“Davsaman” qanday qilib Germaniyada nashr etildi?

Ahyon-ahyonda  kitob  javonimni  tartibga  keltiradigan  odatim  bor.  Bu gal katta-kichik  kitoblarni  polga  terib  qo'ydim-da,  ularni  birma-bir  ko'rib chiqdim. Qarang-a, modernist shoir sifatida tanilgan  Bahrom Ro'zimuhammadning  uchta  to'plami  mavjud  ekan  javonimda:  “Ikki  nur” (Urganch-1994. So'zboshi  muallifi  va  muharrir:  Matnazar  Abdulhakim), “Davsaman”  (Urganch-1995. Muharrir: Matnazar Abdulhakim), “Bahrom Ruzimuhammad. “Davsaman”. (Toshkent, 2005. Ingliz  tilida. So'zboshi  muallifi:  Reychel  Xarel).

Ertasiga  bu  to'g'rida  Bahrom  og'aga  aytib, beixtiyor kitoblar haqida taassurotlarimni bildira boshladim. Gurungimiz o'z-o'zidan adabiy suhbatga aylandi. “Ikki  nur” muqaddimasidan  parcha o'qidim:  “Bahrom  Ro'zimuhammad  she'riyati  ham  ana  shunday  shoir  va  she'rxon  qo'llaridan   chiqqan  qars   tufayli  chaqin  chaqnaydigan  she'riyatdir.  Bu  muborak  she'riyatning  ikkita  o'q  ildizi  bo'lib, bularning  biri  Alisher  Navoiy, Mirzo  Bedil  singari  azizlarimizning  teran  sarchashmalaridan  oziqlansa, ikkinchisi  umumovro'pa  badiiy  tafakkurining  nafis  ishoralarga  boy  she'riyatidan  ibtidolanadi  va  eng  muhimi, shoir  Bahrom  Ro'zimuhammadning  yuragida  tutashib, mutlaqo  zamonaviy  mevalar  beradi” (Matnazar Abdulhakim. “So'z sehri”, “Ikki  nur”,  Urganch – 1994).

Yana  bir  kitob – “O'zbek  adabiy  tanqidi”dagi  quyidagi  satrlar  e'tiborimni  tortdi:  “Bahrom  Ro'zimuhammadning  yangi  “Ikki  nur” (1994)  va  “Davsaman”  (1995)   nomli  to'plamlaridagi  she'rlardan  shoirning  o'sib-o'zgarganini  kuzatish  mumkin. Biror bir  shoirning  ism-sharifidan  oldin  unvonini,  mavqe-martabasini  aytish  bizga  odat:  buyuk  shoir, xalq  shoiri,  zo'r  shoir, iste'dodli, talantli  va  hokazo.  Men  buni  inkor  etmagan  holda, o'zimcha  ma'qul  deb  topgan  “zarur”, “kerakli”  sifati  ayni  Bahrom  Ro'zimuhammadga  mos, deb  o'ylayman. Ha,  u – zarur  shoir.  Uning  mavqei  o'ziga  yarasha – mashhur  emas, unvonu  e'tirofga  da'vo  qilmaydi. Garchi beshta  kitobi  chiqqan  bo'lsa-da” (Ahmad  Otaboy. “Nurlar  raqsi”. Qarang: “O'zbek  adabiy  tanqidi”. Antologiya. Tuzuvchi va nashrga  tayyorlovchi:  Bahodir  Karimov. Toshkent, 2011.  408-bet).

Mazkur  e'tirof matbuotda e'lon qilingandan  so'ng shoirning salmoqligina  saylanmasi – “Kunduz  sarhadlari”  chiqdi. “Bahrom  Ro'zimuhammadning  “Kunduz  sarhadlari”  kitobi  o'zbek  adabiyotining  keyingi  10-15  yildagi  eng  katta  yutuqlaridan  biri  bo'ldi. Anchadan  beri  mana  shunday  zabardast  shoirga  ehtiyoj  bor  edi.  Eng  qizig'i, shu  vaqtgacha  shoir  tanlagan  so'qmog'idan izchil, o'zini  u  yoq-bu  yoqqa  tashlamasdan, bosh­qalar  nima  der ekan  deb  alanglamasdan, yozganlarini  ularga  ma'qul  qilish  tashvishiga  vaqt  ketkizmasdan, barmoq  bukib  muxlis  sanamasdan  borayotir”  deb  yozadi  shoir va  tarjimon  Faxriyor (Faxriyor. “Metahikoyalar  oralab”, Toshkent, 2020. 22-bet).

