Boburning piri kim edi?

Zahiriddin Muhammad Bobur tavalludining 540 yilligi

Tarixiy qaror

Shu yilning 25 yanvar kuni O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “Buyuk shoir va olim, mashhur davlat arbobi Zahiriddin Muhammad Bobur tavalludining 540 yilligini keng nishonlash to'g'risida”gi qarori qabul qilindi.

Bu tarixiy hujjatda buyuk shoir, qomusiy olim, davlat arbobi va mohir sarkarda sifatida butun dunyoda ma'lum va mashhur bo'lgan Bobur hayoti, faoliyati va ijodini o'rganish bo'yicha hozirgacha qilingan ulkan ishlarga umumiy baho beriladi. Shu bilan birga, jonajon Vatanimiz milliy rivojlanishning yangi bosqichiga – Uchinchi Renessans davriga qadam qo'yayotgan, hayotimizning barcha jabhalarida tub o'zgarishlar yuz berayotgan bugungi kunda Bobur Mirzoning bebaho merosini chuqur o'rganish va ommalashtirish yanada muhim ahamiyat kasb etayotgani alohida ta'kidlanadi.

Shundan kelib chiqib, qarorda uning ilmiy va ijodiy merosini mamlakatimiz va xalqaro miqyosda yanada chuqur o'rganish va targ'ib etishga qaratilgan ko'p-ko'p vazifalar belgilab beriladi.

Avvalo, Bobur tavalludining 540 yilligini nishonlash bo'yicha tashkiliy qo'mita tuzildi va ayni kunlarda mamlakatimizda ana shu sana puxta ishlab chiqilgan chora-tadbirlar dasturi asosida munosib tarzda nishonlan­yapti. Bu dasturda mamlakatimizdagi Bobur nomi bilan bog'liq obida va qadamjolarni, jumladan, yodgorlik majmualarini ta'mirlash va ularning hududlarini obodonlashtirish; adib merosiga mansub qo'lyozma, qadimiy kitoblar, san'at asarlari va boshqa madaniy boyliklarni restavratsiya qilish, ularni ishonchli darajada saqlash uchun zarur sharoit yaratish; xorijiy mamlakatlarda saqlanayotgan bu ulug' shaxsning hayoti, ilmiy-ijodiy merosi hamda u yashagan davrga oid noyob qo'lyozma asarlar va boshqa madaniy boyliklarni aniqlash, ularning nusxalarini O'zbekistonga olib kelish va tadqiq qilishni davom ettirish; uning ilmiy-ijodiy merosini, davlatchilik va sarkardalik faoliyatini keng o'rganish maqsadida xalqaro miqyosda ilmiy izlanishlar olib borish va ularning natijalarini e'lon qilish, yangi ilmiy, badiiy-publitsistik asarlar yaratish; bu zot hayoti va faoliyatiga bag'ish­langan yuqori sifatli media mahsulotlar hamda audiovizual asarlar yaratish, ularni mahalliy va xorijiy ommaviy axborot vositalarida e'lon qilish, Internet va ijtimoiy tarmoqlarda keng targ'ib qilish; O'zbekistonimizning xorijiy mamlakatlardagi elchixonalari, O'zbek milliy madaniy markazlari, vatandoshlar jamiyatlarida shoir ijodini keng o'rganish va targ'ib qilishga bag'ishlangan ma'rifiy tadbirlar, davra suhbatlari tashkil etish ham ko'zda tutilgan.

Qarorda mutasaddi tashkilotlarga yana ko'p­lab ma'naviy-ma'rifiy vazifalar, jumladan, adabiy-badiiy hamda ilmiy-nazariy anjumanlar o'tkazish, ko'rgazmalar tashkil etish, Bobur hayoti va asarlari asosida yangi spektakllar yaratish, shoir g'azallari bilan ijro etiladigan eng yaxshi qo'shiqlar tanlovlari hamda “Nazm va navo” maqom kechalarini uyushtirish, badiiy va multiplikatsion filmlar suratga olish, boburshunoslikka oid kitoblar chop etish yuklatilgan.

