“Temuriylar renessansi va “Boburnoma”

yoki “Sohibqiron yurti”dan chiqqan ulug' zotlar haqida faxriya

“Biz Yangi O'zbekistonni barpo etish va Uchinchi Renessans poydevorini yaratishda ziyolilarimizga katta ishonch bilan qaraymiz”.

Bu fikrlar Prezident Shavkat Mirziyoyevning “Yangi O'zbekiston taraqqiyot strategiyasi” kitobidan iqtibos olindi.

Taniqli adabiyotshunos Burobiya Rajabovaning 2022 yili “Fan” nashriyotida chop etilgan “Temuriylar Renessansi va “Boburnoma” monografiyasi qo'limga yetib kelganida, dastavval, Yurtboshimizning yuqoridagi da'vatli so'zlari o'yimdan kechdi. Davlatimiz rahbarining doimo ziyoli, olim, ijodkor insonlar bilan suhbatlashishga intilishlari va bunday muloqotlarni yuksak qadrlashlariga ko'p bor guvoh bo'lganman. Chunki, Prezidentimizning ishonchu inonchlariga ko'ra, “olimlik – Alloh nuri tajassum etgan ulug' bir martaba. Bu martabadan jamiyatning butun vujudiga ziyo taraladi”.

Shu ma'noda, B.Rajabova mazkur yangi kitobi misolida, bir tomondan, Prezidentimizning yuksak ishonchini oqlagan bo'lsa, ikkinchi tomondan, davlatimiz va jamiyatimizning Yangi O'zbekis­tonni barpo etish va Uchinchi Renessans poydevorini yaratishdek ezgu sa'y-harakatlariga o'zining muxtasar ilmiy-amaliy hissasini qo'shdi. Kitobning nashr vaqti aynan “2022-2026 yillarga mo'ljallangan Yangi O'zbekistonning taraqqiyot strategiyasi” tasdiqlangan davrga to'g'ri kelgani ham muallifning niyati xolisligi, ezgu amallari ijobatga qaratilganidan dalolatdir.

O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023 yil 25 yanvarda qabul qilingan “Buyuk shoir va olim, mashhur davlat arbobi Zahiriddin Muhammad Bobur tavalludining 540 yilligini keng nishonlash to'g'risida”gi qarori esa mamlakatimiz ma'naviy hayotida mantiqan to'la asosga ega ulkan voqea bo'ldi.

Qarorda buyuk ajdodimiz asarlarining milliy va umuminsoniy mohiyatini, uning yosh avlodimiz intellektual va ma'naviy salohiyatini oshirish, farzandlarimizni shu asosda Yangi O'zbekiston bunyodkorlari etib tarbiyalash borasidagi ulkan o'rni va ta'sirini inobatga olib, Bobur Mirzoning ilmiy va ijodiy merosini mamlakatimiz va xalqaro miqyosda yanada chuqur o'rganish va targ'ib etish zarurligi ta'kidlangan.

Shu kunlarda shoh va shoir bobomizning qutlug' tavallud sanasi Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev shaxsan tasdiqlagan Dastur asosida – mamlakatimizda va jahon miqyosida tizimli tartibda hamda keng ko'lamda nishonlanmoqda. Shunday qutlug' ayyomda “Temuriylar Renessansi va “Boburnoma” asarining keng kitobxonlar e'tiboriga tushgani bejiz emas.

Olima o'z asari avvalida, Bobur Mirzo talqini bilan aytganda, “oqila, mudabbira” onajonisi nomiga armug'on bitar ekan, ulug' shoir va mutafakkir Abdurahmon Jomiyning: “Jahonda kitobdan yaxshi yor bo'lmas, Davr g'amxonasida g'amgusor bo'lmas”, degan baytini keltiradi. Ayni chog'da, kitob bilan tanishish asnosida ushbu salmoqli asarning o'z muxlislariga nafaqat “yaxshi yor” va “g'amgusor” bo'lishiga, balki yurtimiz ziyo ahliga ma'naviy madadkor bo'lib, yoshlarimizga esa qanot bag'ish­lashiga ham amin bo'ldik.

