Milliy qahqahamiz sardori

(“Mushtum” jurnali 100 yoshda)

Ma'lumki inson hayotida kulgining ahamiyati kattadir. Sihat-salomatlik, hayot zavqi, tashqi olamdan mamnunlik va shu bilan birlikda turmushdagi mutanosiblikning favqulodda o'zgarishi insonda beixtiyor tabiiy kulgi uyg'otadi. Shu bilan birlikda jamiyat hayotida, ya'ni ijtimoiy kulgi ham mavjud bo'lib u ijtimoiy sabablar natijasida yuzaga keladi.

Mutafakkir olimlar kulgining ijtimoiy-ma'naviy asosini to'qlik da'vo qiluvchi puchlikdan, chiroylilik da'vo qiluvchi xunuk­likdan iboratdir, deb ta'riflaydilar. Ya'ni o'z umrini yashagan tartiblar va zamonaga yarashmagan holda qonuniylik da'vo qiluvchi xatti-harakat, o'zini qonuniy deb chiranuvchi qonunsizlik va boshqa ijtimoiy nomutanosibliklar tabiiyki insonni ranjitadi va ular ustidan norozilik kulgisi uyg'onadi. Rus yozuvchisi N.Gogol “Illat uchun uning payqalgani va uning ustidan qahqahali kulgi uyg'onganini anglashdan bosh­­qa dahshatliroq narsa yo'q”, deb bejiz ayt­magan edi.

Shunga binoan xalqimiz ham eskirgan tartiblar, o'zini abadiy hukmron deb biluvchi podsholar, xonlar va ularning amaldorlari ustidan, turmushda yuz beradigan turli nomutanosibliklar, illatlar, odamlar fe'l-atvorida uchraydigan nuqsonlar ustidan turli latifalar, qochirimli as­­kiyalar, lapar va tomoshalar vositasida hamisha kulib, eskilikni masxaralab kelganlar.

Bu jabhada rivojlangan mamlakatlarda nashr etib kelinadigan hajviy jurnallar ham muhim o'rin tutgan. Ana shunday nashrlardan biri asrimiz boshida o'lkamizda vujudga kelgan “Mushtum” jurnali bo'ldi, uning birinchi soni bundan roppa-rosa yuz yil oldin – 1923 yilning 18-fevralida dunyo yuzini ko'rgan edi. Uning asos­chilaridan bo'lmish atoqli o'zbek adibi Abdulla Qodiriy jurnalning birinchi sonida bosilgan “Mushtum” ta'rifida”   deb nomlanuvchi bosh maqolasida “Bu “Mushtum” zo'rlik mushtumi emas – haqlik mushtumidir; zolimlar mushtumi emas mazlumlar mushtumidir”, deb ta'rif berib o'tgan edi.

“Mushtum” jurnali mamlakatimizda yuz bergan juda murakkab bir tarixiy sharoitda dunyo yuzini ko'rdi. 1917 yilning oktyabrida Rossiyada V.Lenin boshchiligidagi kommunist-bolsheviklar partiyasi davlat to'ntarishini amalga oshirib, hokimiyatni qo'lga olgan va bu o'sha paytda Ros­siyaning mustamlakasi bo'lgan Turkistonda ham zo'ravonlik bilan amalga oshirilgan edi. Bolsheviklar o'z hukmronliklariga erishish uchun harbiy va ijtimoiy zo'ravonliklar qatorida matbuotdan ham keng foydalandilar va Rossiya qatorida Turkistonda ham mavjud bo'lgan barcha matbuot ko'rinishlarini tugatib, o'z g'oyalariga xizmat qiluvchi nashrlarni vujudga keltirdilar. “Mushtum” hajviy jurnali ham xuddi ana shu maqsadda tashkil etilib, uning oldiga mamlakatda mavjud bo'lib kelgan ijtimoiy qarashlar va g'oyalarni siqib chiqarish, eski tuzumni masxaralab, uni mahv etish va yangi tartiblarni joriy etish vazifasi qo'yilgan edi.

Butun umri bo'yi mehnatkash omma tarafdori bo'lgan Abdulla Qodiriy jurnal xodimi va asosiy muallif sifatida ishga kirishib, birinchi o'zbek hajviy jurnalining vazifasi bolsheviklar belgilab bergan tor sinfiy zo'ravonlik emas, jamiyatimizda asrlardan buyon hukm surib kelayotgan qoloqlik, jaholat va eskilik qoldiqlariga qarshi kurashga qarshi qaratishni o'z oldiga asosiy maqsad qilib qo'ydi. U jurnal muharriri sifatida ish olib borgan G'ozi Yunus bilan “Mushtum”ning ijtimoiy va hajviy tamoyillari borasida matbuot sahifalarida olib borgan tortishuvlarida hajviy jurnal faqat siyosiy qurol bo'lib qolmasdan chinakam hajviy nashr bo'lishi va ijtimoiy kulgiga asoslanishi shartligini qayta-qayta ta'kidlagan edi. Adib o'zining qisqa hajviy-jurnalistik faoliyatida bu qonuniyatiga og'ishmay amal qildi va o'z felyetonlarida asrlardan beri davom etib kelayotgan eskirgan tartiblar, jaholat va qoloqlikni ayamay fosh qildi. Misol uchun, Abdulla Qodiriy “Mushtum”da bosilgan “Toshkent boylari” deb nomlanuvchi davomli felyetonida mehnatkashlarni talab boylik yiqqan ko'plab boylarni fosh qilsa, “Eshonlarimiz” deb nomlangan felyetonlar turkumida esa asrlar davomida ommani aldab boylik yig'ib kelgan, qirqtalab xotin olgan mashhur eshonlar va ularning avlodlarini keltirib o'tadi.