Shuningdek, 2023-2024 o'quv yilidan boshlab oliy ta'lim muassasalari talabalari uchun tarix va geografiya yo'nalishlarida Zahiriddin Muhammad Bobur nomidagi davlat stipendiyasi ta'sis etiladigan bo'ldi. Umumiy o'rta ta'lim muassasalari o'quvchilari o'rtasida “Bobur asarlarining bilimdonlari” tanlovi va “Boburni anglash” mavzusida insholar tanlovi o'tkaziladi, 2023 yil 1 avgustiga qadar o'zbek, rus, ingliz tillarida faoliyat yuritadigan xalqaro ilmiy boburshunoslik elektron platformasi va uning mobil ilovasi yaratiladi.

Bu qaror ijrosi, tabiiyki, bizni Boburga yaqinlashtiradi, ulug' bobokalonimizni dunyoga yanada ko'proq tanitishga hissa qo'shadi.

Shuningdek, u Bobur shaxsi va murakkab hayot yo'lini teranroq tadqiq etishga ham undaydi.

Xoja Ahror Valiy qo'ygan muborak ism

Tasavvufda pir-muridlik – o'ta muhim jihat. Xalq orasida tojik tilidagi bir naql hozirgacha juda mashhur:

Bepir mashav, agar xohӣ amonӣ,

Agar boshӣ Iskandari zamonӣ.

Bu: “Agar zamonning Iskandari bo'lsang ham, pirsiz bo'lma, omon yurasan”, – degan ma'noni anglatadi.

O'tgan zamonlarda odatda   otaning piri o'g'ilga ham murshidlik qilar edi. Agar otasining piri o'tib ketgan bo'lsa, o'g'il o'sha pirning muridlaridan bo'lgan ulug' zotning etagini tutar edi.

Bobur Mirzoning otasining piriga bog'liqligi bundan ham kuchliroq edi.

Adabiyotshunos Vahob Rahmonov XIX asr tarixchisi Mirzo Olim Mushrifning “Ahsob ul-salotin fi tavorixi xavoqin” asari asosida bir yangilikni omma hukmiga havola etdi. Umarshayx Mirzo to'ng'ich o'g'li tug'ilgach, piri Xoja Ubaydulloh Ahror Valiy huzurlariga borib, chaqaloqqa ism qo'yib berishni so'raydi. Ul zoti sharif yangi tug'ilgan bolaga “Zahiriddin Muhammad” deb ot qo'yadilar. Lekin oddiy odamlar uchun talaffuzi og'irlik qilishini hisobga olib: “Mirzo Bobur bo'la qolsin”, –   deydilar. Shunga qaramay, xutbada xatiblar “Zahiriddin Muhammad Bobur” tarzida to'liq qilib o'qishadi (Bu haqda qarang: “Istiqlol sadosi” gazetasi, 2006 yil, 13 fevral).

Xoja Ahror – Umarshayx Mirzoning piri.

Uch savolga uch javob

Xo'sh, Boburning piri kim edi? Uning murshidiga munosabati qanday edi? Boburning hayot yo'liga bu ma'naviy rahnamoning ta'siri bo'lganmi?

Bu uch savolga   “Boburnoma”ning o'zidan bosh­­qa manbadan aniq-tiniq javob topish – mushkul.

Boburning “ustodi va piri” (Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. – Toshkent: Fan, 1960. – B. 112. Bundan keyin shu nashrdan olingan parchalarning sahifasi qavsda berib boriladi) Xoja Mavlonoyi qozi Abdulloh   edi. “Boburnoma”da uning ota tarafdan Shayx Burhoniddin Qilichga, ona tomonidan esa Sulton Ilik Moziyga borib bog'lanishi ham bildirib o'tiladi. Bu ikki nasab Farg'onada avvaldan baobro' bo'lib kelgan edi: “Farg'ona viloyatida bu tabaqa muqtado (iqtido qilinuvchi, diniy yo'lboshchi – S. O.) va qozi bo'la kelgandurlar” (B. 112).

