So'z erkinligi: huquqiy kafolat va mas'uliyat

8 dekabr — O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilingan kun

Har qanday davlatning yuzi, obro'-e'tibori uning Konstitutsiyasi hisoblanadi. Zotan, Konstitutsiya davlatni davlat, millatni millat sifatida dunyoga tanitadigan Qomusnomadir. Asosiy Qomusimiz xalqimizning irodasini, ruhiyatini, ijtimoiy ongi va madaniyatini aks ettiradi. Bir so'z bilan aytganda, Konstitutsiyamiz tom ma'noda xalqimiz tafakkuri va ijodining mahsulidir.

Inson huquqlari umumjaxon deklaratsiyasining umume'tirof etilgan normalari hamda mazkur sohadagi boshqa xalqaro hujjatlarga asoslangan inson huquq va manfaatlari hamda erkinligini ta'minlash va himoya qilish mexanizmini o'zida mujassam etgan asosiy Qonunimiz jahon me'zonlari talablariga javob beribgina qolmay, xalqaro miqyosda namuna bo'lgulik huquqiy hujjat ekanini ham ko'rsatadi. Bu mazmundagi e'tiroflarga o'z-o'zidan sazovor bo'lingani yo'q. Xalqimizning tinch, obod va farovon hayotini ta'minlash hamda mamlakatimiz hayotining barcha sohalarida islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirishda mustahkam poydevor bo'lib xizmat qilayotgan Konstitutsiyamiz inson hayoti davomida duch kelishi mumkin bo'lgan har qanday vaziyatni hisobga olgan holda ishlab chiqilgan.

Konstitutsiyamiz qabul qilingandan buyon o'tgan 30 yil Bosh Qomusimizda mustahkamlab qo'­yilgan xalqimizning orzu-umidlari, bugungi va kelajak manfaatlariga javob beradigan ustuvor tamoyillarning naqadar to'g'ri ekanligini amalda isbotladi. Aytish joizki, inson huquqlari oliy qadriyat deb belgilangan Konstitutsiyamizda davlat ham, jamiyat ham, avvalo, inson manfaatlariga xizmat qilishi, uning haq-huquqlarini himoya etishi ustuvor tamoyil sifatida aniq belgilab qo'yilgan.

Amaldagi Konstitutsiyamiz mustaqillik yillarida mamlakatimizning siyosiy qurilishi, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi, davlat va fuqarolarning, jamiyat tuzilmalarining huquq hamda majburiyatlariga oid masalalarni qamrab oldi, barcha sohada erishilgan yutuqlarimizning huquqiy poydevori bo'lib keldi. Lekin vaqt deganlari yugurik. Zamon shiddat bilan o'zgarib bormoqda. Buni ham hisobga olishimiz shart, albatta. Asosiy qonunimizni amalga oshirilayotgan islohotlarga, jamiyatdagi real voqelikka, yurtdoshlarimizning ongu tafakkuridagi o'zgarishlarga, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarga hamohang tarzda takomillashtirish hayo­tiy zarurat hisoblanadi.

Agarda bu borada dunyo tajribasiga e'tibor qaratadigan bo'lsak, so'nggi 30 yillikda 90 ga yaqin davlatda konstitutsiyaviy islohotlar amalga oshirilib, ulardan 53 tasida yangi kons­titutsiyalar qabul qilingan.

Xo'sh, mamlakatimizda konstitutsiyaviy islohotlar nima uchun kerak va bu islohotlar mazmun-mo­hiyatida qanday maqsadlar mujassam, degan savol tug'ilishi tabiiy.

E'tirof etish joizki, bugun kelajak avlodlar oldidagi yuksak mas'uliyatni anglagan holda Kons­titutsiya tamoyillari asosida amalga oshirilayotgan har bir islohot zamirida mustaqilligimizni mustahkamlash, aholi turmush farovonligini yuksaltirish, O'zbekistonni eng rivojlangan davlatlar qatoridan mustahkam o'rin egallashi kabi maqsadlar mujassam.

Xususan, fuqarolarning axborot olish va tarqatish erkinligi borasidagi huquqlarini yanada mustahkamlash – Yangi O'zbekiston Taraqqiyot strategiyasi yettinchi yo'nalishining dastlabki va muhim maqsadi sifatida belgilangan. Bundan shuni anglash mumkin: biz yashayotgan globallashuv va axborot asrida hayotimiz, jamiyat taraqqiyoti, mamlakat ravnaqi zamonaviy mediamakon va axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, ommaviy axborot vositalari faoliyati bilan chambarchas bog'liqdir.

