Oila qo'rg'oni mustahkam bo'lsa…

Bugun quvonchli kunlardan biri bo'ldi, xonadonimga ko'p yillardan beri kelmagan “Hurriyat” gazetasi kirib keldi va shu bilan mening ancha vaqtdan beri qalbimni bezovta qilib yurgan bir muammoni qo'zg'adi. Bu ham bo'lsa yurtimizdagi zamonaviy oila va uning muammolari masalasi.

Masalani uning uzoq tomiridan boshlayin, bizda haqiqatda ham oila muqaddasmi? Bu tushuncha bugungi oilaga bog'liq qadriyatlarimizning zamon talablariga qay darajada hamohangligi va u zamonaviy oila tushunchasidagi bizning qadimiy urf-odat va qoida qadriyatlarimiz bilan mutanosib keladimi? Zamon talabi darajasida o'zgarayotgan (yoki o'zgarmayotgan) oilalarimizning oilaga bog'liq qonun qoidalari va ayniqsa urf-odatlari o'zgaryaptimi? Agar o'zgarayotgan bo'lsa ularning qaysilarini qo'llab-quvvatlashimiz va qaysilaridan voz kechishimiz kerak? Nimaga biz oila masalasida, ayniqsa, ajralishga kelganda muammoning oqibatlari bilan kurashamizu uning sabablarini ko'rmaslikka olamiz.

Davlatimizda olib boriladigan statis­tika ma'lumotlarini ataylab batafsil keltirmayman, ular albatta, oilalarning ajralishlari yildan-yilga o'sib borayotganini ko'rsatadi. Bu masala, ya'ni oilalarning statistik o'sishi butun jahonda ham shunday. Masalan, 2022 yilning 9 oyida oila qurish salkam 5 foizga kamaygan (men buni ijobiy holat degan bo'lardim.) va shu davrda oilalarning ajralishi salkam 19 foizga ko'paygan. Nazarimda ajralishlar yanada ko'payishi mumkin va buni o'ta salbiy holat deb qabul qilmaslik kerak.) Ushbu raqamlarning o'zigina hammamizni tashvishga solishi turgan gap. Ammo tashvishga tushishimiz kerakmi, degan savol ham yuzaga keladi, chunki butun jahonda yana bir fikr aylanib yuripti, ya'ni oila instituti o'zining krizis nuqtasiga qarab ketishda tezlashmoqda. Jahonda birga yashab, ammo rasmiy oila qurishga shoshilmaslik holati kundan-kunga kuchayib bormoqda. Shu joyning o'zida “Oila instituti krizisga haqiqatda ham uchraydimi?”, degan savolga hali hech kim aniq javob berolmasa kerak. Ammo, bir mutaxassis sifatida aytishim mumkin, jamiyatdagi bu tashvishli savol axloqiy nuqtai nazar asosida o'rinsiz emas, albatta.

O'z oilalarimiz muammolariga qaytadigan bo'lsak, yaqin kun va yillarda oila qurish yoshini ko'tarish masalasida ko'p yozar va gapirar edik. Hatto bu yo'nalishda qonunlarga kerakli, deb sanalgan o'zgarishlarni ham kiritdik. O'ylaymanki, bu masala o'z-o'zidan sekin-­asta chetga chiqib borayapti, ya'ni uylanish yoshi o'z-o'zidan ko'tarilayapti. Sababi borasida batafsil to'xtalmasak ham bo'ladi. Yoshlar oila va uning tashvishlarini his qila boshladi. Bu his qilish albatta katta shahar va zamon kommunikatsiya, aloqa vositalari yaxshi yetib borgan joylardagina aniq sezilmoqda. Qish­loqlarda hali ham “tezroq uylantirib qo'yish kerak”, degan tushunchalar targ'ibot va amaldan tushgani yo'q.

Demak, masalaning mana shu tomoniga biroz nazar tashlaymiz. Oila qurish umuman qachon, qay yoshda bo'lishi kerak, degan savol albatta hammani qiziqtiradi. Amerikada bir vaqtlar bu yosh o'rtacha 28,5 yoshga to'g'ri kelar edi. Yevropada 25 -27 yoshlar atrofida. Bu o'rinda o'sha yurtlardagi yoshlarning o'zaro erkinligi, hayotda o'z o'rningni topmasdan uylanish o'ta mas'uliyatsizlikni sezishida edi. Bizda-chi, bu masala yoshlar orasida katta ishonch bilan aytish mumkinki, yoshlarning o'zlari tomonidan hal qilinmaydigan holatga ko'chib ketgan edi. Xayriyatki, mana endigina yoshlar uylanish masalasini o'z qo'llariga olayotgani sezila boshlamoqda. Bu yaxshi yo'nalish. Ammo yoshlar orasida uylanishga ular ma'nan va bilim darajasida yondoshishi qanday desangiz hali ham bu borada muammolar ko'pligini ko'rasiz. Chunki ular o'zlarining “kechagi” ota-onasining eskicha tartibda qurilgan oilalaridan chiqib kelayapti. Demak, ularni hali ko'p yillar “odat” tushunchasi cheklaydi va bu “odat” doirasidan ancha yoshga yetib uylangan bo'lishsa ham chiqolmay yuradi.

