Kitob — ma'naviy tayanch

Kitob haqida aytilmagan yangi gap deyarli qolmagandir. Ammo taraqqiyot o'zining past-baland evrilishlarida bu mavzuni turli o'lchamlarda ko'ndalang qo'yib kelgan. Hech narsa yangilik hisoblanmaydigan bu ko'hna dunyoda “insoniyat yaratgan eng so'nggi mo''jiza”ga teskari munosabatlar ham bo'lgani rost. U ulug'lanishdan tashqari xo'rlangan, toptalgan, jumladan, yoqilgan (vaqtida Buxorodagi bir g'isht zavodi oylab kitob yoqib ishlatilgani eslanadi), biroq quyosh barhaqligi misoli u ma'naviyat xazinasi, tafakkur mash'alasi sifatida, umuman, qog'ozlarga sig'maydigan ta'riflar asnosida qayta tan olinavergan, shu yo'sinda odam farzandining doimiy hamrohiga aylanib qolgan. Qolaversa, kitob Yaratgan tomonidan mo''jizalar bilan quvvatlantirilgan inson qavmlari – Payg'ambarlarning eng so'nggisiga ato etilgan eng so'nggi mo''jiza sifatida ham e'tirof etiladi. Bu jihatdan musulmonlar kitobga ikki karra yaqinlar.

Odamlar nega kitob o'qimaydi?

Bu savol ayni kunlarda juda dolzarblik kashf etdi (istisno tariqasida butun yer yuzi hamon kitobga oshnoligini, faqat bizning diyorda, ya'ni bir paytlar ilmi bilan dunyoni lol qoldirgan o'lkada tashvishli holat yuzaga kelganini ta'kidlash o'rinli). Ha, o'tmish shuhratlari o'z yo'liga ekan, ulug' alloma Beruniy ta'kidlaganidek, “Chirigan suyak iftixor bo'la olmaydi” ekan! Bugun kutubxonalar qisqarib ketdi,  kitob do'konlari yopilib bormoqda, kitob savdosi degan tizim butunlay barbod bo'ldi.

Kutubxonalar nurafshon go'shalararo zulmatxonaga  aylandi, hech kim qadam qo'ymaydigan qo'rqinch­­li joy bo'lib qoldi. Ko'chada kitob ko'tarib yurgan kishini ko'rganlar, ajabsinib: “Aqldan ozganmi, haliyam kitob ko'tarib yuribdi-ya! Biz telefonga o'tganimizga ancha bo'ldi” tarzida mulohaza qiladigan bo'lishdi. Xullas, “mehmondo'st va mehnatkash” xalqimiz kitobdan Azroildan qo'rqqandek, tiraqaylab qochadigan bo'lib qoldi.

Bu gaplarni osmondan olib yozayotganimiz yo'q. Odamlar orasida piyoda yurib, ular bilan hamnafas bo'lib, joylarda kitobga munosabatni ko'rib, vaziyatni shunday ifodalayap­miz. Holbuki, bundan ortiq ko'rguliklar ham ro'y berishi ehtimoli bor.  Masalan, ikki-uch yuz, hatto undan ham ko'p aholi yashaydigan tumanda bitta(!) kitob do'koni bo'lmasligini qanday tushunish kerak? Holbuki, har qadamda …dorixona va yemakxonalar (go'yoki, aholi  ochiqib o'rnidan turadi-da, yemakxonaga o'zini uradi, keyin aptekaga kiradi yoki teskarisi!). Mabodo shunday yashash tarzi tarkib topgan bo'lsa, bu holda ulkan maqsadlar haqida qanday gap bo'lishi mumkin? Holbuki, haqiqatan ham shundayga o'xshaydi…

Sirtdan qaraganda, bu hol jo'n narsadek tuyulishi mumkin: nima qilibdi, xalq bilganini qiladi-da yoki ko'ngli tusaganiga xumor bo'ladi-da?! Ammo yer yuzi ayvoni juda keng ekanini va unda doriga mukkasidan ketgan va yeb-ichishdan boshqasiga yaramaydigan qavmlar bilan baqamti olamgirlik vasvosiga chalingan, ko'ringan narsani yutaman, yer yuziga tanho hukmdor bo'laman, deb yurgan  qavmlar ham borligini, shu vasvosini amalga oshirish uchun o'zlarini tinmay chiniqtirib, har jihatdan (aqlan, jismonan, harbiy) tayyorlanib yurganini va bu azaliy kurash bir zum to'xtamasligini mushohada qilib ko'rsak, g'ofil bandalar (ayniqsa, ma'rifatdan yiroq to'dalar) bundaylarga tayyor nonu osh ekanligi kundek ravshan bo'lib qoladi. Axir inson ma'rifati, ya'ni ilmi bilan kuchli, ilmni esa birinchi navbatda kitoblardan (va keyin boshqa manbalardan) oladi.

