Ezgulikka undovchi kitob

Bugungi dunyo miqyosida kechayotgan globallashuv jarayonlari, chetdan hadsiz – hisobsiz turli zararli axborot oqimlarining kirib kelishi ayniqsa, yoshlarning tar­biyasiga salbiy ta'sir ko'rsatayotganini har kuni, har lahzada guvohi bo'lib turibmiz. Maktab, yana qator ta'lim muassasalarida ustoz va murabbiylar yoshlarning ta'lim– tarbiyasi yo'lida bor kuch, tajribalarini ayamayaptilar. Yoshlarni namunali xulqli, intizomli tarzda tarbiyalash va hayotda munosib o'rin egallashlari yo'lida tinmay izlanib, ta'lim-tarbiyaning yangi usullaridan foydalanyaptilar.

Kuzatishlardan ma'lum bo'lyaptiki, yosh avlod tarbiyasida muhim omillar qatorida, kitob mutolaasi alohida o'rin tutadi. Masalan, bola badiiy kitobdan odamiylik, halollik, to'g'ri so'zlik, kattaga hurmat, kichikka izzatni o'rganadi. Yaxshi kitob bolani to'g'ri yo'lga boshlab, fikrini, tafakkurini oshiradi. Bir so'z bilan aytganda, uni faqat yaxshilik va ezgulikka oshno etadi. Ma'lumki, oila tarbiyasi undan ham nozik­roq, bunda yoshlar, ayniqsa, yosh oilalarga tajribali onaxon, otaxonlarning maslahat, o'gitlari juda muhim. Aytish joizki, hayotning achchiq-chuchugini totigan keksa avlodning kundalik hayotda tutgan o'rni va mahalla ko'ydagi obro' – e'tiborlari yoshlar uchun yaxshi bir maktab o'rnini o'tashi tabiiy.

Taniqli jurnalist Feruza Soyibjon qizining yaqinda nashrdan chiqqan “Uyg'oq tuyg'ular” nomli kitobini oila va bolalar tarbiyasiga bag'ishlangan mazmunli asarlar sirasiga kiritish mumkin.

Hikoyalar, qatralar va ibratlardan iborat kitobda asosan, kundalik hayotimizda ro'y bergan, hayo­timizda uchrab turadigan voqealar o'ziga xos va ta'sirchan tarzda aks ettirilgan.

“Mehr” hikoyasida tasvirlanishicha, Diloromning bolasi juda qiyinchilik bilan dunyoga keladi. Shifokorlar Diloromning turmush o'rtog'iga bolaning ahvoli ancha og'irligi, yashab ketishiga umid yo'qligini aytishadi. Bu gapni bexosdan eshitib qolgan Dilorom qattiq aziyat chekadi.

Dilorom kechki payt navbatchi shifokordan jonlantirish bo'limida yotgan bolasini ko'rishga ruxsat so'raydi. Shifokor oldiniga bunga ko'nmaydi, onaizor yalinib, yolvorib, ko'z yoshi to'kkach, noiloj ruxsat beradi. Dilorom go'dagining qoshiga kelib, bolajonini sog'inib kelgani, uni sog'ayib ketishiga ishonishi, u hayotga intilib yashashi, kurashishi lozimligini aytadi.

Tong saharda Dilorom yana bolasining yoniga kirish uchun shifokordan izn so'raydi. Bu gal ham shifokor ruxsat bergisi kelmaydi, ammo kecha Dil­oromning bolasi yoniga kirib, yig'i-sig'i qilmagani, boshqa chaqaloqlarning halovatini buzmaganligini hisobga olib, yo'q demaydi. Dilorom ohista qadamlar bilan farzandining yoniga keladi, unga kechagidan biroz ulg'ayib qolgani, hademay uylariga qaytishlari, ularni uyida mehribonlari kutayotgani, dodajonisi unga Jasur deb ism qo'ygani, endi ismiga monand jasur, pahlavon bo'lishi kerakligini shivirlab so'zlaydi.

Bu hol uch kun davom etadi va Diloromning chaqalog'ini tibbiy ko'rikdan o'tkazayotgan bolalar shifokori go'dakning juda sust urayotgan yurak zarb urishi biroz tezlashganini, qon aylanishining yaxshilanishi hisobiga rangiga qizillik yugurganini ko'rib, hayratga tushadi va “mo''jiza!”, “mo''jiza!” deb yuboradi. Chunki, chaqaloq hayotga qaytgan edi.

Jajji hikoyada ona mehrining naqadar mo''jizakor, qanday katta kuchga ega ekanligi sodda tilda, ishonchli va ta'sirchan tarzda ifoda etilgan.