Undan  keyin  esa  shoirning  “Soyalar  suhbati”  otlig'  to'plami  yorug'lik  yuzini  ko'rdi. Mazkur  to'plamga  amerikalik  olima  Reychel  Xarelning  e'tirofnomasi  ham  kiritilgan. “Zamonaviy  o'zbek  she'riyati  hozirgi  Amerika  she'riyati  uchun  “o'zgacha”dir, unga  qarab  amerikalik  shoirlar  o'zlarining  ishlarini  yangicha  baholashi, u  bilan  “muloqotga  kirishishi”  mumkin. Albatta, buning  uchun  yangi  o'zbek  she'riyatini  amerikalik  ommaga  (balki  faqat  uni  qabul  qilishga  qodir  muxlislarga) yetkazish  shart. …Bahrom Ro'zimuhammadning  “Qarg'algan” she'ri an'anaviy shaklga  umuman  mos  tushmaydi, shunga qaramay,  gaplarning  grammatik jihatdan parallel joylashtirilishi she'rning qat'iy ritorik  tuzilishini  ta'minlaydi”  (“Soyalar  suhbati”. Toshkent-2006. 4-5  betlar).

Shuningdek, maqolamiz  qahramonining  “Ich  habe  mein Selbst  vergessen”  nomli kitobi Germaniya  Federativ  Respublikasining  Leypsig  shahridagi  “Leypsig  adabiyot nashriyoti”  matbaa  korxonasida  o'zbek  va  nemis  tillarida Viktor Kalinke muharrirligida e'lon qilingan. Rasmiy ma'lumotlarga  qaraganda, mazkur  matbaa korxonasi nafaqat Germaniya, balki, Yevropa qit'asidagi nufuzli  nashriyotlardan biri  ekan. Ushbu  nashriyotda  B.Ro'zimuhammaddan  avvalroq  biz  taniydigan  shoirlardan  Anna Axmatova, Marina  Svetayeva, Sergey Yesenin, Giyom Apolliner  kabi  jahon adabiyoti vakillarining she'riy kitoblari e'lon qilingan. “Men o'zimni unutdim”  kitobining oxirgi varag'ida yevropalik, amerikalik shoirlar orasida yurtdoshimiz ismi-sharifini  ko'rib, nihoyatda quvondim.

Kitobning 50-sahifasida “Germaniyaga” qaydnomasida  muallif  ustozlari  Fitrat, Cho'lpon,  Rauf  Parfi  nomlarini  urg'ulabdi.  Surishtirib  bildikki, o'zbek  shoirlari  orasida B. Ro'zimuhammad  Fitratdan keyin  Germaniyada  she'riy  to'plam  chiqaribdi. Bundan  avval  Abdurauf  Fitrat  qalamiga  mansub  “Shaytonning  tangriga  isyoni” nomli  dramatik dostoni Ingeborg Baldauf tarjimasida  Germaniyada  kitob  shaklida  e'lon  qilingan ekan.

Nemis  diyorining  hidlari  ufurib  turgan  oq  kitobning  qalin  muqovasiga  Xivadagi  “Ko'hna  Ark”  darvoza  naqshi  fotosi  tushirilgan.  She'rlarni  asliyatdan  Yakob  Taube (GFR), Bahodir  Jo'raboyev  (O'zbekiston), Peter  Dombrovski (GFR)  lar  tarjima  qilganlar.  Ikkinchi  varaqda  “Davsaman. Xorazm”, 1995  yozuvlarini  o'qidik.  Demak, “Men  o'zimni  unutdim”  kitobi  tarjimasi  “Davsaman”  asnosida  yaratilgan.