Albatta, mamlakatimizda keyingi yillarda barcha sohalar qatorida O'zbekistonning axborot siyosati uchun ham o'ziga xos o'zgarishlar davri bo'ldi. O'zbekiston Davlat mustaqilligiga erishgan 1991 yildan 2002 yilgacha sohaga tegishli bo'lgan 5 ta yaxlit qonun qabul qilingan bo'lib, keyingi davr­­da bu qonunchilik bosqichma-bosqich takomillashib kelmoqda. Keyingi 6 yil ichida OAV sonining 30 foizga oshib, internet nashrlari esa 2 barobarga ko'paygani yuqorida aytilgan fikrimizning yaqqol dalilidir. Bu o'rinda, ayniqsa, xususiy media hissasi salmog'i yanada ortgani, ularda mavjud muammolar erkin va ochiq tarzda yoritilayotgani e'tiborga molikdir.

So'nggi yillarda mamlakatimizda ommaviy axborot vositalari orqali ob'yektiv va haqqoniy ma'lumot olish imkoniyatlari yanada kengayib, so'z erkinligini ta'minlashga alohida e'tibor qaratilayotgani yurtimizda demokratiyaning barcha tamoyillariga amal qilinayotganligini ko'rsatmoqda. Zero, demokratiya davlatning OAVga bo'lgan e'tibori va munosabati bilan ham o'lchanadi.

Texnika va texnologiyalar taraqqiyoti jamiyatda axborotning ahamiyatini yanada oshirdi. Axborot barcha sohaga chuqur kirib borgani, inson va jamiyat hayotiga ta'siri misli ko'rilmagan darajada ortgani, o'z navbatida, ularni tartibga solish zaruratini ham yuzaga keltirdi.

Mamlakatimizda ommaviy axborot vositalarini rivojlantirish bo'yicha amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar fuqarolarning axborot sohasidagi huquqini yanada kengroq ro'yobga chiqarish uchun imkon yaratish, OAVlarning davlat hokimiyati va boshqaruv organlari fao­liyati ustidan jamoatchilik nazoratini ta'minlash borasidagi rolini kuchaytirishga xizmat qiladi.

Yangi O'zbekistonni barpo etishda   jamiyat va davlat boshqaruvini tanqidga, ayniqsa, qarama-qarshi fikrlarga to'g'ri munosabatni shakl­lantirishda so'z erkinligi uchun xolis xizmat qiladigan axborot vositalari hamda unda faoliyat yuritib kelayotgan jurnalistlar uchun, avvalambor, konstitutsiyaviy kafolatlar juda muhim.

Umumxalq muhokamasiga taqdim etilgan yangi Konstitutsiyaviy qonun loyihasining 67-moddasida: “Davlat ommaviy axborot vositalari faoliyatining erkinligini, ularning axborotni izlash, olish, axborotdan foydalanish va uni tarqatishga bo'lgan huquqlari amalga oshirilishini kafolatlaydi” degan norma ham o'z ifodasini topmoqda.

Buning e'tibor va e'tirofga loyiq tomoni shundaki, davlat OAV hamda O'zbekistonning taraqqiyoti va xalqning turmush farovonligini yanada yuksaltirish yo'lida o'z faoliyati bilan ulkan hissa qo'shib kelayotgan jurnalistlar faoliyatining erkinligini qonun yo'li bilan himoyalanishini davlatning asosiy qonuni bilan kafolatlashni ta'minlamoqda.

Dunyoning rivojlangan mamlakatlari taj­ribasiga ko'ra, so'z va matbuot erkinligini ta'minlamay turib, iqtisodiy rivojlanishga erishish ham, jamiyat a'zolarining turmush farovonligini oshirish ham og'ir kechadi. Agar O'zbekiston Respub­likasining amaldagi Konstitutsiyasi 67-moddasiga chuqurroq nazar tashlasak, ushbu moddada OAV hamda jurnalistlarning o'z kasbiy faoliyatini erkin amalga oshirishi uchun zarur va yetarli kafolatlar belgilanmaganligiga amin bo'lish mumkin. Taklif etilayotgan yangi tahrirdagi moddada esa, aynan ana shu “bo'shliq” to'ldirilib, OAV va jurnalistlarning faoliyatiga to'sqinlik qilish yoki aralashganlik uchun javobgarlik belgilanmoqda. Jumladan, 67-moddada “Ommaviy axborot vositalarining va jurnalistlarning faoliyatiga to'sqinlik qilish yoki aralashish qonunga muvofiq javobgarlikka sabab bo'ladi”, degan norma mavjud.