B.Rajabova o'z kitobining dastlabki bobida Uyg'onish davri va Temuriylar Renessansi haqida atroflicha tushuncha beradi. Bu xususda so'z yuritish asnosida, muallif o'z kitobxonini olis tarixdan bugungi kun voqeligiga mohirlik bilan bosh­lab keladi.

Ya'ni: “Mamlakatimizda Uchinchi Renessansning ma'naviy poydevorini mustahkamlash maqsadida “Ikkinchi Renessans adabiyoti” ruknida tarixiy-­adabiy mavzudagi kitoblar nashri ham yo'lga qo'yildi”, deb qayd etadi kitob muallifi.

Monografiyada buyuk Boburiylar saltanatining asoschisi bo'lmish Temuriy podshoh va dilbar shoir Zahiriddin Muhammad Boburning jahonda e'tirof etilgan “Boburnoma” asarida tilga olingan ulug' ajdodlarimiz hayo­­ti va faoliyati Temuriylar Renessansi madaniy muhiti bilan bog'liq holda atroflicha talqin etilgan.

Xususan, muallif “Boburnoma” asarida so'z yuritilgan 8 ta aniq yo'nalish bo'yicha qiziqarli mavzularni tadqiq etgani juda muhim. Bu o'rinda:

birinchidan, Temuriylar Uyg'onish davri va davlat arboblari – Amir Temur, Mirzo Ulug'bek, Sulton Husayn Boyqaro, Bobur Mirzo;

ikkinchidan, Temuriylar Uyg'onish davri va ijodkorlar – Sulton Husayn Boyqaro, Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Kichik Mirzo, Amir Shayxim Suhayliy, Sharafiddin Ali Yazdiy, Zayniddin Mahmud Vosifiy, Atoulloh Husayniy;

uchinchidan, Temuriylar Uyg'onish davri va Temuriy malikalar – Gavharshodbegimning bunyodkorlik ishlari, Eson Davlat Begimning mudabbirligi, Xonzoda Begimning matonati;

to'rtinchidan, Temuriylar Uyg'onish davrida ilm, fan, adabiyot, san'at, tarix va madaniyat rivoji;

beshinchidan, Temuriylar Uyg'onish davrida astronomiyaning o'rni– Samarqand, Mirzo Ulug'bek va u qurdirgan rasadxonaning ahamiyati;

oltinchidan, Temuriylar Uyg'onish davrida harb ishi va taktikasi;

ettinchidan, Temuriylar Uyg'onish davrida tibbiyot masalasi – Alisher Navoiy qurdirgan “Dor ush-shifo” va tabiblarning jonli obrazi tasvirlangan lavhalar;

sakkizinchidan, Temuriylar Uyg'onish davrida savdo va pul munosabatlari – bozorlarning tartibga solinishi, nazorati hamda oltin va kumush tangalarning zarb qilinishi va muomalasi bilan bog'liq tasvirlar, eng muhimi, Buyuk ipak yo'lining tiklanishi mavzulari xususida so'z bormoqda.

Muallif tomonidan faxr ila so'z yuritilgan millatimizning ulug' zotlari orasida, hech shubhasiz, Sohibqiron Amir Temur hazratlari peshqadam o'rinda turadi. Amir Temur shaxsi bilan qancha g'ururlansak, iftixor etsak, shuncha munosibdir. Aynan buyuk Sohibqiron o'z faoliyati bilan Temuriylar Uyg'onish davrini boshlab bergan, bugungi saodatli kunlarimizning poydevorini qo'yib ketgan.

Sohibqiron bobomiz siymosi haqida so'z borganda, Prezidentimizning: “Men har bir askar, Vatanning har bir posboni Amir Temur va ulug' lashkarboshilarimiz o'gitlarini, ularning harbiy merosini chuqur bilishi kerak, deb qayta-qayta ta'kidlab kelaman. Bu o'lmas va bebaho meros hozirgi kunda ham har birimizning qalbimizga cheksiz g'urur baxsh etadi, muqaddas tuprog'imizga sadoqat tuyg'ularini kuchaytiradi”, degan e'tirof­larini alohida ta'kidlash maqsadga muvofiqdir.