Kitobdan joy olgan “O'kinch” hikoyasida Layli va Toshtemirning taqdirlari, ularning hayotini zaharlagan otarchi Jahongirning qilmishlari haqida yozilgan. Layli maktabni bitirgach, uylaridan sovchilar arimaydi. Maktabdoshi Jahongir astoydil xaridor bo'ladi, ammo otasi otarchiga qiz berishdan or qilib, rozilik bermaydi. Laylini Toshtemir ismli yigitga turmushga berishadi. Ular risoladagidek oila qurib, bir o'g'il, ikki qizli bo'lishadi.

Bir kuni bog'chadan bolalarini olib, uyiga qaytayotgan Layloning yonginasida yap–yangi “NEKSIA” avtomashinasi kelib to'xtaydi. Bu – Laylining maktabdoshi Jahongir edi. Layli va Jahongirning xufyona uchrashib turishlarini mahalladagilar bilishadi, ammo Toshtemir buni keyinchalik sezib qoladi. Bir kuni u ishdan qaytayotganida bir ayol to'xtatib, “Xotiningizni yig'ishtirib oling, erimni o'z holiga qo'ysin”, – deydi. Toshtemir bu gaplarni eshitib, karaxt bo'lib qoladi. Voqealarning ke­yingi rivoji shunday: Toshtemir xotinini xiyonat ustida qo'lga tushiradi va u ikkovini ham bir yoqlik qilgisi keladi. Lekin bolalarini o'ylab, janjal ko'tarmaydi, uyidan jimgina chiqib ketadi.

Jahongir Layliga uylanadi, ular qiz farzand­­li bo'lishadi. Qizaloq yetti yoshga to'lganda, Layli og'ir xastalikka chalinib, vafot etadi. Hali voyaga yetmagan ikki qiz va bir o'g'il Jahongirning qaramog'ida qoladi.

Oradan yillar o'tadi, Jahongir qizlarini uzatib, o'g'lini uylantiradi. O'g'li o'gay otasidan xotinini rashk qilib, alohida yashashga ahd qiladi.Jahongir to'rt xonali uyda yolg'iz qoladi, achchiq taqdiri o'ziga saboq bo'ladi. O'z pushti kamaridan dunyo­­ga kelgan o'g'il-qizlari esa uni ko'rib, ko'rmaganga olib ketishlari, nabiralarining “bobo”, deya yoniga yugurib kelmasligidan o'kinadi. Bir oilani parokanda qilib, baxtli bo'lish mumkin emasligini kech, juda kech anglaydi. Hikoya juda ta'sirchan yozilganligi bilan o'quvchini o'yga toldiradi, fikr, mushohada qilishga undaydi.

“Afsus” hikoyasida Dilmurodlarning uylarida har kuni janjal bo'lib, ota–onasi sira kelisha olmasliklari, Dilmurod esa, tartib–intizomli, darslarni vaqtida bajarib, “a'lo” baholarga o'qiydigan bola sifatida tasvirlangan.

Uydagi nosog'lom muhitdan Dilmurodning onasi Zebi opa kasallikka chalinadi. Keyingi paytlarda Zebi opaning ranglari siniqib, tez-tez hushidan ketib qoladigan bo'ladi. Otasi ham bir kun uyi­­ga kelsa, uch-to'rt kun kelmaydigan odat chiqaradi. Zebi opaning salomatligi kun sayin yomonlasha boradi, buni ko'rgan otasi shu bahona oilani butunlay tashlab ketadi.

Betob onasi va ukasi bilan yolg'iz qolgan Dilmurodning zimmasiga ro'zg'or tashvishlari tushadi. Bo'sh vaqtlarida bozorda aravakashlik qiladi, birovlarning yukini eltib berib, hadya qilingan choychaqalarni yig'ib, onasiga tutqazadi. Bir kuni sinf­doshi Dilobarning akasi Sherzoddan uylari yaqinida mashina yuvish shohobchasi ochilganini eshitib qoladi va ikkovlon ishga kirishadi. Oldiniga shohobchaning xo'jayini ularga mashina yuvish uchun yaxshigina pul va'da beradi, 5-6 kun ishlaganlari evaziga arzimas pul berib, bir haftadan keyin gapidan qaytadi, bolalarning pulini bermasdan, ularni haydab soladi. Shundan keyin Dilmurod bu haqsizlikka chidamasdan, xo'jayindan o'ch olish payiga tushadi. Ukasi Elmurodni yo'lga solib, rejasini aytadi. Elmurod qo'rqib ketadi va akasini bu yo'ldan qaytarmoqchi bo'ladi. Dilmurod esa, gapida turib oladi va ular mashina shohobchasiga borishadi. Dilmurod ishxonaning orqa tarafdagi derazasini sindirib, ichkariga kiradi va kompyuter bilan telefonni olib, ukasiga beradi. Keyin turargohdan benzin olib, hamma yoqqa sepib chiqadi va qo'lidagi gugurt cho'pini yoqib uloqtiradi. Butun ishxona alanga ichida qoladi. Aka-uka shosha-pisha uylariga ravona bo'lishadi.

