Buyuk shoirning xalqparvarligi yoxud Hirotdan Xorazmga ming oila ko'chgan(mi)?
Mutafakkir Alisher Navoiy tavalludining 582 yilligi
Navoiy amirzoda edi. Uning otasi – G'iyosiddin Kichkina temuriylar saltanatining sodiq mulozimlaridan biri bo'lgan. Onasi ham ana shu temuriylar xonadonining xizmatidagi ayollardan edi. Navoiyning o'zi bu haqda:
Otam bu ostonning xokbezi,
Onam ham bu saro bo'ston kanizi, –
deb yozgan edi. Navoiylar oilasi bilan temuriylar xonadoni o'rtasida ilgari zamonlardan ko'kaldoshlik, ya'ni sut emishganlik bo'lgan.
Alisherning onasi amirzoda shayx Abu Said Changiyning qizi bo'lgan. Tog'alari – Mir Said Kobuliy, Muhammad Ali G'aribiylar ham davlat xizmatida bo'lishgan. Abu Said Mirzo Sulton Husayn Boyqaroning maslahatchilaridan biri bo'lgani uchun 1461 yili Mir Said Kobuliyni, keyinroq esa Muhammad Ali G'aribiyni ham qatl ettiradi.
Olimlarning taxminiga ko'ra, 1453 yili G'iyosiddin Kichkina vafot etadi. Otadan yetim qolgan 12 yoshli Alisher saroy xizmatiga kiradi. 1456 yili Abulqosim Bobur poytaxtni Mashhadga ko'chiradi. Navoiy ham saroy ahli bilan birga yangi poytaxtga boradi. 1457 yili bu hukmdor vafot etadi. Demak, Navoiy 4 yil uning saroyi xizmatida bo'lgan.
1464 yili Navoiy Hirotga qaytadi. Lekin Hirotni Abu Said Mirzo egallagan, poytaxtni Samarqanddan Hirotga ko'chirgan edi. Tabiiyki, Abusaid Navoiyni yoqtirmaydi. Shoir Hirotni tark etishga majbur bo'ladi. Zahiriddin Muhammad Boburning yozishicha: “Bilman, ne jarima bila Sulton Abusaid Mirzo (Navoiyni – S. O.) Hiridin ixroj qildi (chetlashtirdi – S. O.)”. 1466 yili Alisher Samarqandga keladi.
Ko'rinib turibdiki, Navoiyning hayoti bevosita saroy bilan chambarchas bog'liq holda kechgan. 1468 yili G'arbiy Eron uchun yurishlari chog'ida Abusaid Mirzo o'ldiriladi. 1469 yil boshida Sulton Husayn Boyqaro Mirzo Hirot taxtini egallaydi. U zudlik bilan maxsus maktub yo'llab, Navoiyni Hirotga chaqiradi. Shoir Samarqanddan yana ona shahri – Hirotga qaytadi. Shu yilning aprel oyida Ramazon hayiti munosabati bilan Husayn Boyqaroning taxtni egallashini muborakbod etib, “Hiloliya” qasidasini bitadi. Sulton Husayn Navoiyni muhrdor qilib tayinlaydi. Ko'p o'tmay badiiy ijod bilan shug'ullanish ilinjida Navoiy bu lavozimdan iste'foga chiqadi. O'rniga do'sti Amir Shayxim Suhayliy tayinlanadi.
1472 yili Husayn Boyqaro, Navoiyning noroziligiga ham qaramay, uni amir, ya'ni vazir qilib tayinlab, unga “amiri kabir”, ya'ni “katta amir” unvonini beradi. Amir Muzaffar barlosgina Navoiydan yuqoriga muhr bosishi mumkin edi. Demak, amalda shoir davlatning uchinchi o'rinda turadigan mansabdori edi.
1476 yili Navoiy amiri kabirlik mansabidan rasman iste'foga chiqdi. Biroq “amiri kabir” unvoni unda umrining oxirigacha saqlanib qoldi.
1487 yil qishida Husayn Boyqaro Navoiyni uzoq Astrobodga hokim qilib jo'natdi. Strategik jihatdan Astrobod Xuroson davlatining g'arbiy chegarasidagi eng muhim jabha hisoblanar, sersuv, ko'kalamzor, obod, ipakchilik rivojlangan, savdo-sotiq uchun eng qulay yer edi.
1488 yili Navoiy o'z o'rniga Amir Burhoniddinni qoldirib, hokimlikni topshirish niyati bilan Hirotga keldi. Biroq Sulton Husayn uni qaytarib yubordi. Bir necha oydan keyin, baribir, Navoiy Hirotga qaytdi.
Navoiy o'rniga Astrobodga Husayn Boyqaroning katta o'g'li Badiuzzamon Mirzo hokim qilib yuborildi. Shuning o'zi ham Astrobod qanchalik strategik joy bo'lganidan dalolat beradi.
Demak, Navoiy jami 13 yilcha davlat xizmatida bo'lgan. Biroq umrining oxirigacha u davlat va jamiyat tashvishidan ortmagan.
Bir yerda shoir:
Yo'q edi bosh qoshig'ali fursatim, ‒
deb yozadi.