Xo'sh,  “Davsaman”  qay  yo'sinda  Germa­niyaga  “sayohat”  qilibdi? Bu  haqda  Bahrom  og'adan  so'radim.  Dediki:  “Aslida  “Davsaman”  she'ri  yaratilishiga  germaniyalik  olima  Ingeborg  Baldauf  (Fitrat  asarining  tarjimoni. U.J.)  sababchi  bo'lgan”. Bahrom og'a bu baxtli tasodifni shunday izohlaydi:

“1993  yilning aprel oyi  kunlaridan  birida  Xorazmga  turkolog  olimalar:  Zigrid  Klaynmixel  va  Ingeborg  Baldauf  kelib  qolishdi.  Ular  Shovot  tumanidagi  Xoja  Yusuf  Hamadoniy  ziyoratgohiga  tashrif  buyurdilar.  O'sha  vaqtlarda  kamina  “Xorazm”  nashriyotida  ishlash  barobarida  ziyo­ratgoh  masjidi  imom-xatibi  yozuv-chizuvlariga  ko'maklashib  yurardim. Xullas, kunlarimning  ba'zi  qismlari  ushbu  ziyoratgohda  o'tar  edi.  Voqean, mehmonlarga  yo'l  bosh­lovchi  sifatida  meni  tanladilar.  Avtobusga  chiqishdan  avval  biroz  suhbatlashdik. Ularning  ikkovi  ham  o'zbek  tilida  tuzukkina  gapira  bilar  ekanlar. Har  ehtimolga  qarshi  men  ularga  “Tovushsiz  qadam”, “Terakka  yaqin yulduz”  nomli  to'plamlarimni  hadya  etdim.  Varaqlab  ko'rib “ma'qul”  dedilar. Ingeborgxonim  she'rlarimga  ko'proq  qiziqdi”.

Ingeborgxonim kim, uning yurtimizga tashrifining boisi nimada, dersiz. Fan doktori Roviyajon  Abdullayeva “Ingeborg  Baldauf – ko'p  qirrali  qomusiy  olima” sarlavhali maqolasida (“Zamon  va  zaminlarda  toblangan  do'stlik”. Toshkent, 2022. 39-bet) xorijlik olima haqida shunday ma'lumot keltiradi: “I. Baldauf 1956 yilda Avstriyada tavallud topgan. Yoshligidan  turkiy  olamga  qiziqqani  bois, u  Vena universitetida  arab  va  turk  tillaridan  tahsil  olgan. Islom  ilmlari  bo'yicha  boshlang'ich  ta'limni  olayotgan  chog'idayoq  Afg'oniston safarida  bo'lib, “O'zbek  xalq  qo'shiqlari” mavzusi bo'­yicha material yig'adi. Natijada, “Afg'onis­ton o'zbeklari xalq qo'shiqlari” nomli  ming (1000) betdan  ziyod  ikki  jildlik  kitob  dunyoga  keladi. Shu  mavzuda  dissertatsiya  himoya  qiladi. Avstriya  FAda ishlaganida “Turkiy  xalqlar topishmoqlari” mavzuida ham izlanadi”. Professor Ingeborg  Baldauf O'zbekiston Respublikasining “Do'stlik” ordeni bilan taqdirlangan.

Bahrom Ro'zimuhammad shu  kuni  mehmonlarni  Hamadoniy  ziyoratgohiga  olib boradi. Ziyoratgoh  yaqinidagi  Yunus  eshonbuva  xonadoniga  qadam  ranjida  qiladilar. Xonimlar  eshondan  ko'p  rivoyat  va  ertaklarni  yozib  olishadi. Bekatga  chiqqanlarida  quyosh  qizarib  botayotgan  edi. Shoir ularni  uyga  taklif  etadi. “Keyingi  safar” deydi mehmonlar.  Aynan  o'sha  pallada  ro'baralaridagi  Jilovdor  buva  ziyoratgohida   “huv-huv”  shaklidagi  g'alati  ovoz  eshitiladi. “Bu  yerlarda  Davsaman  ismli  maxluq  yashar  emish?”  deydi  Ingeborg­xonim. Shoir tasdiqlagach, olima undan ko'rinishini tasvirlab berishni so'raydi: “Aslida  Davsamanni  hech  kim  ko'rgan  emas, — deydi Bahrom og'a, — Jingami, devgami o'xshagan  maxluq. Momolardan  eshitganim  bo'­yicha, tumshug'i uzun, ko'zlari  qip-qizil, junlari yiltiroq va hokazo… Ingeborgxonimga qisqa  tasvir  xush  yoqadi  chog'i, shuni she'r  qilmaysizmi, dey­di kulimsirab. Bahrom og'a indamay qo'ya  qoladi.

