Oq qarg'alar

yoxud general Abdug'aniyevning

kundaliklar kitobini o'qib…

Rus seriallarini yaxshi ko'raman: tirik hayot, real, erkin tasvirlar va albatta aqlli, falsafiy jumlalar ko'p uchraydi. Boshqarma boshlig'i, polkovnik kadrlar bo'limi xodimi olib kirgan yangi nomzodning “rezyume”sini ko'zdan kechirayapti: falon yili u lavozimda ishlagan, falon yili bu lavozimda ishlagan, rahbar lavozimida bir yarim yilgina ishlabdi, demak – vijdonli…

Rahbar lavozimida atigi bir yarim yil ishlabdi. Demak…. vijdonli! Oddiy gap…

… O'tgan asrning 89 yilida poytaxt Ichki ishlar boshqarmasi boshlig'ining birinchi o'rinbosari lavozimiga tayinlangan polkovnik ertasi kuni shahar Davlat avtomobil inspeksiyasining nav­batchilik qismiga oddiy bir fuqaro sifatida qo'ng'iroq qildi-da, hozirgina “06” “Jiguli” mashinasi markaziy universal savdo markazi oldidan olib qochib ketilgani haqida xabar berdi va o'zining shaxsiy mashinasi davlat raqam belgisini aytdi. Shundan so'ng kabineti eshigini qulflab, o'sha “o'g'irlangan” mashinasiga o'tirib shahar aylana boshladi… O'nlab chorrahalarda o'nlab avtoins­pektorlarning ko'z oldidan o'tdi. Parvoyi palak, hech biri bu “ugon” bo'lgan mashinani to'xtatay demaydi. Yarim soat yurdi, bir soat yurdi. Jimjit. Shahar aylanaverdi, avtoinspektorlar xotirjam turaverdi. Ikki soat yurib zerikdi, asabiylasha boshladi. So'ng, shahardan tashqariga chiqib ko'rish niyati miyasiga urildi. Nihoyat, “Rohat” postidan o'tayotganida inspektorlardan biri “to'xtash” ishorasini ko'rsatdi. U to'xtamadi, Olmaliq trassasiga chiqib gazni bosdi. Qarasa, ortdan “GAI”ning xizmat mashinasi quvib kela boshladi. “To'xta, otamiz” deb megafonda dag'dag'a  ham bo'ldi. “Xayriyat”, dedi polkovnik va to'xtadi…

… General navbatchilik qismiga kelayotgan maxsus xabarlarni o'z kabinetida eshitib ishlab o'tirgan edi, bir xabar diqqatini tortib qo'lidagi ruchkani qo'ydi: “ikkita “Kamaz” avtomashinasi pastqam yo'llardan chegara posti tomonga  ketayapti,  tezkor ma'lumotlarga ko'ra qimmatbaho yuk ortilgan”.

General shaxd bilan o'rnidan turdi-da, javondan pogonsiz fufayka – bushlatni olib kiyib, garajdagi “nol sakkiz Lada” eski xizmat mashinalaridan birini minib, kontrabanda yuk ortgan mashinani ta'qib qilish uchun chegara bojxona posti tomon gazni bosdi…

… Mashhur “Siyob” bozorida choriq kiygan “begona” bir dehqon kartoshka sotayapti. Bozorning kunda shundalari ularning “tomorqasiga” oralagan bu yangi sotuvchi kim ekan deb dushmanlarcha qarab qo'ydilaru, bechora odamga o'xshaydi degan xayolda unga “rahm” qilib indamadilar. “Siyob” bozorini tartibga keltirish haqida topshiriq olgan general, viloyat ichki ishlar boshqarmasining yangi bosh­lig'i edi…

U yana, oddiy “Jiguli”ni minib viloyat tumanlarini kezdi, uni to'xtatgan avtoinspektorlar bilan “savdolashdi”…

Yuqoridagi operatsiyalarning barchasini bajargan bir odam – avval polkovnik, so'ngra general Uraimjon Abdug'aniyev.