Yana bir muammo, yoshlarimiz oila qurish oldida turganida oila psixologiyasi, oiladagi er va xotin orasidagi psixologik tushuncha bo'lmish   mutanosibliklardan, jinsiy aloqa va uning qonun-qoidalaridan xabardormi, degan savolni qo'ysak yana o'sha uyda, o'z oilasida ko'rganidan, eshitganidan nari o'tolmaydi. Yoshlarning o'ta katta foizi tashqariga chiqmagan, kinolardagi oilaviy munosabatlarni kino syujeti yuzasidangina tomosha qilishadi-da oilaviy munosabatlarga sinchkov bilan e'tibor berishmaydi.

Oila har qanday holatda ham faqat va faqat ikki shaxsning o'zaro hayotiy birga yashash tarzi va jamiyatda qabul qilingan ming yillik urf-odat, xolos. Bu o'rinda bizning sharqliklar orasida avj olgan umumiy oila, ya'ni ota-onalar bilan birga yashash tarzi ko'pincha yoshlarni mas'uliyatsizlikka o'rgatishdan bosh­laydi, ular o'zaro, ajralamiz, degan fikr­­ga kelgan paytlarida qaynona va bosh­­qa oiladagi kattalar allaqachon mojarolarning o'sish davrini sezib boradi-da ajralishga tayyorlana boshlaydi va bu o'rinda albatta kelin aybdorligi oldindan “pishirib” boriladi.

Biz sharqliklar nimagadir oila tushunchasida kelin shaxsini inobatga olmaslikka o'rganib qolganmiz, bu shaxs ham inson va u ham qaysidir bir oilaning aziz farzandi, uning ham hayotda o'z fik­ri va hayotda o'z o'rni borligini tan olmaymiz. Juda kam holatlardagina, ya'ni kelinlar biror oliy yoki o'rta maxsus bilim yurtini bitirib kelgan bo'lsagina uning ishlash huquqi va o'z fikri borligini tan olamiz, boshqa hollarda ular bilan hisob­lashmaymiz.

Shunday ekan, oilalarning ajralish masalasida biz oqibat bilan kurashishni o'z hayotiy tajribamizdan chetga surib uning sabablari bilan kurashishni bosh­laymiz. Aslini olganda, yoshlarni oila qurishga va bu oilaning yashab ketishi uchun nimalar kerakligiga e'tiborimizni qaratishimiz kerak bo'lgan vaqt allaqachon yetib kelgan. Buning uchun oilalarni ajratmaslikka qaratilgan mahallalarning “kurash”lari va ayniqsa, sudlarning ajrimlarga olti oy, bir yillab muddat berishlariga emas, aslida oila qurish oldiga jiddiy sinovlar va imkonlar qo'­yishimiz kerak. (Sinovlarniku ayrimlar ko'paytirib tashlar, men bu o'rinda asosan IMKONLAR masalasini ilgari surgan bo'lardim.)

Yoshlar uylanishga qaror qilishdimi, ularga mana shu joyda sinov, aslida imkon, tanishish, bilish, tajriba orttirish muddatini ko'proq berish zarur, degan bo'lardim. Bizda esa bir oy vaqt beriladi-da, ular ikki uch marotaba uchrashadimi yo'qmi, darrov to'y taraddudi va “vadabang” boshlanib ketadi. Ajralishda esa olti oylab vaqt beriladi, ular allaqachon bir-biri bilan birga yashay olmaydigan holatga kelganligiga qaramasdan ularni, ikki mustaqil va erkin shaxsni birga yashashga majbur qilishga o'tamiz.

Aslida yoshlar qanchalik bir-birlarini yaxshi tanishib olishsa, bir-birlari bilan birga yashay olishlariga ishonch hosil qilganlaridan keyingina uylanishga rozilik berish kerak. Mana shu o'rinda rozilik berish kerak, deb aytayapmanu biz, jamiyat nega ularga rozilik berishimiz kerak, degan savol ko'ndalang bo'laveradi. Chunki birga yashash, oila qurish va ayniqsa, jamiyatimiz uchun farzandlar yetishtirish bu ikki shaxsning o'ta shaxsiy hayotiy falsafasi va ishi emasmi? Aytaylik, ular farzandsiz yashaymiz yoki besh yildan keyin boshqa-boshqa yashaymiz, deyishsa biz ularni nimagadir MAJBUR qilishga haqqimiz bormi? Yo'q albatta. Demak, bu o'rinda ham tilimiz qudrati bilan aytayin, ularning oila qurishiga rozilik emas, ularning oilasini jamiyat oldida qayd qilishimiz kerak, xolos. Birga yashashni xohlashmadimi, majburlash kerak emas. Bu inson erki va huquqlari bilan bog'liq tushuncha. Hech kim jamiyatning talabi bilan o'ziga yoqmagan kishi bilan birga yashashga majburlanishi mumkin emas va bu o'rinda ajralaman deganlarga majburan muhlatlar berish o'rinsizdek nazarimizda.

