So'z erkinligi va ma'naviy jasorat
So'z erkinligi degan tushunchani har kim har xil tushunarkan. Kimdir yoritilmagan mavzuga murojaat qilishni tushunsa, boshqa birov “oqimga qarshi” fikr bildirishni tasavvur qiladi. Bizningcha so'z erkinligining asl mehvari hayotiy haqiqat va chin so'zga itoat qilishdir.
Esimda, ancha yillar avval “Narodnoe slovo” gazetasida muxbirimiz qahraton sovuqda yo'llardagi xavfsizlik muammolari mavzuida chiqish qildi. Muallif so'z avvalida yaxmalakni bartaraf etish haqida gapirib, bir savolni ko'ndalang qo'yadi: “Nega faqat birinchi raqamli trassa yo'liga tuz sepiladiyu boshqa yo'llardan o'tgan mashinalar qor va muzdan qiynalib qolaveradi?” “Birinchi raqamli trassa” nima ekanligini tushungan bo'lsangiz kerak, albatta. Maqola e'lon qilindi-yu “yuqori”dan gap eshitsak kerak, deb yurak hovuchlab qoldik. Keyin bilsak, bu maqolaga oliy rahbariyatning ko'zi tushmabdi. O'shanda ham o'rtadagi mas'ul rahbarlarimiz bizga tushuntira ketdi: qor va yaxmalakni eritish uchun qandaydir kimyoviy modda sepiladi, o'sha ximikat yo'ldan o'tuvchi avtomashinalar shinasini tezda ishdan chiqarar ekan. Shuning uchun haligi protsedurani boshqa yo'llarga tadbiq etishmas ekan.
Tahririyat xodimlari uchun “bosh og'rig'i” bo'lgan yana bir maqola ham “Narodnoe slovo”da chiqqan edi. Navbatdagi sonlardan birida “Boysun bahori” festivali hamraisining maqolasida “garmdori” qo'yilgan edi. Muallif tilga olingan mavzu haqida gapirib, “yurtimizda tarixiy obidalar xarob va vayrona holda” degan gapni yozgan, buni hech kim silliqlamagan.
Shunisi chatoqki, bu safar e'tiroz eng yuqoridan bo'ldi. “Axir tarixiy obidalarni ko'z qorachig'idek asrash borasidagi siyosatimizni chippakka chiqaribsizlar-ku” degan fikrga qo'limizni ko'tarishdan boshqa chora topa olmadik. Oqibatda ushbu maqolaga imzo chekkan mas'ul muharrir “o'z xohishiga” ko'ra ariza yozib ishdan ketdi. Ustiga ustak tahririyatni ogohlantirishdi: “Boysun bahori” haqida boshqa hech narsa chiqazmanglar. Umuman bu festival o'tkazilmasin. Chunki “Boysun bahori” tilga olinsa, yana o'sha maqola esga tushadi”.
Bitta noo'rin aytilgan gap oqibati shunday natija bergan edi.
Albatta, u paytlar matbuotda chiqadigan har bir tanqidiy maqolalar ana shunday qabul qilinar edi. Lekin bugun davr o'zgardi. So'z va matbuot erkinligi ta'minlandi. Asosli tanqidiy chiqishlarga “yuqori”ning zug'umi yo'q. Ana endi bemalol erkin ijod qilish davri keldi. Bunday imkoniyatdan hamkasblarimiz samarali foydalanishni ham bilishi kerak.