Uraimjon Abdug'aniyevning “Samarqand viloyat ichki ishlar boshqarmasi boshlig'ining kundaliklaridan” nomli salmoqligina kitobini o'qib uzoq o'ylanib qoldim. Negaligini bilmayman. Uch-to'rt kundan ke­yingina sababi savol tariqasida ko'ndalang bo'ldi: “nega elim, yurtim, xalqim degan, shaxsiy manfaatdan ko'ra egallagan lavozimga munosib xizmat qilish manfaatini ustun qo'yadigan shaxslar ko'pincha davlat va jamiyat manfaatini belgilaydigan, hal qiladigan kresloda uzoq o'tirmas edilar? Aksincha, o'tirgan kursisini faqat o'zi va yaqinlari to'qligiyu sho'xligi uchun safarbar etadigan, davlatga qolganda “sen menga tegma, men senga tegmayman” qabilida faoliyat olib boradigan ba'zi amaldor o'n-o'n besh yillab bu kursida o'tirardi, yana unvonlaru ordenlarga ham sazovor bo'lardi?

Juda qiziq savol, to'g'ri emasmi?

Aslida, vijdonli bilan jasoratli bitta tushuncha – vijdonli odam jasoratli bo'ladi, vijdon uning jasoratini qo'zg'atadi: Vatan, xalq uchun yaxshi bo'ladi deb “mana shu ishni hal qilsam falonchi vazirga, falonchi davlat idorasining rahbariga qattiq tegib ketmasmikin, uning ko'nglini og'ritib qo'ysam hozir o'tirgan yumshoq kursidan ajrab qolmasmikanman, bundan ko'ra yumshoqroq kursiga yo'l berkilib qolmasmikan” deb vijdoniga tuproq sepadigan odamda jasorat nima qilsin?!

… O'sha sobiq tuzumda, “qayta qurish” avj pallasiga chiqqan, “bozor iqtisodiyoti”ga o'tish deb nomlangan hukmron sotsialistik tuzum o'rnini kapitalistik tuzum yo'l-yo'riqlari egallay boshlagan davrda SSSR degan ulkan va qudratli saltanatda iqtisodiy parokandalik boshlandi. Bu saltanat tarkibidagi suveren O'zbekiston Respublikasida ham. Chegaradosh atrof qo'shni respublikalarda ayniqsa. Nisbatan to'q O'zbekistondan tovar-moddiy boyliklar – un, guruch, yog', shakar, makaron, konfet, gazlama tashib keta bosh­landi. Va, Ichki ishlar vazirligi huzurida “Tovar – moddiy boyliklarni olib chiqib ketishni nazorat qilish Davlat inspeksiyasi” Bosh boshqarmasi tashkil etildi. Bu Bosh boshqarmaning boshlig'i etib Abdug'aniyev Uraimjon tayinlanadi.

O'rta Osiyo respublikalari va Afg'oniston Islom Respublikasi bilan chegaradosh hududlarda post­lar – shlagbaumlar qo'yildi. Mamlakat osh-ovqatini tashqariga noqonuniy tashib ketishga qarshi kurash bosh­landi.

1992 yilning avgust oyida bu inspeksiya va O'zbekis­ton Respublikasi bojxona qo'mitasi bazasida Mus­taqil O'zbekiston Respublikasi Davlat Bojxona qo'mitasi tashkil etildi. Qo'mitaning raisi etib general Uraimjon Abdug'aniyev tayinlandi.

Bojxona qo'mitasi Yakkasaroy tumani (o'sha davr­­da Frunze rayoni) ijroqo'mining eski uch qavatli binosida joylashgan edi. Biroz muddat o'tgandan so'ng Chilonzor metrosi yaqinidagi 10 yildan ko'proq vaqt tashlab qo'yilgan, bitmay yotgan to'qqiz qavatli bino Davlat Bojxona qo'mitasiga ajratildi, lekin u hadeganda bitavermadi. Shunda, qorovuldan tortib polkovnikkacha yuzga yaqin xodimlar bo'sh vaqtlarida binoning ta'mirlash ishlarida qatnashdilar. Dam olish kunlari Rais ertalab sakkizda hovli zinasida turib yo'qlama qiladi, kechikkanlar ogohlantiriladi. Sababsiz kelmaslik haqida esa gap bo'lishi mumkin emas.

Bino ta'miri bitdi. Hovlini  obodonlashtirish kerak.