Yarim tunda Dilmurodlarning darvozasi qattiq gursillaydi, u tashqariga chiqadi, darvoza oldida militsiya kiyimidagi xodimlar turgan edi…

Hikoyada bilib-bilmasdan va ehtirosga berilib, qilib qo'ygan qilmishidan pushaymon bo'lgan Dilmurodning kasal onasiga va bu jinoyatga sherik qilgan ukasiga achinishi ta'sirchan tarzda yozilgan. Ammo endi kech bo'lgandi.

Kitobdan joy olgan “Shunga shunchami?..” nomli hikoyada oilada yolg'iz bola – Shukrulloning ota-­onasi yoshligidan erkalatib katta qilgani, ular ismini ham aytmasdan, “Erkatoy” deb chaqirishlari, ayniqsa, onasi hadeb yonini olib, otasidan uning ayblarini yashirib yurgani, otasi gapirib, o'g'liga tanbeh berganida ham ona doimo “qalqon” bo'lgani haqida batafsil yozilgan. Oqibatda erkatoy tantiq, yalqov, boshi “ikki”dan chiqmaydigan o'quvchiga aylanadi. Bir kuni ota-onalar majlisida sinf rahbari Erkatoydan shikoyat qiladi, u darslardan qochib ketayotgani, o'rtoqlari bilan mushtlashayotgani, chorak baholari qoniqarsiz ekanligini aytadi. Onasi har galgidek ustozini ayblaydi, o'g'lining tarafini oladi, baqir-chaqir qilib, majlisdan chiqib ketadi. Asabiy holda uyiga qaytib, o'g'lidan kundaligini so'raydi. Onasi Erkatoyning kundaligini varaqlar ekan, qizil ruchkadagi gajakdor qator-qator “2” baholarni ko'rib, fig'oni falakka chiqadi. Onasi o'g'liga tanbeh beradi, uni shu niyatda voyaga yetkazmagani, ota-onasining undan umidi kattaligi, u esa hatto bir donagina “3” baho olmaganini kuyib-pishib aytganda, Erkatoy sovuqqonlik bilan: “Voy onajonim-a, qo'rqib ketibman, nima bo'libdi deb, ertaga o'qib boraman, “2”larimni yo'qotaman. Shunga shunchami?”, – deydi. Onasi bu gaplarni eshitib, ko'zidagi yosh bilan Erkatoyga tikilib qoladi. Chunki, onasi yillar davomida o'g'lining ustidan shikoyat qilganlarga – ustozlari, qo'ni-qo'shnilari, hatto turmush o'rtog'iga ham shu so'zni aytib, o'g'lining tarbiyasini izdan chiqarib yuborganini ang­lab yetadi.

Aytish kerakki, hikoyada haqiqatan ham o'quvchilar ichida Erkatoy va unga o'xshaganlarning yonini olib, bolalarini yoshligidan taltaytirib yuborgan ota-onalar uchrashi, bu esa ota-onalarning o'zlari, qolaversa, jamiyat uchun koni zarar ekanligi haqida jonli misol keltirilganki, hikoyani o'qiganlar tegishli xulosa chiqarib oladilar, degan umiddamiz.

“Uyg'oq tuyg'ular” kitobidagi “Foydali yolg'on”, “Boburning dadasi”, “Dono qiz” hikoyalari” ham bolalarning uyda, maktabdagi hayoti, odobi, tar­biyasi masalalari haqida yozilgan. “Foydali yolg'on”da sinfda odobli va “a'lochi” o'quvchi Murodjonning ota-onasi sinf majlislariga borishga erinishadi, u esa sinf rahbaridan tanbeh eshitadi. Murodjon onasi Sevara opani hech bo'lmaganda, chorak yakuniga borishi uchun o'zicha “foydali yolg'on” o'ylab topadi, ya'ni maktabdan qo'ng'iroq qilib: – “Oyijon, sinf rahabarimiz meni urdi”, – deydi. Onasi o'sha zahotiyoq maktabga yetib keladi va maktab direktori xonasiga kirib, o'qituvchi ustidan shikoyat qilmoqchi bo'ladi. Sinf rahbari Murodjonning onasini ko'rib qolib, xursand bo'lib ketadi va majlisda o'z so'zini Murodjondan boshlaydi. U Murodjonni iqtidorli bolaligi, u maktabda “Eng kitobxon o'quvchi” tanlovida birinchi o'rinni egallaganligini aytib, Sevara opaga o'g'lining “Faxriy yorlig'i”ni topshiradi. Ota-onalar Murodjonning onasiga havas bilan qarashadi.