Tezkor asrda hayot tarzimiz yangicha ko'rinish kasb etayotgani ham bor gap. Ilgari harbiy qismda xizmat qilayotgan askar uydagilar bilan xat orqali xabarlashib tursa, hozir audio va video aloqa orqali o'zligini bildirib turadi. Pochtalon sumkasida xatlar kamaygani kabi obunachilarga yetkaziladigan gazeta-jurnallarning ham tagi ko'rinib qolmoqda. G'arb hayotidan olib yozilgan “G'ariblar” pyesasini eslaysizmi? Unda yoshi ulug' otaxon “Men dunyodagi voqealardan xabardor bo'lishim uchun jurnallarni olishim kerak” deganda uning qizi: “Otajon, siz o'qisangiz ham, o'qimasangiz ham, o'sha voqea ro'y beraveradi, o'qib ovora bo'lmang” deydi. Bu gap inson hissiyotini mensimaydigan, ota hurmatini joyiga qo'ymaydigan tantiq qizning og'zidan chiqadi. U aqidaga ishonilsa, gazeta-jurnal u yoqda tursin, kitob o'qishga ne hojat?! Kitob bilan oshno ko'ngil umrida kitob o'qimaydigan odam ma'naviyatidan qanday farq qilishini tushunib turgandirsiz. To'g'ri, gazeta-jurnal turfa saytlardan kelgan xabarlardan sekin yetib keladi. Bu mezonda kitobning o'quvchiga yetkazilishi ancha orqada qolishi mumkin.
Qalam bilan ishlaydigan inson sifatida aytay. Hozirjavob axborot yozish gazetaga mulohazali maqola yozishdan osonroq. Oson narsaning esa bahosi yengilroq bo'ladi. Bir vaqtlar hayotimizga televidenie kirib kelganda ba'zilar teatr va kinoning umri tugaganidan bashorat qilgandi. Yo'q, jonli muloqot o'rnini hech narsa bosolmasligini hayot ko'rsatdi.
Taniqli jurnalist Ahmadjon aka Meliboyev bir talabadan so'rabdi:
— Siz uylanganmisiz?
— Yo'q.
— Yaxshi. Birga hayot qurishga ahd qilgan suyganingiz bilan yuzma-yuz diydorlashganingiz ma'qulmi yoki ekran orqali?
— Albatta, jonli muloqot ma'qul.
— Shunday bo'lsa, hamma narsani internetga yuklayvermang-da…
Bilasizmi, endigina bosmaxonadan chiqqan gazetani o'qishning o'ziga xos gashti bo'ladi. Uni o'qish uchun elektr quvvati bo'lishi shart emas. Gazeta “Wi-fi” yetib bormagan joylarga ham to'siqlarsiz yetib boradi. Ehtimol shu boisdan dunyoning eng rivojlangan davlatlarida axborot texnologiyalari misli ko'rilmagan darajada taraqqiy etgan bo'lsa-da, kundalik bosma nashrlar kamaygani yo'q.
— Gazeta o'qilishi uchun tanqidiy materialni ko'p berish kerak, — degan fikrni ko'p eshitib qolamiz. Men bu fikrni ma'qullamayman. Axir hayotimiz nuqul salbiy holatlardan iborat emas-ku. Ba'zi soha rahbarlari shunday deydi: “Ishdagi kamchiliklarimizni o'zimiz ham yaxshi bilamiz. Uni tilga olgan bilan ahvol o'z-o'zidan o'nglanib qolmaydi. Tushungan jurnalistlar ishdagi tanglikdan chiqish uchun qaysi tajribalardan foydalanishni ham ko'rsatishdi. Uni biz tahliliy tanqid deb hisoblaymiz”.
Darhaqiqat, hayotimizga tadbiq etilayotgan keng qamrovli xulosalar afzalligini jonli misollar vositasida targ'ib qilish matbuotning muhim vazifalari sirasiga kiradi. Bitta joyda yo'lga qo'yilgan tajriba yuzlab, minglab joylarda joriy etilsa, xalq farovonligini oshirishda qancha foyda keltiradi. Buning uchun tegishli korxona rahbari o'sha gazetani o'qishi, eng so'nggi yangiliklarni kuzatib borishi talab etiladi. Nuroniylar hayot tajribasini yoshlarga singdirishda ham matbuot muhim rol o'ynashi mumkin.