Oradan  bir  yilcha vaqt o'tadi. O'tgan asrning 94-yili bahor kunlaridan birida  Bahrom Ro'zimuhammad Jilovdorbuva  ziyo­ratgohi  ro'parasida turganida o'sha  g'alati ovoz  yana eshitiladi.  Bu holatni shoir shunday eslaydi: “Kimdir  qulog'imga  pichirlab  she'r  aytayotgandek  edi. Satrlar  quyilib  kelardi:

Junlari  hurpaygan  va  yiltiroq

       ko'zlari  qip-qizil

           tumshug'i  uzun

               nafis  harakatlar  ila

mozordan  mozorga  sakrab  yuradi

 Ikki  tomchi  qondek  ko'zlarini

      tikib  turar  ekan  zimistonlikka

                          huvillab  yuborar  daf'atan

Aslida  she'rni  shu  nuqtada  tugallasam  ham  bo'laverardi. Ammo xuddi  yomg'ir  yog'ayotgan  kabi  qaerlardandir  she'r  tovlanib  kelar, men esa buning  nima  ekanligini  idrok qilolmasdim. Shartta moshin to'xtatdim-da shoshilinch uyga jo'navordim.  Ichkariga  kirishim  bilanoq  mashinkaga  yopishdim:

Oy  shu'lasini  qo'zg'otadi  yulg'unlar

      qotib  uxlar  ming  yilgi  tuproq

           tush  ko'rishga-da  quvvatsiz  tuproq

              taralib  turadi  bir  horg'in  yig'i

Keyingi  misralarda  fonda  chaqaloq  yig'isining  obrazini  qo'lladim  va  pirovardida “qubbalarga uriladi chinqiriq” dedim. Idrokda nimadir: “Kulminatsiya!”  deyarak  qichqirardi:

 Shunda  ikki  oyog'ida  tik  turar  Davsaman

          ruhlar  davrasiga  qo'shilar  kelib

               ularning  bema'ni  o'yinlarini

                 kuzatib  jim  qotar

                  Davsaman  shu  taxlit  uxlaydi

“Yana, yana!” – derdi  ichki  ovoz. Endi  usul  ishlatmak  joiz. Usulki, hech  kimning  xayoliga  kelmagan:

Uyg'onmoqchi  bo'ladi  Davsaman  tongda

         jismini  hech  sezmaydi  biroq

           ko'zini  ochishga  uringan  mahal

                  yarq  etib  gullaydi  yulg'un  g'unchasi

                   erib  bitganini  shunda  bilar  u

Baland  parda  shu  edi. Bemalol  “tushaversam” bo'ladi:

Jom'ye  masjidining  qubbalarida

        bo'rtib  ulg'ayarkan  mahobat

            arvohlar  nafasin  ichga  yutadi

“Pastga  tushganimdan” so'ng, aytishim  mumkinki, yakunni  topish  qiyin  bo'lmadi  va  men  an'anaviy  bir  yo'lni  tanladim:

Mozoriston  tunining  podshohi

      jismini  shabnamga  ulashgan  maxluq

          junlari  hurpaygan  va  yiltiroq

            ko'zlari  shafaqrang

                 ovozi  qora

                chaqaloqning  ko'ziga  mengzar  ovozi

Mazkur  she'rimni  Ingeborg  Baldaufga  bag'ishladim. 1995  yilning  yanvarida  “Davsaman”  nomli kitobim  1000  (ming)  nusxada  chiqdi. Shundan birini nashriyot muharriri  Oymonjon  Egamovaga  dastxat  bitib  sovg'a  qildim. U hazil-chin:  “Baribir bu kitobni o'qimayman. She'rlaringni tushuna olmayman”  dedi  va uni  qaytarib  bermoqchi bo'ldi. “Tortmangizda  turaversin. Kimdir qiziqar,  axir!”  dedim.  O'sha  qiziqadigan  odam — Yakob  Taube  ekan. U  Xorazm  tuprog'iga  qadam  qo'yganida  men  Toshkentda  edim. “O'qituvchi”  nashriyotida  ishlayotgan  edim”.