Boburning piri Umarshayx Mirzo bilan hampira, ya'ni u ham Xoja Ubaydulloh Ahror Valiyning muridi, ul zoti sharif qo'lida tarbiya topgan edi.

Shayxlar orasida valiy darajasiga yetganlar kam bo'ladi. Bobur esa pirini shunday maqom egasi hisoblaydi va bu zoti sharifga yomonlik qilganlarning juda oz fursatlarda olamdan o'tganini bunga eng ishonchli dalil qilib keltiradi: “Xoja qozining valiylig'ida mening hech shakkim yo'qtur. Qaysi ish valoyatqa (valiylikka – S. O.) mundin yaxshiroq dalildurkim, alarg'a qasd qilg'anlardin oz fursatta osor va alomat qolmadi” (B. 112). Ikkinchi isbot ham – bor: “Xoja qozi qo'rqmas kishi edi. Qo'rqmoq anda aslo yo'q edi. Oncha daler kishi ko'rilgan emas. Bu sifat ham valoyat dalilidur. Soyir el (tiriklar orasida – S. O.) har necha bahodur bo'lsa, andak dag'dag'asi (qo'rquvi – S. O.) va tavahhumi (vahimasi – S. O.) bo'lur. Xojada aslo dag'dag'a va tavahhum yo'q edi” (B. 112).

Xuddi shu salohiyati bilan ham pir hamisha davlat ishlarida muridi – Bobur Mirzoga yelkadoshlik qilgan.

1497-1498 yil voqealari bayonida Bobur yetti oy urushib, Samarqand taxtini Boysung'ur mirzodan olganini, poytaxtda podsholigi bu gal uzoqqa cho'zilmaganini ochiq yozadi: “Bu nav­bat Samarqand shahrida yuz kun podshohliq qildim” (B. 112).

Bobur Samarqandni olganida ahvol juda og'ir edi. Askarlar ta'minotida ham katta tanqislik bor edi. Shu vaziyat tahlilini muallifning o'zi bunday davom ettiradi: “Biz ham elga nima yetkura olmaduk. Uylarini ham sog'indilar. Birar-ikkirar qochmoqqa yuz qo'ydilar. Avval kishikim, qochti – Xonquli Bayonquli edi, yana Ibrohim Bekchik edi. Mo'g'ullar tamom qochtilar. So'ngra Sulton Ahmad Tanbal ham qochti” (B. 110).

Ana shunday murakkab vaziyatda Bobur kimlarga suyangan? Albattaki, birinchi navbatda yonida bo'lgan   piriga! Buning boshqa bir jihati ham bor edi – Axsida hukmronlik qilib turish uchun qo'yib kelingan Uzun Hasan   ham o'zini Xoja qozining muridi hisoblar edi: “Bu fitnaning taskini uchun Xoja qozini yibordukkim, Uzun Hasan Xojag'a o'zini xeli (ancha – S. O.) muxlis va mu'taqid (e'tiqodli – S. O.) tutar edi. Uzun Hasanning ittifoqi bila qochqonlarning ba'zisig'a sazo (jazo – S. O.) bergaylar, ba'zisini bizning qoshimizg'a yiborgaylar” (B. 110).

Bobur Samarqandni Andijon lashkari kuchi bilan olgan edi. U Samarqandga bu galgi yurishini boshlaganda   Andijonga Ali Do'st tag'oyi­­ni (Professor Hasan Qudratullayev Ali Do'stni “Boburning tog'asi” deb hisoblaydi. Qarang: “Mening boshimdin mundoqlar xeyli o'tubtur” – “Mohiyat”, 2006 yil, 31 mart) Axsiga, aytib o'tilganidek, Uzun Hasanni qo'yib kelgan edi. “So'ngra   Xoja qozi ham kelgan edi” (B. 111), – deb yozganida pirining Andijonga kelganini ko'zda tutadi. Chunki yuqorida ko'rib o'tganimizdek, Xoja qozi Axsiga – Uzun Hasanning oldiga maxsus vazifa bilan kelgan edi.

