Poydevorsiz uy qurish mumkinmi? Yoki so'zimiz qurilish sohasi haqida emas!

Yaqinda zarurat yuzasidan chet tilini bilish darajasini aniqlash imtihoniga kirdim. Maqsad — ingliz tili bo'yicha sertifikat olish edi. Meni hayron qoldirgani imtihonning tarkibiy tuzilishi bo'ldi. Butun dunyo davlatlarida amal qilayotgan bu tizimga ko'ra, talabgorlarning ing­liz tilida o'qish, eshitish, yozish va gapirish ko'nikmalari sinalar ekan. Qolaversa, savollar faqatgina o'sha tildagi so'z boyligini bilish uchun emas, mantiqiy fikrlash va savodxonlik darajasini belgilaydigan tamoyillar asosida tuzilgan. Demak, ingliz tilidan yaxshi darajadagi sertifikat olmoqchi bo'lgan odam o'sha til grammatikasini, fonetikasini bilish barobarida ravon va xatosiz yozish mahoratiga, teran tafakkurga ega bo'lishi kerak ekan.

Yuqorida aytib o'tganimdek, imtihonda yozish sinovi ham mavjud bo'lib, bunda talabgorlar kamida 150 so'zdan iborat xat va 250 so'zdan iborat insho yozishlari kerak bo'ladi. Asosiy e'tibor nafaqat so'zlar sanog'i, balki imlo va punktuatsiya qoidalariga ham qaratilar ekan. Ma'lumki, hozirgi kunda faqat bizda emas, balki butun dunyo tillarida shevalashuv jarayoni bor. Inglizlar ham turli shevalarda gaplashishadi. Ammo IELTS imtihoni shunday tafakkur bilan tuzilganki, hatto ayrim inglizlarning o'zlari ham tayyorgarliksiz o'z ona tilisida bo'ladigan imtihondan o'ta olishmasa kerak. Buni tilga hurmat, uni asrashga astoydil intilish deya baholash mumkin.

To'g'risi, imtihonda o'tira turib, havasim keldi: “Qaniydi, o'zbek tilidan ham shunday imtihon olinsa. Xorijliklarku mayliya, o'zimiz shu imtihondan o'ta olarmikanmiz?” Aslida bugun xorijiy tillarni o'rganishga ehtiyoj kuchaygani, oliy ta'lim va undan keyingi ta'lim turlarida ham til bilish darajasini bildiruvchi milliy yoki xalqaro sertifikat talab qilinayotgani yaxshi, albatta. Ammo o'zbek tili uning soyasida qolib ketayotganday tuyuladi menga. Nega “sertifikat”i bor odam imtihondan ozod qilinadiyu, unga qo'shimcha haq to'lanadiyu, o'zbek tili qonun-qoidalarini bilish, uni sof va bexato qo'llash borasida hech qanday rag'batlantirish, talab yo'q. Balki shuning uchundir bugun ko'plab yoshlarimiz yoppasiga xorijiy til sertifikatini qo'lga kiritishga harakat qilishyapti, lekin o'z tillarida ikki qator gapni xatosiz yoza olishmaydi! Bunday tanqidiy fikrni bexijolat aytayotganimga asos bor, albatta. Men ham ingliz tilini bilish darajasini bildiruvchi sertifikat olishga taryorgarlik jarayonida o'quv kursiga qatnadim. Kursdagi yoshlarga qarab turib, ba'zan rahmlarim kelib ketdi. Ularning ko'pi o'zbek tilida ikki gapli xat yozishni bilmaydiyu falon pul to'lab chet tilida xat yozishni o'rganishyapti. Mana, o'sha yosh do'stlarimning telegram guruhidagi yozishmalardan misol tariqasida ayrimlarini keltiraman:

“Wunda 3partni iwlimizmi

Yu bugun essay yuvordila

Oziz wuni qibersezchi”

Bu — guruh o'quvchilarining yozishmalari. Endi esa shu guruh ustozining gapini o'qing:

“Kimda savolla, shunmagan narsalariz, qiynalvotgan joylariz bo’sa mandan so’rela!!!!!!!!”