Ushbu bag'oyat  g'aroyib  holatni, baxtli  tasodiflar zanjiri, desa bo'ladi. Demak, B. Ro'zimuhammadning  nemis tilida  ikkita  kitobi chiqqan. Birinchisi — “Davsaman”  professor  Ingeborg Baldauf tarjimasida. (Toshkent, 2000 yil) Ikkinchisi — “Men  o'zimni unutdim”  Yakob Taube hamda  Bahodir  Jo'raboyev  va  Peter Dombrovskilar tarjimalarida. (Leypsig, 2013 yil).

“Davsamanning  xosiyati”  sarlavhali  maqolasida  Ya.Taube  Xorazmga  ijodiy  safar  qilganini  eslab, jumladan  shularni yozadi: “O'sha kezlarda Bahrom  Ro'zimuhammadning kichkinagina  “Davsaman”  nomli  she'riy  to'plami  qo'limga  tushib  qoldi. Kimdan  olganimni  hozir  aniq  eslayolmayman. Biroq  kitobchaning  ilk  sahifasida  “Oymonjon  opaga  samimiy  hurmat  bilan. 31.01. 95”  deb  yozilgan  dastxat  bor  edi. She'riyatga qiziqmaganim  bois, kitob  xayolimdan  ko'tarildi. Oradan  bir  necha  yillar  o'tgach, taxminan 2000 yillar edi  shekilli, men  Leypsig  universitetida  o'zbek  tilidan  dars  bera  boshladim. Talabalar  mutolaa qilishiga  qulay  bo'lishi  uchun  kichik-kichik matnlar axtarayotganimda Bahromning kitobchasini  esladim. Darsda  asqotadi, deb  o'yladim. Avvallari  asosan  afsona  va  rivoyatlar  kabi  folklor  mahsullari bilan  shug'ullanganman; o'zbek  ertak­lar  to'plamini  tarjima  qilib chop  ettirgan  ham  edik. She'r  tili, ayniqsa,  shoirning  so'z  boyligi  men  uchun  yangilik edi” (Yakob Taube. “Davsamanning xosiyati”. Nemis tilidan Roviyajon Abdullayeva tarjimasi. “Farovon  yurt”. 2.02.2017 y.). Ushbu maqolada muallif “Leypsig  adabiyot  nashriyoti”  rahbarlaridan  biri  adib  Viktor  Kalinke  bilan  yozishmalari  matnini ham keltiribdi. Shulardan bir parcha: “Hurmatli Yakob Taube! Bahrom Ro'zimuhammad she'rlarining tarjimalari bilan bog'liq qo'lyozma  niyatlaringiz  nashriyotimizda  ovoza  bo'lib  ketdi  va  biz  o'girmalaringizni  bajonidil  nashriyot  das­turiga  kiritishga  qaror  qilganimiz  xabarini  yo'llayapman…”

Markaziy  Osiyo  xalqlari  she'riyatining  bir vakili  Yevropada tanilayotgani  biz  uchun  g'aroyib  hodisadir. Adabiyot tadqiqotchisi  Ralf  Yulke  “O'zbek shoirining  sirli  she'rlari: “Men  o'zimni  unutdim” sarlavhali  maqolasini tubandagi satrlar asnosida  yakunlaydi: “…  Bahrom  Ro'zimuhammad  she'riyatida  O'zbekistonga  qo'shni  davlat —Qirg'izistonda  kamolga  yetgan  yozuvchi  Chingiz  Ayt­matovning “Qor  barsi”  romaniga  motiv  jihatidan  yaqinlikni  payqaymiz. “She'r  xayolotining  fantaziyalari” iborasini  ishlatgan  edi  yozuvchi” (Nemis  tilidan  Saida  Dariyeva  tarjimasi. “Farovon yurt” gazetasi. 24. 08. 2017 y.).

Evropa  yurtlarini  “kezayotgan”  eldoshimizning  kitobiga  kirgan  “Insonning  sarguzashtlari”, “Afsungar”, “Some'lik”, “Deraza  pardasi  yashillanmoqda”, “Arosatda”, “Soya”, “Yoz  kechasi”, “Bir  tush  bayoni”, “Buyuk  arafa”,  “Xulosa”  sarlavhali  she'rlarda  “mixlangan”  sirli  ruh  bizni  ham  o'ziga  tortadi; garchand  murakkab  tuyulmasin  Yakob  Taube  ta'kidlaganidek, shoirning  tili, ixtirolari  kelajakda  turli-tuman  talqinlarga  sababchi  bo'ladi.

 Ulug'bek  JUMAYEV