Ayol mentalitet qurboni bo'lmasin

Birlashgan Millatlar Tashkilotining Aholishunoslik jamg'armasi ekspertlari xulosasiga ko'ra, O'zbekistonda har 100 000 ayoldan 29 nafari gender tengsizlik tufayli vafot etadi. Oliy Majlisning Inson huquqlari bo'yicha vakili (Ombudsman) matbuot xizmatining ma'lum qilishicha, ayollarga nisbatan zo'ravonlik holatlari yildan-yilga oshib bormoqda.

2021 yilning 15 apreliga qadar Ombudsman nomiga xotin-qizlardan yigirmaga yaqin jinsiy va jismoniy zo'ravonlik, ruhiy tazyiq o'tkazish bilan bog'liq holatlar bo'yicha murojaat kelib tushgan. Ularning aksariyati Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlariga to'g'ri keladi.

Sud-huquq idoralariga murojaat qilmay, oilam buzilib ketmasin, bolalarim yetim qolmasin, degan istihola ustunlik qilib kelayotgan holatlarni ham hisobga olsak, xotin-qizlarga nisbatan bo'layotgan zo'ravonliklar aslida keltirilgan raqamlardan ko'proq ham bo'lishi mumkin.

Shu kunlarda jamoatchilikning, ayniqsa, yuqori idora vakillarining tilidan tushmay kelayotgan “Gender tenglik” atamasi ijtimoiy hayotimizga kechagina kirib kelgandek go'yo. Ammo bu tushuncha ancha yildan buyon g'arb mamlakatlarida qo'llanib kelinadi. Ba'zi hollarda “gender” tushunchasi “jins” tushunchasining sinonimi sifatida noto'g'ri ishlatilayotganiga unchalik ahamiyat beravermaymiz. Aslida esa jins va gender o'rtasidagi farq asosiy hisob­lanadi. Chunki ayol va erkak o'rtasidagi farqlar biologik bo'lmagan sabablarni ham o'z ichiga olgan. Gender tushunchasi aqliy, madaniy va ijtimoiy farqlarga ta'sir qilsa, jins tushunchasi faqat jismoniy, anatomik va fiziologik farqlarni ang­latadi.

Demak, gender tenglik faqat ayollar manfaatlarini ifodalamaydi. Balki har ikki jins vakillarining o'z orzu va maqsadlari sari dadil odimlashi, hayot sifatini oshirish uchun bir xil imkon berish kerakligini ilgari suradi. Aynan rivojlangan jamiyatning talablaridan biri bu erkak va ayol huquqlari tengligining ta'minlanishidadir.

Butun jahonda, shu jumladan, O'zbekistonda ham gender teng­lik insonlarni ikki tarafga bo'lib qo'yayotgan ijtimoiy munozaradek go'yo. Bunday deyishimizga sabab, mamlakatimizdagi diniy erkinlik va qarashlarning shakllanib borayotgani munosabati bilan xotin-qizlar mavqeiga talablar ham o'zgarmoqda. Shunday qilib hozir ayollarga nisbatan ikki qutbli qarash yuzaga keldi. Ya'ni, diniy nuqtai nazardan “Erkaklar ayollardan har narsada ustun turadi” deyilsa, ikkinchi tomondan “Ayollar va erkaklar huquq va imkoniyat tomonidan tengdirlar” degan fikrni ilgari suradi.

Hozir masala u yoki bu tomonning fikrini tasdiqlash emas. Aslida gap o'zimiz gender tenglik mohiyatini, uning jamiyatimiz uchun qanchalar zarurligini oz bo'lsa-da, tushunib olishimizda.

Ming afsuski, xotin-qizlar ko'pincha rivojlanish jarayonidan chetda qoladi. Unda ishtirok etgan taqdirda ham juda katta qi­yinchiliklar va hatto yo'qotishlar (ko'pgina hollarda oilaviy nizolar, ajrimlar) evaziga erishadi. Bunga sabab mentalitetimizdan kelib chiqib, qiz bolaga, umuman ayol kishiga “o'ziga xos” yopiq standartlardan iborat qolip yaratib olganimizdir. Keling, shuni hayotiy misollar bilan tahlil etib ko'raylik:

…Orzu-umidlari osmon qiz. Maktabni tamomlab o'zi xohlagan oliy o'quv yurtiga kirmoqchi bo'lganida oilasining qarshiliklari, “Qiz bolaga o'qib balo bormi? Tezroq erga tegmasang qari qiz bo'lib qolasan” qabilidagi ta'nalar… Yoki bo'lmasa, ayol – oila bekasi, hamma uy yumushlariga javobgar shaxs. Oila bekasi bu – xizmatkor… Bu kabi misollarni sanab sanog'iga yetolmaysan kishi.

Bir so'z bilan aytganda: ayol – mentalitet qurboni…

Real hayotimizga ko'z tashlaydigan bo'lsak, ayrim xonadonlarda bo'ladigan kelishmovchiliklar ko'pincha oiladagi “xotin kishi”ni do'pposlab “esini kirgizib” qo'yish bilan yakunlanadi. Aslida ayollarga nisbatan har qanday zo'ravonlik barcha aqlli jamiyatlarda, jumladan, Islomda ham qoralanadi. Ayollarga nisbatan kuch ishlatish tajovuz hisoblanadi. Ularga nisbatan hech qanday zo'ravonlik, urush, kaltaklashni ishlatib bo'lmaydi.

Avvalo ayolga ONA sifatida qarash zarur. Chunki u millat davomchilarini tarbiyalovchi, voyaga yetkazuvchi shaxs. Qachonki ayollar saviyali, bilimli bo'lsa, ana o'sha mamlakatda rivojlanish bo'ladi. Undan tug'ilajak farzand ham aqliy va jismoniy tomondan sog'lom dunyoga keladi. Bu esa jamiyat rivojiga sezilarli ta'sir o'tkazadi. Shuning uchun ham mamlakatimizda ayollar huquqlari, gender tenglik masalasi davlat siyosati darajasiga ko'tarilib, sohaga doir 25 ta qonun hujjati qabul qilindi. O'zbekiston Respublikasining Gender tenglikni ta'minlash masalalari bo'yicha komissiyasi, O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Senatida Xotin-qizlar va gender tenglik masalalari qo'mitasi tashkil etildi. Xotin-qizlarni ijtimoiy qo'llab-quvvatlash maqsadida, ular bilan manzilli ishlash maqsadida “Ayollar daftari” tizimi joriy etildi.

Shuni aytish joizki, har bir inson uning jinsidan qat'i nazar teng huquqlidir va mavjud imkoniyatlardan ham teng foydalanishga haqli. Bu barcha joyda bir xil bo'lishi lozim – xoh jamiyatda bo'lsin, xoh oilada.

Dildora DO'SMATOVA