Pskentdan yuz mashinadan ko'proq chim kesib keltirildi. Uni ishchilar emas, o'z tashabbuslari bilan bojxonachilar hovliga yotqizishdi. Matbuot markazining operatori bu yumushlarni kerak-kerak  joyda videotasvirga tushirib turardi. Bir kuni, yangi binoga ko'chib o'tganimizdan keyin  yozilgan kassetalarni ko'rib o'tirgan operator Ravshan “mana buni qarang” dedi. Ekranga qaradim: hovli darvozasidan bino orti panjarasigacha bo'lgan ikki yuz metrcha masofada yuzga yaqin korjoma kiygan kishilar qo'lma-qo'l chim uzatayapti…

Uch-to'rt oy ta'mir ishlarida, bo'sh vaqtlarda o'z xohishlari bilan tashabbus ko'rsatib, ishlagan xodimlar ta'mir uchun qo'shimcha haq olgani yo'q, o'z maoshlarini olishdi xolos.

To'qqizinchi qavatdagi bitta xona Bojxona tarixi muzeyiga ajratildi. Rais xona ichini milliy ganchkorlik usulida ta'mirlash uchun “Usto” birlashmasi bilan gaplashib kelishni  menga – Matbuot markazi boshlig'iga buyurdi. Bordim, rahbar bilan gaplashdim. O'ttiz ming so'm bo'ladi, dedi. Rais buni eshitib peshonasi tirishdi, ishingizni qilavering, dedi. Keyin namanganlik ustalar muzeyni ham, ma'muriyat joylashgan ikkinchi qavatdagi ulkan xollni va bir nech­ta xonalarni o'sha summaga bajarib ketishdi.

Katta hovlida daraxt ko'chatlari va gulzorlar oralab yotqizilgan barcha yo'lkalar chetiga temir-tunuka pannolarga hadislar, alloma bobolarimizning hikmatli so'zlarini yozish g'oyasi aytildi. General tomonidan. Bular o'tgan-ketganda, hovli chekkasidagi oshxonaga borganda o'qishmasa, boshqa paytda qo'liga kitob olib o'qimaydi hikmatlarni, dedi Rais. Eni bir metr, bo'yi bir yarim metrlik 130 dona temir pannolarni zavodda yasatib olib keldik, ikkita oyoq qilib butun hovliga o'rnatildi. Rais yana “ideya” berdi: darvozadan kiraverishdagi listga Erkin Vohidovning “O'zbegim” she'rini yozdirsak qanday bo'ladi?

Qantday bo'ldi. Bir listga sig'magan edi, keyingi ikkinchi listga o'tkazdik. Yirik harflarda, rassom yozdi. Hamma 130 tani. Hadislar, klassik alloma shoiru ulamolarning suratlari ostida hikmatli so'zlari…

Keyin, ma'naviyat soatida Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Ozod Sharafiddinov, Ahmadjon Meliboyev singari ijodkorlarni “dars o'tishga” taklif qilganimizda, ular darvozadan kiriboq hovlidagi xushro'ylik-fayz­­ni ko'rib to'xtab qolishardi, panjara bo'ylab temir pannolarning boshlanishida “O'zbegim”ga, keyingilarida hadisu hikmatli so'zlarga ko'zi tushib, bir necha daqiqa tomoshabin bo'lib turib qolishgan. Ularning yuz ifodasidan “bojxonachilardan bu narsani kutmaganliklari” ko'rinib turardi…

Matn yig'ishni, tanlashni general kechqurun menga buyurgan edi, ertalab “pryamoy” telefon orqali chaqirganda kabinetiga kirsam, bir dasta qog'oz uzatayapti: hadislar…

Davlat Bojxona qo'mitasi yangi binoda ish bosh­ladi. Qattiq ish boshladi. Mamlakat iqtisodiy xavfsizligi uchun kurash boshladi, aniqrog'i, kurash “Davlat qo'mitasi” degan zalvorli panoh ostida kuchliroq epkinda davom etdi.

Bu epkin esa hammaga yoqavermas edi. Hatto eng yuqori doiralarda ham. Bugungi qulay sharoitdan, vaziyatdan foydalanib el-yurt rizqi bo'lgan moddiy boyliklarni chetga pullab, mo'may daromad orttirishni maqsad qilganlarning oyog'iga Bojxona bolta ura boshladi. O'jar, qaysar, hech narsaga ko'nmaydigan, orqa-o'ngiga qaramay Vatan manfaati yo'lida olg'a bosaveradigan general Abdug'aniyev rahbarligida…

O'zini o'ylamaydigan, amalni yo'qotib qo'yishdan qo'rqmaydigan general rahbarligida…