Shu voqealar tahlilining o'ziyoq Xoja qozi, xuddi piri Xoja Ahror kabi, siyosat ishlariga bevosita va faol ishtirok etib turganini ko'rsatadi. Mana bu dalil buning shakli va darajasidan dalolat beradi: “Xoja qozi ul qal'adorliqda mening davlatxohlig'im uchun o'n sekkiz ming qo'yni qo'rg'ondag'i yigitlarga va bizning bila bo'lg'an yigitlarning ko'chlarig'a ulashti” (B. 111).

Demak, pir muridining manfaati uchun naqd o'n sakkiz ming qo'yni Axsi qo'rg'onini qo'riqlayotganlarga, shuningdek, Samarqandda Bobur bilan birga bo'lganlarning oilalariga tarqatadi. Shuning o'zi ham Xoja qozi, tasavvufdagi rahnamosi Xoja Ubaydulloh Ahror Valiy singari, ko'p mol-mulkka ega bo'lganini tasdiqlaydi.

Naqshbandiy shayx, siyosat va xalq manfaati

Tasavvuf tarixidan yaxshi bilamizki, Xoja Ahror tinimsiz ravishda zamon hukmdorlari, xususan, temuriy mirzolar bilan yozishmalar olib borgan. Bundan ko'zlangan asosiy maqsad esa   Alloh rizoligini topish, xalq tinchligi va farovonligi yo'lida taxt egalariga oqilona maslahatlar berishdan iborat edi.

Ana shu ezgu an'ana Xoja qozi va Bobur o'rtasidagi yozishmalarda ham davom etdi. “Boburnoma” buni to'la isbotlaydi: “Muhosara (qamal – S. O.) muddatida mening volidalarimdin (onam va buvimdan – S. O.) va Xoja qozidin muttasil bu mazmun bila xatlar kelur edikim: “Bizlarni mundoq muhosara qilibturlar, agar kelib, faryodimizg'a yetmasangiz, ish vubol bo'lg'usidur. Samarqand Andijon kuchi bila olilib edi. Andijon ilikta (qo'lda – S.O.) bo'lsa, yana Tengri rost keltursa, Samarqandni iliklasa (qo'lga kiritsa – S.O.) bo'lur” (B. 111).

Boburning bu paytdagi vaziyati nihoyatda qaltis va fojiali edi: “Andijong'a bo'la Samarqandni ilikdin berduk. Andijon ham ilikdin chiqmish edi. Bizga: “G'ofil az in jo ronda va az on jo monda” (“G'ofil kishi bu yerdan ketdi, u yerga ham yetmadi” – S.O.) degandek bo'ldi” (B. 112). Bunday og'ir kun shu paytgacha uning boshiga tushmagan edi: “Bisyor shoqq (mashaqqatli – S.O.) va dushvor   keldi, ne uchunkim, to podshoh bo'lub edim, bu nav' navkardinu viloyattin ayrilmaydur edim, to o'zumni bilib   edim, bu yo'sunluq ranju mashaqqatni bilmaydur edim” (B. 112 – 113). Shu holatda ko'p beklari uni tashlab ketdi. Bu ahvolga chidash mushkul edi: “Manga bisyor dushvor keldi, beixtiyor g'alaba (dod solib – S.O.) yig'ladim” (B. 113).

Boburning yuz kungina podshohlik qilib, Samarqandni tashlab chiqishiga yana bir sabab o'sha kezlarda qattiq kasal bo'lib qolgani edi. Tuzala boshlagan bir paytda parhezga oxirigacha rioya qila olmagani uchun yana uzildi: “To'rt kungacha tilim tutuldi, og'zimg'a paxta bila suv tomizurlar erdi” (B. 111). Shu kunlari Uzun Hasan Axsida ahvol og'irlashganini bildirish uchun elchi qilib,   navkar yubordi. Shunda, Boburning fikricha, beklar diplomatiya qoidasi bo'yicha o'ta jiddiy xatoga yo'l qo'ydi: “…Ra'yda g'alat (xato – S.O.) qilib, meni ko'rsatib, ruxsat berdilar” (B. 111).