Ma'lumki, davlatimiz rahbarining 2022 yil 27 iyunda qabul qilgan “Ommaviy axborot vositalarini qo'llab-quvvatlash va jurnalistika sohasini rivojlantirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi qarori 2022–2026 yillarga mo'ljallangan Yangi O'zbekiston Taraqqiyot strategiyasini amalga oshirish, shuningdek, ommaviy axborot vositalarining qonuniy manfaatlarini himoya qilishni kuchaytirish, ular faoliyatini har tomonlama qo'llab-quvvatlashda yangi imkoniyatlar eshigini ochmoqda. Bunday imkoniyatlar media sohasi vakillaridan mamlakatimizda kechayotgan yangilanish jarayonlarida har qachongidan ham faol, xolis, halol va o'ta mas'uliyatli bo'lishni talab etmoqda.

Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, keyingi yillarda barcha sohalarda amalga oshirilayotgan islohotlarning ijrosini nazorat qilish va   erishilayotgan yutuqlar bilan bir qatorda kamchilik­larni ochiq-oydin ayta olishda jamoatchilik, shu jumladan, ommaviy axborot vositalarining o'rni va roli ortib bormoqda.

So'z erkinligi konstitutsiyaviy jihatdan kafolatlangan jamiyatlarda, albatta, bu huquqdan foydalanishning muayyan tartibga solingan qonun-­qoidalari ham mavjud: masalan, so'z va axborot erkinligining huquqiy himoyasi axborotning mazmun-mundarijasi va uni ifoda etish vositalariga, usullariga bog'liq. Axborot erkinligi internet va zamonaviy axborot texnologiyalari sharoitida shaxsning bosh­­qa huquqlariga, xususan, har bir shaxs­ning insoniy qadr-qimmati va sha'ni bilan bog'liq, shaxsiy ma'lumotlarning maxfiyligi bilan bog'liq huquqlariga zarar yetkazmasligi kerak.

Shu bois, taklif etilayotgan qonun loyihasining 67-moddasida “Ommaviy axborot vositalari o'zlari taqdim etadigan axborotning to'g'riligi uchun javobgardir”, degan norma kiritilgani soha vakillarining axborotni olish, to'g'riligini tekshirish va tarqatish borasidagi mas'uliyatini yanada oshirishga turtki bo'ladi, deb o'ylaymiz.

Konstitutsiyamizning 56- va 67-moddalariga qo'shimcha tarzida kiritilayotgan, keng jamoatchilik tomonidan kelib tushgan takliflar asosida takomillashayotgan Kons­titutsiyaviy qonun loyihasida belgilangan huquqiy normalar ommaviy axborot vositalari faoliyatining erkinligini ta'minlash hamda milliy jurnalistikamizni yanada rivojlantirish, soha vakillari o'rtasida sog'lom raqobat muhitini shakllantirishda yangi imkoniyatlarni ochish barobarida el-yurt manfaati va Yangi O'zbekiston taraq­qiyotiga ham xizmat qiladi.

Konstitutsiyaviy islohotlar jarayoni jurnalistlar oldiga shunday vazifalarni qo'ymoqdaki, Asosiy qonunga kiritilayotgan har bir o'zgartish va qo'shimchalarni, eng avvalo, jurnalistning o'zi chuqur anglashi, har jihatdan xolisona tahlil eta olishi zarur. Bu o'z navbatida, jurnalistning tayyorlagan materiali orqali jamoatchilik e'tiboriga to'g'ri va mukammal ifodalangan holda, havola etilishi shart.

Jurnalistikaning asosiy vazifalaridan biri – jamoatchilik fikrini shakllantirish, jamiyatda yuz berayotgan o'zgarishlar, islohotlar mohiyatini aholiga, har bir shaxsga to'g'ri tushuntirishdan iborat. Toki har bir fuqaro, har bir shaxs konstitutsiyaviy islohotlar kelajak uchun muhim ekanligini, tahrir etilayotgan har bir norma, har bir band oddiy bir inson, fuqaro hayotida nechog'lik muhim ahamiyat kasb etishini tushunib yetsin.

Shubhasiz, jurnalistlar jamiyatning bosh­qalardan ko'ra bir qadam oldinda yuradigan ilg'or vakillari sifatida o'z missiyalarini to'liq ado etayotgan bo'lishadi. Ayni islohotlar jarayonida esa biz jurnalistlardan chindan ham boshqalardan ko'ra bir qadam oldinda yurish talab etilmoqda.

Olimjon O'SAROV,

O'zbekiston Jurnalistlar uyushmasi raisi