Temuriylar sulolasining ro'yxati 193 nafar shahzoda va 300 dan ziyod malikadan iborat ekanining o'zi hayratomuz fakt! Bu sulola jami 488 yil (!) hukmronlik qilgani haqida gapirish uchun esa, til ojiz. Tarixda bu qadar uzoq yashagan sulola bo'lgan emas.

Amir Temurning 35 yillik hukmronligi davrida 27 mamlakatni birlashtirgan ulkan saltanat barpo etilgan. Bu saltanatning hududi Hindis­tondan Sirdaryo va Zarafshongacha, Tangritog' (Tyan-shan)dan Bosforga qadar yoyilgan edi.

Ayni vaqtda Markaziy Osiyodagi bu voqealarning aks-sadosi boshqa bir qator mamlakatlar uchun ijobiy yangilanishlarga sabab bo'lganini ham qayd etish darkor. Qisqacha aytganda, Amir Temurning hokimiyat tepasiga kelishi bilan harbiy ish sohasida muhim o'zgarishlar yuz bergan, ular Sharqu G'arb harbiy-nazariy tafakkuri taraq­qiyotida katta rol o'ynagan.

Shu nuqtai nazardan, B.Rajabovaning: “mamlakatimiz va xorijda qilingan ba'zi tadqiqotlarda noxolislik bilan Temuriy va Boburiylarga nisbatan “buyuk mo'g'ullar” atamasi qo'llanadi. Biz bunday kamsituvchilarning fikrlariga mutlaqo qo'shila olmaymiz”, degan fikrlari juda o'rinlidir. Biz so'z yuritayotgan monografiyada bunday noxolis atamalarning ilmiy iste'molda ishlatilishi noto'g'ri ekani ilmiy-tarixiy manbalar asosida isbotlab berilgani diqqatimizni tortdi.

B.Rajabova “Boburnoma”da Amir Temur haqida 31 ta ma'lumot qayd etilgani haqida yozadi. Olima, ayniqsa, Bobur Mirzo o'z asarida: “Temuriylar davlati boshqaruvida bo'lgan Xuroson davlati va Movarounnahr davlatiga nisbatan sodda, xalqona tilda, tushunarli qilib “Temurbekning yurtida” iborasini mahorat bilan qo'llagani”ni faxr va hayrat bilan ta'kid­laydi.

Tadqiqot asnosida Amir Temur hazratlari bilan bir qatorda, Bobur Mirzo va “Boburnoma” alohida va doimiy e'tibor markazida turgani juda muhim. Binobarin, avvalo, “Boburnoma”ni mutolaa qilar ekan, “kitobxon butun asar davomida o'z sarguzashtlari va ajoyib hayoti bilan zamonasining voqeligini aks ettirgan tarixiy shaxs Bobur obrazini ko'z oldiga keltiradi”.

B.Rajabovaning monografiyasini o'qish davomida ham hamisha Bobur Mirzo siymosi ko'z o'ngingizda gavdalanib turadi. Chunki kitobdagi oltita bobdan to'rttasi, ya'ni 2-bob – “Boburnoma”da Amir Temur tasviri”, 3-bob – “Ravzat us-salotin”da Amir Temur va Bobur podshoh zikri”, 5-bob – “Boburnoma”da xotin-qizlar obrazi” hamda 6-bob – “Boburnoma”da g'oya va tasvir” deb atalgani ham bu fikrimizni tasdiqlaydi.

Britaniyalik taniqli sharqshunos va tarixchi Vilyam Rashbruk Zahiriddin Muhammad Boburga “O'n oltinchi asrning bunyodkori”, deb yuksak baho bergan.