Bu yerdagi “ruxsat berdilar”ni qaysi ma'noda tushunish – kerak? Agar, Andijonga qaytib ketishga ruxsat berildi, deb tushunilsa – bir ma'no, umuman, Axsini dushmanga topshirishga ijozat, deb tushunilsa – tamoman boshqa ma'no kelib chiqadi.   Har holda, ikkinchisi ko'zda tutilgan ko'rinadi. Voqealar tafsili shundan dalolat beradi.

Bir necha kundan keyin Bobur oyoqqa turdi. U qat'iy ravishda Samarqanddan chiqib, Andijon sari yurish qilish fikriga keldi: “Chun onalarimdinkim, onam va onamning onasi Esan Davlatbegim bo'lg'ay, yana ustod va pirimdinkim, Xoja Mavlonoyi qozi bo'lg'ay, bu nav' xatlar kelib, mundoq ehtimom (iltimos – S.O.) bila tilag'aylar, ne ko'ngul bila kishi turg'ay!” (B. 112).

Hamma ishni ana o'sha elchi buzdi. Bobur Samarqanddan chiqqan shanba kuni Ali Do'st tag'oyi Andijon qal'asini dushmanga berdi. Sababi – muxoliflar Andijon qal'asini qamal qilganda haligi elchi borib, podshohning o'lim to'shagida yotgani, tildan qolgani, og'ziga suv tomizib turganlarini Ali Do'st tag'oyiga yetkazdi, buni o'z ko'zlari bilan ko'rganiga ont ichdi: “Bu so'zdin bepoy (oyoqsiz, ya'ni ilojsiz – S.O.) bo'lub, muxoliflarni tilab, ahd va shart qilib, qal'ani berdi” (B. 112). Holbuki: “Zaxiradin va urushur kishidin qo'rg'onda hech kamlik yo'q edi. G'oyatash (bor-yo'g'i – S.O.) ul munofiqi namakharom (tuzni harom qilgan, nonko'r – S.O.) mardakning nomardlig'i edi” (B. 112).

Bir hafta yurib, keyingi shanba kuni Bobur Xo'jandga yetib keldi. Andijon qo'ldan ketganini shu yerda eshitdi.

Mard ustod fojiasi

Xo'sh, Boburning ustodi va piri bu voqealarga qanday munosabatda bo'ldi? Axir, u ham Andijonda – Ali Do'st tag'oyining oldiga yuborilgan edi-ku.

Dushman dushman-da. Andijonni olgan dushman Boburning Xo'jandga yetib kelganini eshitib: “Xoja Mavlonoyi qozini ark darvozasida beizzatona osib, shahid qildilar.   …Xojaning voqeasidan (o'limidan – S.O.) so'ng Xojag'a mansub ellar – misli navkaru chokar va aymoqu (qarindoshu – S.O.) ahshomni (xizmatkorlarni – S. O.) tamom tutturub, talattilar” (B. 112).

Bu voqea nimadan dalolat beradi? Birinchidan, Xoja qozining fikran sotqin Ali Do'st tag'oyi bilan birlashmaganini, muridi va shogirdi Bobur Mirzoga oxirigacha sodiq qolganini ko'rsatadi. Ikkinchidan, bu Xoja qozi aynan Bobur bilan bir siyosiy maqsadda birikkani, bugungi tushunchalar bilan ifodalaganda, Vatan himoyasi uchun qurbon bo'lganidan dalolat beradi.

“Boburnoma”ni o'qiganimiz sari Boburni ham, uning atrofidagi kishilarni ham yaqinroqdan bila boshlaymiz.

Sultonmurod OLIM,

O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan

madaniyat xodimi