“Joriylanish” joriy etilyaptimi?
Ilm ahliga ochiq xat
Yurtimizdan qancha ko'p olimlar yetishib chiqsa, bu bizning yutug'imiz, faxrimiz. Tarixiy taraqqiyotga nazar tashlasak, hamma davrlarda ham odamlar ilm ahliga ergashgan. Ularning ko'rsatmalariga rioya etib, to'g'riyu xatoni ajrata olishgan. Qolaversa, yuksak intellektual va axloqiy ongning shakllanishida olimlarimizning ilmiy tadqiqotlari ham muhim ahamiyatga ega.
Fikrimizni Sirdaryo viloyati misolida davom ettirsak. Guliston davlat universiteti va Toshkent kimyo texnologiyalari instituti Yangier filiali professor-o'qituvchilari tomonidan 2022 yilda 51 ta PhD — falsafa fanlari doktori va DSc — fan doktori ilmiy tadqiqot ishlari himoya qilingan. Shundan 17 ta PhD himoyasi (33 foiz) ta'lim-tarbiya nazariyasi, pedagogika, psixologiya, siyosiy madaniyat, ong, madaniyat sohalari bo'yicha bajarilgan. Buni respublikamizning 14 ta hududlari kesimida tahlil qilsak, 714/238 nisbatda, mavjud 200 ta oliy o'quv yurtlari kesimida 5100/1700 nisbatda bo'ladi. Yuqoridagi oliy o'quv yurtlarining 50 tasi so'nggi yillarda tashkil etilganini hisobga olib, 150 tasi misolida ko'rsak, taxminan 3825/1275 nisbatga to'g'ri keladi. Ko'rinib turibdiki, bir yilda katta ko'rsatkich. Ular tomonidan bajarilgan ilmiy tadqiqot ishlari soni hamda ularni ijtimoiy muhitga tadbiq etilishi miqyosini tasavvur qilib ko'ring endi. Haqiqatan ham, quvonarli. Ammo ularning hamma ilmiy yangiliklari amaliyotga joriy etilyaptimi? Muammo ana shunda.
Yuqoridagi ta'lim sohalari PhD ilmiy tadqiqot ishlari himoya qilinishidan avval, asosan, ta'lim muassasalarida, xususan maktablarda joriylanishdan o'tgan, albatta. Bu bir tomondan ilmiy tadqiqot ishining muhimligini, zarurligini ko'rsatsa, ikkinchi tomondan maktab o'qituvchilariga, o'quvchilarga yangi metodika (o'quv qo'llanma, uslubiy ko'rsatma kabilar) qo'llanilishi asosida ma'naviy-ma'rifiy muhitning yaxshilanishiga, ta'lim sifati va samaradorligi ko'tarilishiga xizmat qiladi.
E'tibor berish lozim: tabiiy, aniq va texnika fanlari ilmiy tadqiqot doirasida tajriba va sinovlarni qishloq xo'jaligi, sanoat va boshqa sohalarda sinab ko'radi. Ular tomonidan yaratilgan preparat yoki biror jihoz jamiyatning o'ziga xos muayyan sohalarida qo'llaniladi. Ta'lim sohalarida bajarilayotgan ilmiy tadqiqot ishlari esa insonning ma'naviy saviyasi, individual ongi, ruhiy sog'lomligi, axloqiy qobiliyatini rivojlantirish uchun xizmat qilishi lozim. Shundagina bajarilgan ilmiy tadqiqot ishi samara bergan hisoblanadi. Bu esa muayyan vaqt bilan bog'liq bo'lgan jarayon.
Shu bois ta'lim sohalari yo'nalishlarida ilmiy tadqiqot olib borayotgan tadqiqotchilarimiz boshqa soha vakillari kabi ilmiy ishni tezroq himoyaga olib chiqish harakatida bo'lishi noto'g'ri. Ularning ilmiy tadqiqotlari joriylanishi ko'proq muddat davom etishi kerak. Negaki, ijtimoiy ong bilan bog'liq jarayonlarning natijasi darrov bilinmaydi. Yangi metodika qanchalik manfaatli ekanini bilish uchun vaqt kerak.