Albatta, birovning xatini, yozishmasini iznsiz ovoza qilish ham gunoh, ham noqonuniy, ham axloqqa zid. Ammo men bu ko'chirmani muallif va aniq manzilisiz faqatgina fikr uyg'otish maqsadida ulashyapman. “Bu shunchaki kundalik yozma suhbatlar, bunda adabiy til qonunlari, imlo qoi­dalariga rioya qilish shart emas”, degan qarash ham mavjud. Ammo inson fitratida o'rganib qolish odati borki, shunday o'zaro yozma gurunglarda qilingan e'tiborsizliklar doi­miy odat tusiga kirib qolishi hech gap emas. Shu bois ham til va uning imlo qonuniyatlarini bilgan odam, avvalo, o'z hurmati uchun, qolaversa, suhbatdoshi, eng asosiysi, tilni e'zozlagani uchun savodsizlarcha yozishdan ti­yiladi. E'tibor bergan bo'lsangiz, virtual olamning o'ziga xos “alifbo”si ham paydo bo'lgan. Ya'ni sh harfini ingliz tilidagi w bilan ifodalash allaqachon “urf”ga aylanmoqda. Kim bilsin, balki bu alifbomizdagi hamon yechimini topmagan harf birikmalari (Sh, Ch)ning yoshlar tomonidan o'ylab topilgan oson yechimidir. Kattalar yo'l ko'rsatmaganidan keyin bolalarning o'zi yo'lini topadi-da.

Umuman, aytmoqchi bo'lganim, savodxonlikka intilish, rag'bat, munosabat juda o'zgarib borayotganday tuyuladi. Bir paytlar nuqul besh bahoga o'qiydiganlarni ikkichilar yoqtirmagani, davraga qo'shmagani uchun o'g'il bolalar a'lo bahoga o'qishdan uyalishardi, o'qituvchining savollariga javobni bilishsa-da, ikkichi o'rtoqlarining istehzolaridan qochib, bilmaydiganday turaverishardi. Nazarimda, hozirgi kunda virtual olamdagi do'stlik ham imlo xatolari bilan o'lchanayotganday. To'g'ri va ravon yozgan odam sheva va imlo xatolar bilan yozuvchilar orasida otning qashqasiday ko'rinib qoladi. Hayron qolasan kishi: Nahotki, savodsizlik urfga kirayotgan bo'lsa? Bu yo'lning oxiri qanday? Bora-bora biz Navoiy boboning tilini tushunishda qiynalayotganimizdek, bolalarimiz biz yozgan kitoblarni tushunmay qolishadimi? Axir, savodsizlikning keyini ilmlilik bo'lishi mumkinmi? Balki ajdodlarimizning yozish madaniyatini unutganimiz uchun ham biz bir necha asrlarni boy bergandirmiz?!

Qisqasi shuki, savodsizlik urchigan joyda ilm, ma'naviyat-ma'rifat, madaniyat haqida so'z bo'lishi mumkin emas! Barcha ilmlarning avvali savodxonlikdir, deyishgan ekan masho­yixlar.

Aslida savod chiqarish ibtidoiy ta'lim hisoblanadiku. Bolaga, eng avvalo, alifbo o'rgatilmaydimi, axir?! Alifboni o'rgangan bolalar biroz ulg'aygach, ikki jumlani bir-biriga bog'lab, fikrini to'liq va xatosiz bayon etolmay qolsa, bu juda uyatli holat emasmi? Avvalo, savod mustahkam bo'lmasa, ilmiy salohiyat, intellektual tafakkur haqida orzu qilish u yoqda tursin, shunchaki xayol surish ham befoyda! Axir, poydevorsiz imorat qurish mumkinmi? Afsus, ming afsuslarki, bugun barcha yoshlarimiz ham o'zbek tilida savodli va bexato yoza oladi, deb baralla ayta olmaymiz. Buni kundalik hayotda, tanish-bilishlar orasida ko'rib, anglab borayapmiz.

Turmushning turli sohalarida rizqini terib yurganlarku, mayli deylik, ammo hech qursa, oliy ma'lumot egallash jarayonida turgan talabalar savodlimi? Biror oliy o'quv yurti rektori “Bizning yuz foiz talabalarimiz bexato yozish ko'nikmasiga ega” deb ayta oladimi? Yigirma nafar talabaga diktant yozdirilsa, ularning barchasi xatosiz yoza olishiga kafolat bera oladiganlar bormi? Sizni bilmadimu, men bunga ishonmayman. Hatto, ayrim til va adabiyot o'qituvchilarining ham “Qattiq x bo'ladimi, yumshoq h?” deb yurishganiga guvoh bo'lganmiz, afsuski. Shu o'rinda aytish joiz: “O'qituvchilarning maqomini yuksaltirish kerak”, deb bot-bot gapirilayapti. Avvalo, ustoz degan inson savodli bo'lmasa, hech qanday qonunu buyruqlar bilan uning maqomini ko'tara olmaymiz. Savodsiz o'qituvchini hech qaysi bola hurmat qilmaydi! Ursangiz ham, so'ksangiz ham, qonuniy jazolasangiz ham! Afsuski, maktablardagi ustozlar orasida savod masalasida oqsaydiganlari kam emas…