Bojxonachilar chegara postlarida, aylanma yo'llarda ushlagan chetga chiqib ketishdan asrab qolgan katta miqdordagi – qimmat miqdordagi tovar-moddiy boyliklar to'g'risida haftada ikki-uch marta Prezident devoniga maxsus axborot jo'natilar edi: qaerda ushlandi, qaysi respublikaga kim, qaysi firma-tashkilot olib ketayotgan bo'lgan. Bu maxsus xabarlar sho'ro davri epkinida rus tilida bir qog'oz – yarim qog'oz tayyorlanar, Davlat tili yaqinda o'zbek tili bo'lgan, til bo'yicha yagona mutaxassis sifatida men ularni o'zbek tiliga tarjima qilganim uchun hammasidan xabardor edim. Buning ustiga, general Abdug'aniyevning o'zi “Inspeksiya” davrida  boshlagan, endi ommabop bo'lib qolgan “Shahar bedarvoza emas” ko'rsatuvi uchun bu qonunbuzarlik faktlari haqida lavhalar tayyorlar edik.

Ya'ni, eng Oliy idoraga yuborilayotgan xabarnomalarda amaldorlarning o'g'li-yu jiyanlari, boshqa-bosh­qalariga tegishli tovar-moddiy  boyliklar noqonuniy ravishda respublika chegaralaridan tashqariga gumdon qilinayotgan faktlari ham kam emas edi… Hatto vazir vazirlikka qarashli ikkita “Kamaz”da qurilish materiallariyu o'ttiz flyaga asalni Ros­siyadagi o'z tug'ilgan yurtiga jo'natayotganida Sirdaryo bojxonachilari tomonidan ushlab qolinganiga nima deysiz…

Ahvol shu edi. Vijdon tanqis edi. Aslida Davlatni “ushlab turgan” amaldorlarning ayrim-ayrimlari bu Davlatni kafangado qilish hisobiga boylik orttirish mashinasi g'ildiragiga g'ov tashlayotgan vij­donli generalning tagidan kursini olish kerak edi. Buning esa o'zi bo'lmaydi – generalning ishlari qonuniy edi.

Baribir urinib ko'rish, “yo'lini” topish kerak!

Prokuratura va boshqa davlat idoralarining xodimlari Davlat Bojxona qo'mitasini bir necha oy tekshirdi. Hech nima topishmadi. Tekshiruvchilar bino ta'miri buxgalteriyasini ko'tarib, titib-titib, hayron bo'lishibdi: nahotki shuncha hajmdagi ta'mir ishlarini mana buncha oz miqdordagi mablag' hisobiga bajarib bo'lsa?! Ishonmay desa – fakt!..

Aloqa boshqarmasi boshlig'i, shoirtabiat mayor xonamga kirdi: aka, nima degan gap bu, meni inventarizatsiya qilib, bitta figurali otvertka o'rniga oddiy otvertka bor deb, oradagi farq yigirma tiyinni  bitta davlat idorasining depozit raqamiga to'lash uchun tramvayga o'ttiz tiyin sarflab ikki marta borib keldim…

Bojxona xodimlarini javobgarlikka tortish uchun “dalil” topilmadi. Boshqa yo'l tutildi: yaqinda, ikki yil avval tuzilgan Davlat Bojxona qo'mitasi tugatilib, Bosh boshqarmaga aylantirilib, Davlat Soliq qo'mitasi tarkibiga qo'shildi. General Abdug'aniyev Ichki ishlar vazirligining Oliy maktabiga, keyinchalik Akademiyasiga ishga yuborildi va … o'n bir oyda u nomzodlik dissertatsiyasini yoqladi…

Oradan uch yildan ko'proq vaqt o'tib, 1997 yilda Davlat Bojxona qo'mitasi yana qayta tashkil etildi…

Ungacha… Raislikdan ketganidan so'ng 1995 yilning dekabr oyida general Abdug'aniyev Samarqand viloyat Ichki ishlar boshqarmasining boshlig'i lavozimiga tayinlandi.

