, dedim qarg'aganini eslatib. Kechki payt esa Ergash partqo'mning katta o'g'li Tirkash uyga kelib qoldi va:
— Mulla bova, sizdi otam chaqirtirib yubordilar. Bormasangiz bo'lmas ekan, — deb qoldi. Uning kayfiyati juda past edi. Men indamasdan unga ergashdim. Voqea deyarli tushunarli edi. U jon berolmay qiynalar, mendan kechirim so'rashni niyat qilgan chiqar, deb o'yladim.
Darhaqiqat, ularning uyiga kirib borganimizda qavm-qarindoshlari yig'ilgan, Ergashning xotini esa uvvos solganicha yig'lar edi. Eshikdan bemor yotgan uyga kirdik. Ergashning ko'zi menga tushdiyu, pitirlab o'rnidan turmoqchi bo'lar, ammo bemadorligidan tura olmasdi. Men esa qo'limni silkitib, yoting-yoting ishorasini qildim. U zo'rg'a nafas olar, “Mullo bova, kechiring, kechiring, kechiring…” deya tinmay pichirlardi. Uning tomog'i xirillab, ovozi zo'rg'a chiqardi.
— Biz sizni kechirib yuborganmiz, bolam! Sizni Xudo kechirsin, bizdan ham rozi bo'ling, dedim…
Oraga bir oz sukut cho'mdi. Shu payt yoshligimdagi shunga o'xshash bir voqea esimga tushib qoldi. Ustozimizni ham sovet hukumatiga chaqirtirib, turli fitna-tuhmatlar qilgan bir kimsa bor edi. U ham shunday jon bera olmay qiynalib yotganida ustozimni chaqirtirib, kechirim so'ragandi. O'shanda ustozim xuddi shu so'zlarni aytgan edilar va yaktaklarining etagi bilan uning yuzini siypalab qo'yib chiqib ketgandilar.
Mening ham egnimda o'sha ustozimdan qolgan muborak yaktak edi. Men ustozimga taqlid qilgan holda yaktakimning bir uchini uning yuzi-ko'zlariga tegizib siypalagan bo'ldim va eshikdan tashqariga yo'naldim.
Uyimizga yaqinlashay deganimda esa Ergashning hovlisidan yig'i-sig'i ovozlari baralla eshitila boshlagandi. Xudo rahmatiga olsin, deya yuzimga fotiha tortib, uyga keldim.
Ertasi kuni janazasini ham menga o'qitishdi. Qabristondan odamlar tarqay boshlaganda, bir kishi kelib meni qo'shni qishloqqa yana janaza o'qib berishimni iltimos qilib qoldi.
Borganimda mayitni kimligini surishtirganimda esa bilasizmi, kim ekan?! Partqo'm bilan bizni uyimizga necha yillar oldin kelgan o'sha uchaskovoy ekan. Kecha kechasi qaynisining nikoh to'yidan ichib kelib, mast holatda aravali mototsiklini og'ilxona ayvoniga qo'yib, qo'lidagi papirosini duch kelgan tomonga irg'itgan. Mast holatda yotoqxonasiga kirib uxlab qolgan. Og'ilxonadan chiqqan olov oqibatida uning butun uyi yonib kulga aylangan. Mototsikldagi benzin portlab, olov yanada kuchayib ketgan, ichkariga uyda mast uchaskovoy ham shu yong'in oqibatida dunyodan o'tgan ekan.
Mana shunaqa bolam, hech bir yomonlik jazosiz qolmaydi. Men sizlarga bu bilan umr va rizq haqida aytmoqchiman. Shunday insonlar bo'ladiki, rizqi tugagan, umri tugamagan. Bunga partqo'm Ergashvoyning hayoti misol bo'ladi. Kimningdir rizqi ham umri birdek tugaydi. Uchaskovoyning umri va rizqiga o'xshab. Yana kimningdir umri tugaydi-yu, rizqi tugamay qolgan bo'ladi. Ularning rizqini Yaratgan Egam shunday keng qilgan bo'ladiki, tugatishga umri yetmaydi. Bu haqda ustozlarimdan ko'p eshitganman.
Hazrat Bahovuddin Naqshband, Imom al-Buxoriy, Mavlono Jaloliddin Rumiy, Mir Alisher Navoiy, Mirzo Bobur va bu kabi zotlarga o'xshagan necha yuzlab, balki, minglab dunyodan o'tib ketgan zotlarning umri va rizqini esa uchinchi toifaga kiritish mumkin. Chunki ular dunyodan o'tganlari bilan ulardan qolgan bebaho meros, xoh u nazm, xoh u nasriy asarlar bo'lsin, ularni kimdir kitob qilib chiqaradi, kimdir baytlarini qo'shiq qilib kuylaydi va shuning orqasidan rizq topadi.
Aslida ana shu rizqda ularning hissasi beqiyosdir. Chunki muqaddas kitoblarda Olloh taolo insonlarni tafovut bilan yaratganligi, ularning rizqi va umrini ham har xil qilib berganligi xususida ko'p o'qiganmiz. Yuqorida aytganimday, bu haqda rahmatli ustozlarimizdan ham ko'plab hikoyatlar, rivoyatlar eshitganmiz…
Hozirda yoshim qirqni qoralab qolgan bir paytda o'ylab ko'rsam, bobomning falsafasida ham jon borga o'xshaydi. Darhaqiqat, birinchi mutaxassisligim shifokor bo'lganligi sababli amaliyot chog'ida xuddi shunday rizqi tugab, umri tugamay, ya'ni hech narsa yemay-ichmay qo'ygan va necha kunlab shu alfozda yashayotgan insonlarni o'z ko'zim bilan ko'rdim.
Yana necha ulug'-ulug' olim, donishmand insonlarni juda ham erta dunyodan ketganligiga guvoh bo'ldim. Ularning meroslarini esa necha o'nlab, yuzlab, balki millionlab insonlar o'rganib, shuning orqasidan tirikchilik qilib, oila tebratayotganligiga guvohmiz.
Yuqoridagi so'zlardan xulosa shuki, inson kim bo'lsa ham bu dunyoda yaxshilik qilishni kanda qilmasin, yomonlik ko'chasidan esa aslo o'tmasin ekan.
Bobomurod ADILOV,
faylasuf,
O'zbekiston Jurnalistlar
uyushmasi a'zosi