Tanqiddan to'g'ri xulosa chiqazishda gap ko'p. Rasulmat Husanov o'z vaqtida Do'stlik va Jizzax tumanlarida rahbar bo'lganida mahalliy matbuotda biror xo'jalik tanqid qilinsa, o'sha jamoa rahbarini minbarga taklif qilardi va haligi tanqidiy maqolani ovoz chiqarib o'qishni talab qilardi. Shunda boyagi rahbar noiloj holatga tushar va o'sha noqulaylikdan qutulish uchun hamma narsaga tayyor edi.
Hozir ayrim rahbarlar gazeta o'qishmaydi va bu bilan hatto maqtanishdan ham toymaydi. Yana bir guruh mas'ullar borki, ular gazeta o'qishadi, lekin o'qimaganday yurishadi. Chunki gazeta o'qish rahbarning muqarrar vazifasi degan shart yo'q-da.
Joriy yil mobaynida muttasil 30 ming nusxadan ziyod chop etilayotgan “Ishonch” gazetasida berilayotgan maqola yuzasidan aniq chora ko'rishni talab qilishi har jihatdan ibratlidir. Masalan, gazetaning shu yil 13 iyun sonida “Subsidiya chiqdi, ammo uy topolmayapmiz” sarlavhali maqolaga rukn o'rnida “Iqtisodiyot va moliya vazirligiga!” deb berilgan. Vazirlik tahririyatga belgilangan muddat ichida javob yo'llasa xo'p-xo'p, aks holda tahririyat muayyan vaqt ichida tanqidga munosabat bildirmagan mutasaddilarni ro'yxat qilib beradi. Shu bois ushbu tahririyat tajribasini o'rganish uchun Andijonda chop etiladigan “Hamkor press” gazetasi ijodkorlari tashrif buyurishdi. “Ishonch”dan boshqalar ham o'rgansa arziydi.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzod Shavkat Mirziyoyev Namangan viloyati saylovchilari bilan uchrashuvda ommaviy axborot vositalarining jamiyatdagi o'rniga yuqori baho berdi. “Ijro organi rahbari biror qaror qabul qilishdan oldin ilgari hech narsa o'qimasdi, — dedi Sh. Mirziyoyev, — hozir kamida o'n marta o'qiydi. Jurnalistlar menga qanday baho beradi, blogerlar nima deydi, degan savollarni o'ziga beryapti. Ommaviy axborot vositalari vakillari islohotlarimizga juda katta ijobiy ta'sirini ko'rsatyapti”.
Ish kunini kundalik davriy nashrlar bilan tanishishdan boshlaydigan rahbar “Xo'sh, bugunning talablari nimadan iborat?” degan kayfiyatda ish ko'radi. Hamma narsa taqqoslanganda xolis bahosini oladi. Buning uchun yon-atrofda ro'y berayotgan voqealarni hushyor ko'z bilan tahlil qilish kerak.
Afsuski, ayrim rahbar va rahbarchalarga “majburiy obuna”ga qarshi kurashish g'oyasi juda yoqib tushdi. Ular qaerda kimdir obuna tashkil qilsa, o'sha holni “favqulodda holat” sifatida muhokama qilishadi. Natijada ixtiyoriy obuna ham yo'qlikka yuz tutdi. Axir gazeta o'z mohiyat-e'tiboriga ko'ra tashviqot tufayli yashaydi. Shunday ishlar bo'ladiki, ular o'z oqimiga tashlab qo'yilsa, hech bir natijaga erishib bo'lmaydi. Obuna esa unga qarshi kurashni emas, ongli munosabatni taqozo etadi.
Insonlar qalbiga ezgu tuyg'ular, ma'rifatli nur olib kiradigan ommaviy axborot vositalari xodimlari qanchalar kerakli ish qilishga da'vat etilganliklarini doimo yodda tutishlari zarur. Bugungi gazetxon yigirma yil oldingi gazetxon emasligini unutmaylik. Ezgu so'z, ezgu maqsad Yangi O'zbekistonni vujudga keltirishimizda madadkor bo'lsin!
Shuhrat JABBOROV,
O'zbekiston Respublikasida
xizmat ko'rsatgan jurnalist