Bu lavozimda o'zini suvdagi sazandek his etadigan general qanot bog'lab ishga kirishdi. Eski chopon kiyib bozorda kartoshka sotdi – xalq hayotini o'rgandi, korjoma kiyib “Jiguli”da taksichilik qildi – o'zi rahbar bo'lgan hayotni o'rgandi, forma kiyib yarim tungacha xalqni qabul qildi, dardini eshitdi. Tayinlanganiga bir necha oy o'tgandan keyin yuqorining ko'rsatmasiga asosan general Abdug'aniyev tomonidan boshlangan islohotlarda qoniqarsiz darajada fao­liyat ko'rsatayotganligi uchun, vazirning buyrug'i bilan, uning uchta o'rinbosari lavozimlaridan bo'shatildilar. Tayinlangan kuni rahbar tarkibni yig'ib birma-bir tanishib, “sizlarga bir oy muhlat, ko'raman, men qatori ishlasanglar, yonimga kirib islohotlarga yordam bersanglar – birga ishlashamiz, aksincha tormoz qo'yadigan bo'lsanglar, undaylar bilan birga ishlolmaymiz” degan edi…

Bunga, bu “uragan”ga chidab bo'ladimi?

“Uragan” – bo'ronning quvvati ikki yilga yetdi.

“O'z xohishiga ko'ra…” nafaqaga chiqdi.

Yigirma yildan oshdiki, general Abdug'aniyev advokat. Kurashda. Adolat, qonuniylik uchun. G'alabada xursand bo'ladi, mag'lubiyatda tishlarini g'ichirlatib qo'yadi xolos.

Shuncha baqirib-chaqirib, yelib-yugurib, katta rahbarlik lavozimlarida juda ko'p yillar ishlab,  biron bir hovli-joy qurolmadi… “Dom”da yashaydi. General Abdug'aniyev — ustoz advokat, hamon Chilonzorda ko'p qavatli uydagi kvartirasiga sodiq. Holbuki, bir og'iz “xo'p” deyishiga qo'shqavatli qasr hadya qilinadigan lavozimlarda ishlagandi. Bu holatni esa har kim turlicha mulohaza qiladi. To'g'ri qilgan, deydiganlar bor. E… deydiganlar ham bor. Afsuski…

Bugungi, Yangilanayotgan O'zbekistonda nima gap?

Yangilanayotgan O'zbekiston osmondan tushgani yo'q, o'sha o'zimizning O'zbekiston — ayniqsa, Mustaqilliqdan keyingi chorak asrda ko'p tizimlar zarpechaklarga chirmalgan O'zbekiston va bu zarpechaklarni terib-tozalab birdan tugatib bo'lmaydi. Tozalanayapti, biroq, asta-sekin, zo'rg'a-zo'rg'a, qiynalib-qiynalib…

… Yana “oq qarg'a”larga qaytsak. Ular qachon ko'payadi. Yaqinda teleekranda ma'naviyat mavzuidagi davra suhbatida bir yozuvchi do'stimiz eslatgan — ijtimoiy tarmoqdagi Burgut yelkasiga minib olib bo'ynini cho'qilayotgan qora qarg'a o'rnini qachon Burgut atrofidagi gala-gala oq qarg'alar egallaydi! Bu jarayon esa bosh­landi. Vazirlik va idoralarda birinchi rahbar lavozimini egallagan, boshqa quyi pog'onalarda ishlayotgan yosh-yosh mutaxassislarning o'zbek, rus, ingliz tillarida ravon so'zlashi, ularning ba'zilari rivojlangan mamlakatlarda o'qib ishlagani, tiniq va aqlli fikrlarini eshitib qalb quvonchga to'ladi. Qaldirg'ochlar. Uchinchi Renessans qaldirg'ochlari…

Albatta, hamma muammoni kadrlar hal qiladi. Shu ma'noda Oliy o'quv yurtlariga o'qishga kirish shaffof­lashgani olamshumul inqilobiy hodisa bo'ldi.

Bu hol shubhasiz jamiyatni o'zgartiradi, jamiyatni yangilaydi. Yaxshi tomonga. Taraqqiyot tomonga. Boisi — taraqqiyot murvatlari shu murvatni ilgarilash tomon burishga salohiyati yetadigan yoshlar qo'liga o'tadi. Zo'r yoki zarning qudrati bilan diplom olgach, kresloda o'tirib pishqirishdan, birovning qo'liga qarashdan bosh­qaga bilimi va dunyoqarashi yetmaydigan gumrohlarning qo'lida emas…

Vijdonga yo'l ochildi.  Jasoratga yo'l ochildi.  Oq qarg'alarga yo'l ochildi. Ilohim!

“Halovati yo'q odam”. Demak, vijdonli-jasoratli odam! Halovatli “stereotiplar”ni buzib, boshqalarni halovatdan mahrum qiladigan odam!

Habibulla OLIMJONOV,

jurnalist, yurist