Maxsus davlat xizmati topshirilmagan bo'lsa ham, Sulton Husayn unga “muqarrabi hazrati sultoniy”, ya'ni “hazrat sultonning eng yaqin kishisi” degan unvon berdi. Bu unvonning bir vakolati shu ediki, muayyan masala yuzasidan hukmdorga to'qqiz martagacha murojaat qilishi mumkin edi.
Xo'sh, Navoiy ana shu “muqarrabi hazrati sultoniy” unvoni vakolatlaridan foydalandimi?
G'iyosiddin Xondamirning “Makorim ul-axloq” asarida dalolat berishicha, Navoiy bu vakolatidan o'rni-o'rni bilan foydalangan ham. Biroq har gal u o'z shaxsiy manfaati uchun emas, xalq dardi bilan shohga murojaat qilgan.
Birgina misol keltiramiz. U zamonlarda Xorazm ham poytaxti Hirot bo'lgan Xuroson davlati tarkibida edi. Husayn Boyqaro Xorazmni yanada yuksaltirish uchun Hirotdan 3 ming oilani Xorazmga ko'chirmoqchi bo'ladi. Navoiy qayta-qayta murojaat qilib, hukmdorni bunday qilmaslikka chaqiradi. Chunki naqliyot (transport) mukammal darajada rivojlangan hozirgi zamonda ham bir oilani majburan qariyb ming chaqirim uzoqqa ko'chirish ‒ qanchalar og'ir va murakkab muammo? Axir, shuncha odam ixtiyorsiz ravishda mulkidan bemulk, vatanidan bevatan bo'ladi-ku.
Husayn Boyqaro qadrdon do'stining ra'yini qaytargisi ham, o'z fikridan qaytgisi ham kelmaydi. Oxiri, Husayn Boyqaro 3 ming emas, 1 ming oilani Hirotdan Xorazmga majburan ko'chiradi.
Davlat siyosatida salohiyati qaysidir sohaga kuchliroq aholini nisbatan qoloqroq yerlarga ko'chirish, shu tariqa bu yerda ham rivojlanishni ta'minlash tajribasidan XX asrda sho'ro davlati ham toza foydalandi. 30-yillarda dehqonchilik madaniyatini ko'tarish maqsadida Farg'ona vodiysidan bir qism aholi Surxondaryoga majburan ko'chirilgan. Keyinchalik bu tajriba Mirzacho'lni o'zlashtirishda ham qat'iy qo'llanildi.
Husayn Boyqaro ham bu aholining Hirotdan Xorazmga dehqonchilik, umuman, ishlab chiqarish madaniyatini olib kelishini ko'zda tutgan.
Ochig'ini aytganda, bugun esa Xorazmda hayot darajasi ham, umummadaniy yuksalish ham hozirgi Hirotdagidan bir necha karra yuksak ekanini qayd etib o'tish shart bo'lmasa kerak. Bu: “Sivilizatsiyalar ko'chib yuradi”, – degan qoidaning naqadar to'g'ri ekanini ko'rsatadi.
Tarix shu hodisani o'rganishi, bu ming oila Xorazmning aynan qaeriga ko'chirib olib kelinganini, ularning keyingi taqdiri qanday bo'lganini manbalardan qidirib ko'rishi zarur. Chunki u zamonlarda “Xorazm” deyilganda hozirgi Xorazm viloyati, Qoraqalpog'iston Respublikasi hamda qo'shni Turkmanistonning Toshhovuz viloyatining aholi zich yashaydigan obod, ya'ni sun'iy sug'oriladigan yerlarga ega joylari ko'zda tutilgan.
Qo'shko'pir tumanining “Ohdarband” degan qishlog'ida hozir ham forsiy tilda so'zlashuvchi aholi yashaydi. Bu qishloq keksalari ajdodlarining XIX asr 70-yillarida Erondan kelib qolishgani haqida so'zlashadi. Bu yerda forsiy til hozirgacha saqlanib qolgani ham ularning yaqin tarixda ko'chib kelganidan dalolat beradi. Demak, bular Hirotdan ko'chib kelganlarning avlodlari emas.
Ko'ngildan yana bir mulohaza ham o'tadi. “Hazorasp” degani “ming ot” degan ma'noni anglatadi. Ehtimol, ana shu Hirotdan kelgan oilaning har biri ko'ch-ko'ronini bittadan otga yuklab, Xorazmga ravona bo'lgan va hozirgi Hazoraspga kelib o'rnashgandir?
Yana kim biladi? Chunki ko'hna tarix qumlarga singib ketgan yomg'irga o'xshaydi…
Navoiy zamonasida Hirot shahri va uning atroflarida hozirgi tojiklar, o'zbeklar va turkmanlarning ajdodlari istiqomat qilgan. Ammo ming oila, ya'ni taxminan 5 ming kishi o'sha davrlarda Xorazmga ko'chirilgan bo'lsa, tabiiyki, ular bizning davrlarga qadar mahalliy aholiga singishib ulgurgan, ya'ni assimilyatsiya bo'lib ketgan. Demak, bugungi xorazmliklar tomirlarida ana o'sha hirotliklar qoni ham oqadi.
Bu fakt buyuk Navoiyni yana bir jihatdan ona yurtimizga chambarchas bog'langanini ko'rsatadi.
Sultonmurod OLIM,
O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan
madaniyat xodimi