O'zbek olimasi ham Bobur Mirzo shaxsi va “Boburnoma” asarining imkon qadar yangi qirralarini kashf etishga intilgan. Buni, jumladan, “Boburnoma”da muhrlangan karam, afv, adolat, vafo, ehson, mehr-oqibat singari fazilatlar timsolida Bobur shaxsi va ijodiga xos yaxshilik hamda insonparvarlik talqini, boburona uslub bilan bitilgan inja tasvirlar teran tahlilga tortilgani yaqqol ko'rsatib turibdi.

Kitobning 4-bobi Temuriylar Uyg'onish davrining buyuk shoirlari Alisher Navoiy bilan Abdurahmon Jomiyga bag'ishlangan. B.Rajabova har ikki ulug' siymoning hayoti va ijodiy faoliyatini Renessans jarayonlari tufayli yuzaga kelgan yuksak madaniy muhit bilan uyg'unlikda tadqiq etadi. Olimaning yozishicha, “Boburnoma”da Alisher Navoiy haqida – 14 ta, Abdurahmon Jomiy haqida esa 7 ta tarixiy lavha va ma'lumotlar bayon etilgan.

Shu o'rinda Alisher Navoiyning asarlari bilan Faxri Hiraviyning “Ravzat us-salotin”, Hasanxoja Nisoriyning “Muzakkiri ahbob” kabi tazkiralari o'zaro qiyosan o'rganilganiga alohida e'tibor qaratmoqchimiz. Fik­rimizcha, ayni yondashuv monografiyada aks etgan eng muhim ilmiy yangiliklar qatoriga kiradi.

Monografiyaning yana bir muhim yangiligi – Sulton Husayn Boyqaro bilan Mirzo Bobur munosabatlarining ilmiy negizda xolis ochib berilgani, nazarimizda.

Olima ta'biri bilan aytganda, “O'sha davrda “Temurbekning yurtida” tarix maydoniga chiqqan yosh temuriy hukmdor Bobur uchun eng baland pog'onada turgan temuriy hukmdor bu – Sulton Husayn Boyqaro edi”.

Fikr-mulohazalarimiz yakunida “Boburnoma”da qo'llangan ayrim teran ma'noli tushuncha va atamalar, xususan, “murabbiy va muqavviy” so'z birikmasining mazmuni B.Rajabova tomonidan nihoyatda sinchkovlik va chuqur ilmiy-nazariy asosda sharhlab berilganini e'tirof etamiz.

Olima ta'kidlaganidek, “Bobur memuarda qo'llagan murabbiy va muqavviy, tarbiyati va taqviyati birikmalarini faqat o'z asarida tilga olgan Temuriylar Uyg'onish davri vakillariga nisbatan ishlatgan. Bu holat ularning yaratuvchanlik qobiliyatlariga hamda moddiy va ma'naviy sohalarda amalga oshirgan bunyodkorlik, saxovat, futuvvat, baxshish xarakteridagi ishlariga, aql va qo'l ixtirolarining yaratilishi, mamlakat bo'ylab joriylanishiga hamda ko'payishiga bosh qo'shgani, moliyalashtirganiga ham ishoradir”.

Albatta, ushbu salmoqli monografiyaning butun mazmun-mohiyati va tub ilmiy yangiliklarini birgina maqola yo taqriz doirasida ifodalab berish imkonsiz. Shuning uchun ikkita xulosa bilan kifoyalanamiz.

Birinchidan, Burobiya Rajabovaning “Temuriylar Renessansi va “Boburnoma” monografiyasi mamlakatimizning madaniy va ilmiy-ma'rifiy hayotida ulkan voqea bo'ldi. Asar muallifi mavzuni nafaqat adabiyotshunos va huquqshunos, balki tilshunos va tarixchi sifatida ham teran tahlil etgani alohida e'tiboru e'tirofga arziydi.

Ikkinchidan, g'azal mulkining sultoni Alisher Navoiy tavalludining 582 yilligi hamda shoh va shoir Zahiriddin Muhammad Bobur tavalludining 540 yilligi nafaqat mamlakatimiz, balki dunyo ko'lamida nishonlanayotgan ayni kunlarda mazkur ajoyib kitob shu ikki qutlug' to'yga mo''jaz va munosib tuhfa bo'ldi.

Akmal SAIDOV,

akademik