Bu gaplarim bilan hammani yoppasiga savodsizga chiqarish fikridan uzoqman, albatta. Yoshlar orasida savodi baland, tafakkuri keng, ilmlilari ko'p. Ustozlarning ham o'z ustida umr bo'yi ishlaydigan, jamiyatga o'rnak bo'lguliklari bisyor. Ammo ko'p taassuflarkim, chalasavodlik jamiyatimizda urchib borayotgan kasallikka o'xshayapti. Eng yomoni esa bunga oddiy holdek qarash, moslashish kuzatilyapti. Shunday xavotirlarimizni bildiryap­miz, xolos. Savod masalasi imorat poydevoriday muhim ahamiyat kasb etar ekan, unga bepisandlarcha qarab bo'lmasligini ta'kidlamoqchimiz.

Xalqimizda “Pichoqni avval o'zingga ur, og'rimasa birovga” degan ajoyib naql bor. Shu o'rinda o'zim uchun ham og'riqli bo'lgan bir masalani aytmasam bo'lmas. Bugun zamon talabi, obunachilarning ozligi bois gazeta-jurnallar kam adadda va shunga yarasha kam sonli xodimlar bilan chiqarilayapti. Hatto, ayrim tahririyatlarda musahhihlik o'rni butunlay olib tashlanibdi. Tabiiyki, maqola tayyorlash jarayonida bilib yoki bilmay xato o'tkazish holati bo'ladi. Ana shunday imlo xatolarini “ushlab qolish” musahhih degan zahmatli ish egalarining zimmasida edi. Bugun shu xodimlarning ayrim gazeta-jurnallarda yo'qligi mushtariylarga juda bilinadi. Sababi imlo xatolari, tahrirtalablik gazetalarda ko'zga tashlanib qolyapti. Avloniy bobomiz “Gazetalar xalqning o'qituvchilaridir” deganlarida “Savodsizlikka ham o'qitaveradi” ma'nosida ayt­magandirlar. Har holda hamkasblarimiz bu masalani bir o'ylab ko'rishlari lozim. Bugun bosh muharrir o'rinbosarisiz, bo'lim mudirlarisiz, hattoki, jurnalistsiz ham gazeta chiqarish mumkindir, ammo musahhihsiz gazetaning “yuzi qora” bo'ladi. Ya'ni, biror ilmli odam shu gazetani o'qisa, yoki ayrimlar aytmoqchi bir chekkaga uloqtiradi yoki erinmasa bitta-bitta xatolarini to'g'rilab chiqib, gazetaning ham, gazetchining ham “yuzini qora” qiladi. Shu bois ham matbuot   har qanday qiyin sharoit bo'lmasin, savodxonlik masalasida, avvalo, o'rnak bo'lish vazifasida mahkam turishi kerak emasmi? Elektron ommaviy axborot vositalari, ya'ni saytlar, blog­larning yo'rig'i boshqa. Ular aytaveradiyam, qaytaveradiyam. Ya'ni, hozir qilingan xatolik biroz fursatdan keyin tuzatilishi mumkin. Ammo bosma nashrlarda bu imkoniyat yo'q. Aytilgan gap — otilgan o'q. Xatolar ham! Bir paytlar “Adabiyot o'ladimi?” degan masala ko'tarilgani kabi bugun ayrimlar matbuotni “o'ldi”ga chiqarishayapti. Ammo shu aniqki, balki kam nusxada bo'lar, ammo ziyolilar, jamiyatning peshqadam vakillarining sevimli mashg'ulotlari va bir-biriga maqtanadigan oliymaqomlik belgilaridan biri sifatida gazeta-jurnallar yashayveradi. Qolaversa, tahliliy jurnalis­tik maqolalar, badiiy-publitsistika namunalari tufayli ham matbuotning o'rnini boshqa ommaviy axborot vositalari bosa olmaydi. Hatto, ayrim rivojlangan davlatlarda elektron ommaviy axborot vositalari soyasida ko'rinmay qolgan nashrlar bugunga kelib, yana ko'p nusxalarda chop etila boshlangani bu sohaning ertasidan nishona berib turibdi. Eng muhimi esa mana shunday biroz mushkul davr­­da ham matbuot o'z yo'lidan og'ishmasligi, ja­miyatning savodxonlik darajasini oshirishga xizmat qilishi shart.

Esimda, bolaligimizda qaysidir so'zning yozilishi haqida bahs boshlansa, gazetalarni titkilab, o'sha so'zni topardik. Gazeta biz uchun imlo lug'atiday gap edi. Chunki u yerda savodli insonlar ishlashiga ishonardik. Umumiy qilib aytganda, gazeta-jurnallar boshqa vazifalari qatorida savodxonlikka mas'ul­liklarini ham hech qachon unutmasliklari lozim. Zotan, chalasavodlik hech kimga obro' keltirmaydi.