Ana shunday qaltis vaziyatda hammasini chetga surib qo'yib, ertangi taqdiri yuzasidan bir lahza ham o'ylamay, o'zini maishatga urish – jiddiy paradoks hodisa va uning ildizlari ancha chuqur bo'lishi shubhasiz. Bir istisno holat: kitobxonlik yo'q bo'lib ketayotganligi haqida rosa bong urildi, keskin, murosasiz fikrlar bildirildi (hatto bir maqolaga “Nur ichra zulmat” deb sarlavha qo'yildi; holbuki, tinimsiz maqtovlar yog'dirilayotgan jamiyatning egalari, ya'ni hushyor kuchlar bo'lganda “Sen tuhmat qilayapsan” deb ayyuhannos solardi (Sho'ro tutumlarini eslab ko'ring!). Demak, shunchalikka borilgan ekan, bu hol yo tizimli  rejaning oqibati bo'ladi, yo hamma kelajak oldida loqayd. Ana shunday mulohazalarni tarozining bir pallasiga joylashtiraylik-da, ikkinchisiga masalani jo'n ifodalaydigan savolni qo'yaylik: xo'sh, odamlar qanday holatda kitob o'qishni xohlaydi (xohlamaydi, emas)?!

Savolga batafsil javob olish uchun masalani teranroq muhokama qilaylik.  Demak, kitobning foydasi haqida yetarlicha va'z o'qilgan, tashviqot qilingan, shunday bo'lgach, uning “foyda”si haqidagi har qanday gap ortiqcha. Faqat vaziyatni atroflicha tasavvur qilish uchun bir holatni ko'z oldimizga keltiraylik: odam… tashna, necha kunki og'ziga tomchi nam tegmagan, lablari quruqshab, yorilib ketgan. Ammo bir qadam narida  ariq to'lib suv oqayapti. Odam suv tashnalikni qondirishi haqida rosa ko'p eshitgan, biladi, ammo bu huzurni o'zida sinab ko'rmagan. Shu tufayli ariqqa intilmaydi, desak, to'g'ri bo'ladimi?! Ha, tashnalikni qondiruvchi suv haqida keragidan ortiq ma'lumotga ega bo'lish boshqa ekan, uni jismida sinab, eshitganlarini tasdiqlash, ichib, chanqog'ini qondirish  boshqa ekan.

Endi istisno holatlar: odam tashna bo'lmasligi mumkin yoki tashnaligini ariqning suvidan emas, boshqa manbalardan (olaylik, har xil suyuqliklardan) qondirishi mumkin. “Tashna bo'lmaslik”ni muhokamadan chiqarib tashlaylik (ma'rifatli dunyoda kitobga ehtiyoj sezmaslik mumkin emas, agar shunday bo'lsa, ul zot “ikki oyoqli ongsiz maxluq” (Uzr!) – tashnalikni tabiiy holat tarzida qabul qilaylik). “Boshqa suyuqliklar”ni,  tashnalikni qondirishning yagona usuli sifatida suv tavsiya qilinganini (deylik, ilohiy holatda) inobatga olib, bu holni ham rad etaylik. Endi faqat “suvni ixtiyoriy rad etish”  holati qolayapti. Tashna odam, garchi qo'l yetadigan joyda suv bo'lsa-da, uni qabul qilmayapti!   Mana, holatning aniq manzarasi!