Shunday ekan, bu masalani jamiyatimiz, millatimiz va xalqimiz ma'naviy boyliklari, qadriyatlari asosida hal qilishga o'rganishimiz kerak. Inson qadri va uning haq huquqlari muqaddas bo'lishi bu jamiyatning sog'lom bo'lishi bilan chambarchas bog'liq holatdir.

Biz oila muqaddas degan iborani ko'p ishlatamiz. Ammo, yuqorida ham bu savolni qo'yib haqiqatda ham oila tushunchasi bizda muqaddasmi deb savol qo'yildi. Bunday deyishga sabab, davlat bor ekan uning qonunlari muqaddas bo'lishi kerak. Demak, davlatdagi oilaga bog'liq qonunlar ham muqaddasdir. Shunday ekan bugungi kunda avj olayotgan qonun doirasidan olganda noqonuniy oilalarning ko'payishiga chek qo'yish vaqti keldi. Bu bilan aytmoqchimizki, nafsi buzuq mullalarning amali bilan nikoh o'qilishi va noqonuniy ikkixotinlikni urchitish, davlatimiz qonunlari nuqtai nazaridan qaralganda noqonuniy, aslini olganda esa…

Hozir bizda qonunlarimiz doirasida sobiq sovet tuzumidan qolgan qoida, qonunlashtirilgan odat hukum surmoqda. Bu ham bo'lsa bolalarni oila ajralishi holatida ayollar qaramog'ida qoldirish taj­ribasi va amaliyoti.

Maqola boshida, asosan mana shu fikr xayolimda bo'lgani uchun, masalaning shu tomonini ko'zda tutgan edim. Biz turkiy xalqlar avlodni ota tomonidan surishamiz. Bu hatto alohida muhokama qilinadigan masala ham emas va buning keng tarixiy tomirlari ham bizda mavjud. Ana endi hozirgi ahvolimizga qaraylik. Ajralishayotgan oiladagi bolalar, bola ayol bilan ketsa u albatta ayol bosh­­qa oila qurgancha ayolning otasinikida, baribir begona hovlida hatto yaxshi qaralishi, parvarishda bo'lishi mumkin. Ammo ayol erga chiqishi tayin hol, demak bu holatda oilasidan ajralgan bolalar bosh­­qa bir avlodning oilasiga sag'ir, aslida kelgindi bo'lib kirib boradi va o'sha oila avlodlari qarindosh urug'lari xohlaymizmi yo'qmi “ular qizim bilan kelgan”, degan iborada bolalarni o'z urug'lariga qo'shishmaydi va bolalar bir umr boshqa avlod kishilari bo'lib o'sishadi. Ayol otasinikida bolalarini qoldirib ketgan holda esa bu bolalar yoshi katta ota­-onalar qo'lida, amaki akalari bilan, aslida tog'alari qarovida qolib ketadi. Qadimda-chi, turkiylarning qad­riyat va urug' surishlari ota tomonidan bo'lgani uchun bolalar ota uyida qolgan va shu urug'ning vakillari bo'lishi bilan birga o'z uy, hovlilarida, urug' avlodlari qamrovida, doi­rasida katta bo'lishgan.

Albatta, bu masalalar o'ta nozik, chuqur o'rganish va tahlilni, xolislikni taqozo etadi. Demoqchimizki, “qonun, tartib” deb har bir oilaga bir xil qarash, chora qo'llash mumkin emas. Oilaviy ajrimlarga ko'pincha erkak taraf aybdor hisoblanishi ham to'g'ri bo'lmaganidek, ayolning aybi bilan, ochiq aytganda deylik, ayolning eriga xiyonati yoxud boshqa ming xil sabablar tufayli oila darz ketayotgan bo'lsa, erkak qanday yo'l tutadi? Bu albatta, ajrimga olib kelishi aniq.

Nima bo'lganda ham oila — muqaddas. Uning buzilishi jamiyat uchun katta fojia. Xalqimizda “chumchuqning ham uyasi buzilmasin” degan gap bejiz aytilmagan. Biroq har bir oila mustahkam, baxtli bo'lishi juda ko'p omillarga borib taqalishini ham unutmasligimiz joiz.

Har bir uyning mustahkam qurilishi uchun, avvalo, uning poydevori pishiq bo'lishi lozim bo'lganidek, oilalarning ham baxtli, farovon bo'lishiga boshidan e'ti­bor yetarlimi? Oila quruvchi yoshlarga ota-onaning maslahati, o'gitlari ziyon qilmas, ammo bu degani hamma narsa ota-­onaga bog'liq degan tushunchadan xalos bo'lish, oila qurarman kelin-kuyovning o'z mustaqil fikri, hayot pozitsiyasi bo'lmas ekan, barcha amallar bekor ketishi hech gap emas.

Mahmud YO'LDOShEV,

psixologiya fanlari nomzodi

Yangiliklarni do'stlaringizga ulashing

Fikr bildirish

Email manzilingiz chop etilmaydi. Majburiy bandlar * bilan belgilangan

nineteen + 16 =