Ko'cha-ko'ydagi joy nomlari, reklama bannerlari, telekanallardagi xatoliklar haqidaku, umuman gapirgisi kelmaydi kishining. Befoyda! Muammoning ildizi yo'q qilinmas ekan, u tomir otaveradi. Ildiz esa bolalikka borib taqaladi. Bugun maktablarimizda ona tili fani qay darajada o'qitilayapti? O'qituvchilarning savodxonligi balandmi? O'quvchilar diktant yozishyaptimi? Fonetika va imlo qoidalarini o'zlashtira olishyaptimi? Umuman, o'zbek tilini yaxshi bilganlik uchun rag'bat bormi? Bu savollarga javob topish muammoning ko'lamini belgilaydi.

Oliy o'quv yurtlariga kirish imtihonlarida test tizimidan foydalanilayapti. Albatta, inson omili aralashuvini kamaytirish ma'nosida bu to'g'ri yo'l. Ammo test tizimi abiturientning savodxonligini to'laligicha aniqlay olmaydi. Balki ona tili va adabiyoti test savollari orasiga kichik hajmdagi insho yoki xat yozish vazifasini ham kiritish kerakdir? Chunki savod masalasi faqat tilshunoslar uchun emas, hamma soha kishilari uchun zarur. Bu borada soha mas'ullari bir o'ylab ko'rishsa, foydadan xoli bo'lmasdi.

Eng asosiy aytmoqchi bo'lganimiz, xorijiy tillardan milliy yoki xalqaro sertifikat olgan abiturientlar chet tili test imtihonidan ozod etilarkan. Nega ona tili va adabiyoti fani uchun ham mana shunday tizim yaratilmayapti? Imkoniyat, rag'bat bor joyda ijobiy natijalar ham bo'ladi-da. Sertifikat zarurati uchun o'zbek tilini chuqur o'rganishga to'g'ri kelsa savodxonlik masalasida ham har holda ancha-muncha o'zgarish­lar bo'lardi. Qolaversa, davlat tiliga hurmat va uni e'zozlash, sof adabiy tilni saqlash borasida sezilarli natijalarga erishilardi.

Bugungi kunda nutqning yozma shakli, boz ustiga, qo'l bilan yozish kamyoblashib borayotgani bor gap. Ba'zan kompyuterda terilgan matnlarga imzo qo'yish uchungina qo'limizga qalam olamiz. Shu boisdan bo'lsa kerak, biror tashkilotga yozma ariza berishni bilmaydiganlar ham bor. Arizani namuna asosida yozganda ham uch-to'rtta xato qilganlarni uchratamiz. Hozirgi kunda ta'lim muassasalaridagina qalam va daftar ishlatilayotgan ko'rinadi. Shu o'rinda aytish kerakki, jahonning eng ommaviy tillaridan bo'lgan ingliz tilini bilish darajasini aniqlash imtihonida qo'lda xat va insho yozish topshirig'i berilgani bejiz emas. Chunki yozuv insonning qalbini anglatadi. Bekorga boshlang'ich sinf o'qituvchilari “Daftaring — sening yuzing” deyishmas edi. Uch-to'rtta jumlani eplab yozolmaydigan, bitta arizada to'rt-beshta xato qiladiganlarning, qaysi soha vakili bo'lishmasin, ilmiyu mahoratiga albatta shubha bo'ladi. O'qituvchilar diktant yoki inshoni tekshirayotganda bitta xato uchun to'rt, ikki yo uchta xato uchun zo'rg'a uch baho qo'yishardi. Endi bir tasavvur qiling-a, biz bugun necha bahoga loyiq insonlarmiz.

Alqissa, savodxonlik masalasiga jiddiy e'tibor qaratish va bu muammoning ildizlariga barham berish zaruratga aylanib bo'ldi. Zotan, savodli xalqdangina intellekti yuksak shaxslar chiqadi. Ertamiz egalarining har tomonlama barkamol insonlar bo'lishini istarkanmiz, avvalo, savodlilik masalasini hal qilishimiz lozim. Savodsizlikka qarshi kurashning samarali usullarini topishimiz kerak. Zotan, poydevorsiz uy qurib bo'lmaganidek, chalasavodli odam, hatto o'z ism-sharifini xatosiz yozolmaydigan kishi komil shaxsga aylana olmaydi.

Sitora TOJIDDINOVA,

O'zFA adabiyot muzeyi doktoranti

Yangiliklarni do'stlaringizga ulashing

Fikr bildirish

Email manzilingiz chop etilmaydi. Majburiy bandlar * bilan belgilangan

three × 3 =