Binobarin, endi suvning foydasi haqida yetarlicha tushunchaga ega bo'lgan, faqat bu haqda yaxshi gap eshitgan (chunki hali biror kishi kitobning zarari haqida gapirganiga guvoh bo'lmadik) chanqagan odamning o'jarlik, gumrohlik, hatto ulardan ham battar qaysarlik bilan suv ichmasligi nimaga olib boradi!? Mana, mohiyat! Biz bu mulohazalarni ibtidoiy odam yoki uch-to'rt yuz yil oldingi holatni nazarda tutib emas, ayni taraqqiy etgan XXI asr kishisini nazarda tutib bayon etayapmiz, negaki, umuminsoniyat tajribasi hamon kitobxonlik avjida ekanini, kitob do'konlari gavjumligini, kitob targ'iboti, kitob savdosi eng daromadli sohalardan ekanini tasdiqlamoqda (faqat bir “jannatmonand o'lka”da barchasi aksincha!). Bizda esa…”Internet chiqdi, gazeta-jurnal kerak emas, telefon bor, kitobga hojat yo'q” degan ajabtovur tuturiqsiz, antitsivilizatsiyaviy qarashlar urchib ketdi. Mabodo ularni ataylab tarqatishmayaptimi?

Demak, kitob o'qimaslikning birinchi bosh sababi – beixtiyor, shabko'rlarcha o'zini jarga tomon boshlash ekan,  ya'ni “Yo'q bo'lishni istagan odam o'zini ilonga chaqtiradi” deganlaridek. Tarixiy va zamonaviy mezonlar bilan tasdiqlangan haqiqatlardan voz kechish, masalan, kitob o'qimaslik  xudkushlikka o'xshab ketadi. Faqat jismoniy emas, ma'naviy, ruhiy suitsid! (Dunyoga to'ygan odam kim?  Barcha umid­laridan mosuvo bo'lgan, hatto dunyoda adolat, haqiqat borligiga ishonchini yo'qotgan bechora  emasmi?)

Birinchi sabab va uning nimaga tengligiga to'xtaldik, endi navbati bilan keyingi sabab­larni tahlil qilaylik.

Kitob o'qish uchun ma'lum ruhiy tayyorgarlik kerak. Kitobni varaqlab, sahifaga qarab o'tirgan bilan maqsad hosil bo'lmaydi.  Yoki chalkash tushunchalarni, murakkab voqealarni, mavhum taqdirlarni so'zma-so'z o'qib, ularni hazm qilish uchun katta ichki kuch talab qilinadi. Kitob o'qib yurganlar biladi, mutolaa ham xuddi jismoniy mehnatga o'xshaydi. Odamning ichki a'zolari faol ishlaydimi yoki jism qandaydir yuklamani his qiladimi, kitob ustida muk tushib, qimirlamay o'tirilsa ham tezda ochlikni his etasiz, mushaklar tortishib, charchoq seziladi. Demak, mutolaa jarayoni butun tana orqali o'tadi, hamma uzvlar ishlaydi va quvvat yo'qotadi.  Shuningdek, o'qishdan hosil bo'lgan “foyda”lar (shuning uchun tirishayapmiz-ku!) zohirda emas (masalan, yuz shishib, barmoqlar kattarib… degandek), balki botinda aks etadi.

Faylasuflar “ong osti sezgisi” deb atagan maskan (laboratoriya)da o'qiganlarimizning shirasi sintez qilinadi (psixologlar ongni ham miyaning mahsuli, u suyuqlik holida bo'ladi, deyishadi), ong osti esa “shafqatsiz qozi” hisoblanadi, ya'ni unda butun borlig'imiz ko'zgudek aks etib turadi. Garchi biz zohiran (tashqi tomondan)  hamma qiliqlarimizni oshkor qilavermasak-da (yolg'on gapirayotganimiz, birovga xiyonat qilganimiz, o'zimiz muttaham ekanimiz…),  mazkur, umuman, barcha holatlar ong ostida aks etib turaveradi va ba'zan vijdonga murojaat qilganimizda, bizni ayovsiz qiynaydi, bezovta qiladi…