Har bir ilmiy tadqiqot ishi natijasida muayyan yangilik yaratilishi, uning negizida faqat ilmiy maqola, qo'llanmalargina emas, o'ziga xos metodika, shu asosda metodologiyada ham yangi bir yo'nalish vujudga kelishi lozim. Ilmiy tadqiqot ishi qilishdan maqsad — jamiyat hayotidagi mavjud muammoni muayyan ijtimoiy soha yo'nalishida to'g'ri aniqlab, tadqiqot doirasida yechimiga erishish. Tadqiqotda mavjud muammo yuzasidan gipotezani ilgari surib, uning yechimini nazariya orqali topishdir. Bu ilmiy yangilik. Ilmiy yangilik esa ijtimoiy hayotning ijtimoiy ongida aks etsa, vazifa uddalangan, maqsadga yetilgan bo'ladi.
Ma'lumotlarga ko'ra, Sirdaryo viloyatida 2022 yilda maktab o'quvchilari tomonidan 51 ta jinoyat sodir etilib, 2021 yilga nisbatan 12 taga ko'paygan. Balog'atga yetmagan qizlar o'rtasida erta homiladorlik 2022 yilda 2 ta, o'z joniga qasd qilish (suitsid) holati 14 tani tashkil etgan.
Demak bundan ko'rinib turibdiki, maktablardagi ma'naviy-ma'rifiy ishlarni amalga oshirishda maktab, mahalla, profilaktika inspektorlari, amaliyotchi-psixologlar va ota-onalarning hamkorligida hali kamchiliklar bisyor. Amaliyotchi-psixologlar o'quvchilar bilan individual shug'ullanib, xulqiy og'ish (deviant xulq)ga mayllarini aniqlamagan.
Mana shunday holatlarda ilmiy tadqiqot olib boruvchilar tomonidan tayyorlangan metodik qo'llanmalar, uslubiy ko'rsatmalar, lug'atlar yoki tavsiyalar ta'lim muassasalarida muhitning ijobiy bo'lishi, o'qituvchi va o'quvchilar aqliy, axloqiy ongining o'sishi uchun xizmat qilishi lozim. Ilmiy tadqiqot haqiqatda dolzarb bo'lishi, zo'r yoritib berilgan bo'lishi mumkin. Biroq uning natijasi jamiyatda ko'rinmasa, ijtimoiy hayotda aks etmasa, tadqiqotchining rutbasi oshishidan bo'lak naf yo'q.
Ochig'ini aytganda, boshqa sohalarni bilmadimu, ta'lim sohasida tadqiqotchilarimiz ilmiy tadqiqotlarining joriylanishida shoshma-shosharlik bilan faqat hujjat uchun harakat qilishi xatodir. Joriylanishga tizimli, aniq, maqsadli yondashsalar, yuqoridagi kabi salbiy holatlar maktablarimizda kamayarmidi?..
Ta'lim sohalari bo'yicha ilmiy tadqiqotchilarimizning ijtimoiy ongga ta'sir ko'rsatuvchi yangi metodikasi haqiqatda yangilik bo'lsa, maktab va oliy o'quv yurtlari o'rtasida o'zaro bog'liqlik va aloqadorlikda ham muammo bo'lmaydi. Oliy o'quv yurtlarining maktablarga metodik yordam ko'rsatishlari yanada yuqori bosqichga ko'tariladi. Maktab rahbarlarining o'zlari ilmiy tadqiqot ishlarining joriylanishini xohlab qolishadi. Ta'lim sohasi yuzasidan muayyan ilmiy tadqiqot ishining ta'lim muassasalarida to'g'ri joriylanishi o'quvchi yoshlarimiz, o'qituvchi pedagoglarimiz aqliy, axloqiy ongi rivojlanishi uchun, umuman, ijtimoiy ong darajasining o'sishi uchun, albatta, xizmat qiladi. Buning uchun esa ilmiy tadqiqot ishlarimizni shoshma-shosharlik bilan emas, muayyan ilmiy yangilik qilish uchun amalga oshirsak, maqsadga muvofiq.
Ilmiy tadqiqot ishlari ijtimoiy ong darajasining o'sishiga xizmat qilar ekan, ularning barcha ta'lim maskanlarida kengroq joriy qilinishi tarafdorimiz, albatta. Shundagina faqat ilm ahllari emas, xalqimiz ham olimlarimiz qilgan va qilayotgan ishlaridan xabardor bo'ladilar. Olimlarimizga yuksak hurmatimizni saqlagan holda xulosa qilishni ularning o'zlariga qoldiramiz.
Bahrom BOYMURODOV,
“Yangi Sirdaryo” gazetasi
bo'lim mudiri