AVVALO, FIKRLAShNI O'RGANAYLIK
Menimcha, ta'lim sifatini oshirish yo'lida o'zgarish sezilmayotganga o'xshayapti. Yo siz sezayapsizmi? Xususan, chet tillarni o'qitish tizimimizda o'sha eski to'rtta malaka – gapirish, yozish, o'qish va tinglab-tushunishni o'rgatishda davom etayapmiz. Ikki-uch yildan beri boshlangan chet tilini bilish darajalarini tasdiqlovchi A, V va S sertifikatlarni olayapmizu, shu sertifikati borlarning aksariyatida og'zaki va yozma nutqlariga diqqat bilan e'tibor qilsangiz, turli fonetik, grammatik va leksik xatolar bor.
Bugungi holat bir kunda paydo bo'lmadi, albatta. Ba'zan maktabda umuman ishlamagan odamni sohaga rahbar qilib qo'ydik. Qarindosh-urug'chilik, tanish-bilishchilik, mahalliychilik va korrupsiya shaklida namoyon bo'layotgan illatlardan qutulmas ekanmiz, ta'limni to'liq isloh qilib bo'lmaydi. Ularning ildizlari chuqur. Biroq ularni yulib tashlash vaqti allaqachonlar kelgan. Bunga umumxalq “hashari” kerak. Keling, yangi O'zbekistonning hamma sohasida va hamma joyida yangilanish hashari qilaylik! Bu ishni, avvalo, biz ziyolilar ommaviy tarzda boshlashimiz lozim. Rivojlangan millat va davlatlardan tajriba va o'rnak olaylik. Shunday ibratli davlatlar bor: Sharqda Singapur, G'arbda Olmoniya. Ammo bu katta ishni boshlash uchun fikrlaydigan, o'ylab ish qiladigan tajribali, imoni butun ziyoli rahbarlar, zamonaviy jadidlar kerak.
Chet tili ta'limi sohasiga qaytsak, biz o'quvchi va talabalarni gapirish va yozishga o'rgatishdan oldin ularni fikrlashga, tafakkurga o'rgatishimiz kerak. Axir, biror-bir fikrni boshqa til egasiga aytish uchun gapiruvchi “Nimani gapiraman?” deb o'ylashi kerak-ku. Ammo o'ylashni, fikrlashni bilamizmi? Kay darajada? Kim bizga o'ylashni o'rgatadi? Ota-onamizmi? Ular hamisha “O'ylab gapir!” deb talab qilishadi, ammo “o'ylashni qanday o'rganay?” degan savolga na uyda, na maktabda tizimli va jo'yali javob topdik. Shu o'ylab-o'ylamay, ong ostida taxminan ma'lum bir kasbni manfaat yuzasidan tanlagan yoshlarga biz u o'ylamagan fikrni tarjima qildirishimiz va uni chet tilda gapirtirishimiz talab kilinayapti. Gapirish, yozish, o'qish va tinglab tushunish sinovi tizimi eskirib bormoqda va kutilgan natija bermay qo'ydiki, shu sinov turlari bo'yicha S1 darajadagi sertifikat olganlarning ko'pchiligining nutqi(gapirishi va yozishi)da talab qilingan standart bilim, ko'nikma, malaka hamda layoqatlar ko'rinmayapti. Sabab shuki, bu talablar ierarxiyasi (pillapoyasi) avvalida fikrlash (o'ylash) va shu o'y-fikrni tarjima qilish zaruriy malakasi unutilmoqda. Ammo shu ierarxiyaning dastlabki pog'onasi o'ylash, ikkinchisi — o'ylagan fikrini tarjima qilishi (chet ellikka aytish uchun), shundan so'nggina uchinchi pog'onaga chiqilib, gapirish (yoki yozish) bajarilishi lozim. Dastlabki ikki pog'onaga tayyor bo'lmagan til o'rganuvchini bir sakratib uchinchi pog'onaga chiqarish mumkinmi? Shu sababdan ko'pchilik S1 sertifikati bor “chet tili mutaxassislari” talab darajasida gapira va yoza olishmayapti. Gapirsa va ayniqsa, yozsa, oddiy lisoniy va interferensiya xatolari bilan gapirmoqda va yozmoqda. Buni o'z tajribamdan kelib chiqib aytyapmanki, o'zim faoliyatim davomida shunday “sertifikatlilar”ni ko'p uchratdim. O'zi o'rganolmagan o'qituvchi qanday qilib o'rgata olsin? O'zi o'ylamaydigan muallim qanday qilib fikrlashni boshqalarga o'rgata oladi? Xullas, chet tili ta'limida talab qilinayotgan sinov turlarini qayta ko'rib chiqish vaqti keldi. Ular 4 ta emas, 6 ta bo'lishi kerak, nazarimda: fikrlash, tarjima qilish, gapirish, tinglab tushunish, o'qish va yozish. Ana shu malakaviy ko'nikma va kompetensiyalarni ona tili darslaridan boshlab shakllantirish va rivojlantirish vaqti keldi. Chunki fikrlash jarayoni dastlab ona tilida sodir bo'ladi.
Bu yangi metodik-didaktik yondashish g'oyasini xalqaro miqyosda kamina ilk bor taklif qilayapman va buning xalqaro metodika nazariyasi va amaliyotiga joriy qilinishi ustida xorijlik hamkasblarimiz bilan hamkorlikda nazariy tadqiqotlar olib borayapmiz, mashqlar shaklida amaliy ishlanmalar tayyorlamoqdamiz. Aynan shu masalada respublikamiz ona tili va chet tillar mutaxassislari bilan didaktik va metodik hamkorlik qilishga tayyormiz.
Xurram RAXIMOV,
Professor
«Hurriyat» gazetasi, 2023 yil 16 avgust, 32-sonidan olindi.