“Maskovdan xatlar” deb nomlangan felyetonlar turkumida esa adib Rossiya poytaxti – Moskvada bo'lgani paytida ko'rgan-kechirganlari hamda o'sha paytda chiqib turgan o'zbek matbuotidagi xom materiallar va she'rlarga o'zining o'tkir kulguli hajviy munosabatini bildirib o'tgan edi.

O'ziga Julqunboy degan xalqona hajviy taxallus qo'ygan Abdulla Qodiriy “Mushtum”dagi qisqa hajviy fao­liyatida hajviy jurnalistikaning eng murakkab va mo''tabar janri – hajviy obraz bilan birlashgan felyetonlar turkumlarini yarata oldi. Bular – uning “Kalvak maxzumning xotira daftaridan”, “Tosh­po'lat tajang nima deydi” va “Shirvon xola nima deydi” kabi felyetonlar turkumlaridir. Bu xildagi felyetonlar turkumlarining o'ziga xos xususiyatlari shundan iboratki, ularda ijtimoiy voqealar yozuvchi tomonidan o'ylab topilgan to'qima individual obrazlar orqali aks ettiriladi. Adib “Kalvak maxzum nima deydi” felyetonlar turkumida bir dindorning to'qima obrazi orqali asrlar davomida xalqni jaholat va qorong'ulikda saqlab kelgan diniy muttaassiblik va jaholatni fosh etsa, “Toshpo'lat tajang nima deydi”da esa qoloqlik va ilmsizlik ustidan kuladi. Shu bilan birlikda mazkur obrazdan hayotda yuz berayotgan yangi tartiblar mevasi bo'lgan to'rachilik va boshqa illatlarni fosh etishda ham foydalanilgan. “Shirvon xola nima deydi” deb nomlangan felyetonlar turkumida esa xotin-qizlar hayoti qalamga olingan. Adib jurnalda bosilgan va o'quvchilar tomonidan sevib o'qiladigan hajviy asarlari uchun   “Felyetonlar qiroli” va “Kuldirib yig'latuvchi va yig'latib kuldiruvchi” degan nom olgan edi.

Afsuski, Abdulla Qodiriyga hajviy jurnalis­tika sohasidagi boy va ijodiy kashfiyotlarga boy faoliyatini to'la ishga solishga imkon berilmadi, u ko'p o'tmasdan yuqori doiralar tomonidan uyushtirilgan tuhmat natijasida “Mushtum” jurnalidagi faoliyatini to'xtatishga majbur bo'ldi. O'sha yillari hajviy “Mushtum”da qatnasha boshlagan shoir jurnalda bosilgan hajviy maqolalaridan birida adibning hajviy faoliyatini qattiq tanqid ostiga olib o'tgan edi…

1920-1930 yillarda “Mushtum” jurnalida shoir G'afur G'ulom, yozuvchi Abdulla Qahhor, jurnalist Ziyo Said va bosh­qalar faoliyat ko'rsatdilar. Jurnal hajviy jihatdan “jiddiylashib” bordi va kommunistik partiyaning g'oyaviy quroliga aylandi. Ikkinchi jahon urushi yillari chiqishdan to'xtagan “Mushtum” 1951 yildan boshlab yana faoliyat yurita boshladi. Jurnalda shoirlardan G'afur G'ulom, Sobir Abdulla, Charxiy, yozuvchilardan Abdulla Qahhor, Said Ahmad, Mirmuhsin, Sami Abduqahhor, Ne'mat Aminov, jurnalistlar To'lqin Alimov, Olim Qo'chqorbekov va boshqalar faoliyat ko'rsatdilar. Jurnal hayotimizdagi kamchilik­larga qarshi kurashda ishtirok etdi, o'quvchilarning hurmatini qozona oldi. O'z davrida Abdulla Qodiriy “Mushtum” oqsoqlangan emish”, deya jurnalning moddiy ahvolini yozib chiqqan bo'lsa, 2018 yilga kelib, jurnal yana chiqmay qolgan edi. Ammo ko'p sa'y-harakatlar bois, jurnal bir yildirki, yana nashr etilayotgani maqtovga sazovor. Hozirda o'zining bir asrlik to'­yini nishonlayotgan “Mushtum” jurnalining ijodiy jamoasi mamlakatimizda olib borilayotgan ulkan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy-ma'naviy islohotlarning amalga oshirilishida, ijtimoiy illat va nuqsonlarga qarshi kurashda faol ishtirok etib, xalqimizni kuldirib yurishida katta ijodiy muvaffaqiyatlar tilaymiz.

Shoir Sobir Abdullaning quyidagi she'ri jurnal va uning xodimlari, mahalliy muxbirlarining faoliyatiga berilgan xolis baho bo'la oladi

Ko'ring, saf-saf, qator – mushtumchilarmiz,

Qalamkash, baxtiyor mushtumchilarmiz,

Xiyonat ahlini qo'ymay savashda

Xaloyiqqa mador mushtumchilarmiz.

Kimiki bo'lsa nafs ovorasi, bas –

Kelur bizga duchor – mushtumchilarmiz,

Qilib hajv, kuldirib ham yig'latarmiz,

Bu – bizning kasbu kor – mushtumchilarmiz.

Muxtor XUDOYQULOV,

sobiq “Mushtum”chi