“Boburning dadasi”   hikoyasi Boburning otasi ularni yoshligida tashlab ketib, boshqa oila qurgani va ota-bola o'rtasida bo'lib o'tgan voqea haqida. Yosh Bobur otasining uylaridan ketib qolganidan juda o'kinadi, ammo asta-sekinlik bilan ko'nikadi. Bir kuni dars vaqtida sinf rahbari: – “Maktab darvozasi yonida seni otang kutyapti”, – deydi. Bobur xursand bo'lib ketadi, otasini ko'rish niyatida ko'ng­lida ne-ne orzu niyatlarni tugib, aytilgan joyga yuguradi. Otasi “Kaptiva” mashinasi yonida kim bilandir gaplashib turgan bo'ladi. Bobur otasining yoniga borib, salom beradi, u alik oladi va yana suhbatini davom ettiradi. U kattalarning gaplariga halaqit bermasdan, odob saqlab kutib turadi. Shu payt Boburdan ikki sinf pastda o'qiydigan Bobur ismli bola otasi bilan quchoqlashib ko'rishadi-da mashinaga o'tirib ketishadi. Bobur bu holdan hayron bo'lib, alamidan yig'lab yuboradi. Shu payt sinf rahbari kelib: – “Boburjon, yig'lama, u sening otang emas ekan, xafa bo'lma, men adashibman”, – deydi va ro'molchasi bilan Boburning ko'z yoshlarini artadi. Ta'sirlanib ketgan ustozi ham unga qo'shilib yig'laydi.

Hikoyada ba'zi bag'ritosh, bemehr otalarning oilaviy ajralishlari yoshlarning ko'nglini vayron qilishi, ularni qalbida og'ir jarohatlar qoldirishi haqida iztirob bilan yozilgan va hikoya Boburning gaplari bilan yakun topgan: “– O'sha kuni o'zimga so'z berdim: bundan keyin aslo yig'lamayman. Katta bo'lib oila qursam, hech qachon farzand­larimni tashlab ketmayman, ularni Boburning dadasi kabi mashinada uyga olib ketaman”.

Kitobning oxiridagi “Qatralar” qismida ham hayotdan olingan ibratli voqealar o'z aksini topgan. Bunda kitob muallifining hayotdagi kuzatishlari, qolaversa, yon-atrofimizdagi tajribali, hayotning achchiq-chuchugini tatigan insonlarning tesha tegmagan ibratli, foydali hikoyalari o'quvchi diqqatini o'ziga tortadi. Uni o'ylashga, fikrlashga, mushohada qilishga undaydi. Shuningdek, qatralarda inson qad­rini ulug'lash, bag'rikenglik, yaxshi yoki yomon kunlarida bir-birini qo'llash, suyash, yordam berishdek azaliy qadriyatlarimizni asrab-avaylash haqida keksa otaxon, buvijonlarning ibratli hayotlari, so'zlari misolida ko'rsatib berilgan. Qatralarni o'qish asnosida har birimizga, ayniqsa, yoshlarga hayotdan saboq beradigan, ularga aql bo'ladigan, kezi kelganda, dalda bo'ladigan, ro'zg'orda kamini to'ldirib, boriga shukur qilib yashashga o'rgatadigan insonlar shundoqqina yon-atrofimiz, oramizda ekanligi, ularning qadriga yetishimiz, duolarini olishimiz lozimligi haqida ajoyib tasavvurlarga ega bo'lamiz. Yana bir jihati, muallif kitobdagi hikoya va qatralarida hayotning o'zi katta maktab ekanligi, undan saboq olish uchun o'zimiz ziyrak kuzatuvchan bo'lishimiz, yaxshi amallarni   o'rganib, yomon odatlarga aslo yo'l qo'ymasligimiz, doimo teran mushohada qilishga harakat qilishimiz va bularni yoshlarga yotig'i bilan tushuntirishimiz lozimligini uqtiradi.

Eng muhimi, Feruza Soyibjon qizining “Uyg'oq tuyg'ular” kitobi sodda, samimiy tilda yozilgan. Kitob o'zining chuqur mazmunga egaligi, kitobdagi har bir hikoya, qatra, ibratlar yoshlar, o'qituvchilar, shuningdek, ota- onalarga tarbiyaning bir amaliy vositasi bo'lib xizmat qila oladi, deb ishonch bildirish mumkin.   Kitobni mutolaa qilish asnosida ota-onalar, ayniqsa, yosh oilalar undan bola tarbiyasi, bu o'ta nozik jihatning muhim qirralari, tarbiyadagi o'ziga xos yondashuvlar haqida foydali maslahatlar olib,   kundalik hayotlarida bemalol qo'llasalar bo'ladi. Kitob ana shu jihatlari bilan ham ko'pming sonli o'quvchilari qalbidan munosib joy egallashiga shubha yo'q.

Yusuf HAMDAMOV,

filologiya fanlari doktori