Bu uzun mulohazadan murod shuki, kitob – yangi sog'ilgan sutdek toza, shafaqdek harir, tongdek musaffo boylik va o'ziga ham shu darajada turib munosabat bildirishni istaydi (shunga majbur qiladi).  Demak, poklik pok munosabatni talab qiladi. Endi, tasavvur qiling, yolg'onni yamlamay yutadigan yoki qo'li ham, dili ham bulg'anib ketgan odam o'shanday pok­likni da'vo qila oladimi va mantiqdan kelib chiqsak, pok, harir, musaffo ashyo – kitobni qo'liga ola biladimi?!  Mabodo, olganida qo'li laxcha cho'g' tutgandek kuyib ketmasmidi?! Hayhot, shunday qilganda edi, ong ostidagi “qozi” g'alayon qilib, vujudni parchalab tashlardi.  Bunday odam kitobni qo'liga olmaydi, hatto undan Azroildan qo'rqqandek tiraqaylab qochadi! Axir kim o'zini bilib, ko'rib turib o'tga-cho'qqa uradi? Mana, manzaraning moddiy va jo'n manzarasi!

Kitobni qo'lga olish – yuksak ma'naviy huquq, bu ko'zga ko'rinmas huquqni uncha-buncha odam qo'lga kirita olmaydi. Kitob qo'lga olinmayotgan ekan, uning muhim sabablaridan biri – bu qo'llar pok emas! Axir har  bir kuni yolg'onsiz o'tmaydigan, birovni aldab, yolg'onni suv o'rnida simirib,  pulini shilib oladigan va… boshqa qing'irliklarni qiladigan odam qo'llari toza ekaniga  o'zi ham ishonmaydi. Bunday qo'ldan esa kitob qochadi, majburan tushib qolganda ham sehrini, sirini ochmaydi!

Ovqatga ishtaha — oshqozonning talabi. Ma'naviyatga ehtiyoj esa qalb istagi!  Kitob o'qigan odamda ong osti sezgisining rivojlanishi orqali qalb doim uyg'oq, hushyor bo'ladi, u suhbatdoshining kimligini, darajasini tez ajrata biladi, ba'zi narsalarni bashorat qila oladi. Masalan, yomg'ir yog'ishi-yog'masligi, o'tinning (ho'l-quruqligiga qarab) yonish-yonmasligi… singari jo'n narsalarni. Shuning uchun kitob o'qish ong osti “ozuqasi” sanaladi. Qolaversa, psixoanalitiklar  ong osti qo'zg'alishlari (“ongsiz qiliqlar”) xulqni, fe'l-atvorni belgilaydi, deb hisoblashadi.  Demak, kitobdan yuz o'girish botindagi jami manfiy jarayonlarning hosilasi sifatida fe'l-atvorda, ya'ni xulqda namoyon bo'ladi. Bunday odam hech qachon o'z ixtiyori bilan kitobxon bo'la olmaydi!

Istisno holat, ya'ni bunday vaziyatdan chiqishning yo'li nimada?  Ma'lumki, musulmonchilikning farz amallaridan biri sifatida namoz buyurilgan. Namoz holati muslimning dunyo (tashvishlari)dan uzilishi, Yaratgan bilan yakkama-yakka qolishi.  Uning qat'iy odoblaridan biri – joynamozga o'tirishdan oldin tahorat olish. Tahorat shunchaki badanning ma'lum qismini poklash uchun olinmaydi, tahorat ham fiziologik jihatdan mayin muolaja, ham o'zini ruhan shu muloqotga tayyorlash jarayoni bo'ladi. Agar bu amal bajarilmasa, namozxon  o'z amaliga qoyim bo'la olmaydi, ya'ni namozini kutilgan darajada ado eta olmaydi. Endi butun olam asroridan (namoz singari ibodat amallari-yu, hatto dinlarning o'zi, Xudo, umuman, koinot holati yuzasidan) fikr yurituvchi ulkan va teran ma'noni jamlagan Kitob bilan yuzma-yuz bo'lish ham xuddi shunday poklanishni, pok ruhiy holatni talab qilishi sir bo'lmasa kerak… Kimki bu darajada emas ekan, uning kitob qo'liga tutishi  amri mahol.

Nufuzli manbalarda bandaning vujudida Ollohning maskani, deya ta'riflanadigan, botindagi jami sinoatlar aks etib boradigan, uning eshigida “ong osti sezgilari” didbonlik qilib turadigan mo''tabar  dargoh – Qalb tashna bo'lib, ma'naviyatga, ya'ni kitobga ehtiyoj sezganda, odam qo'liga kitob oladi. Aksincha bo'lsa, qalb chanqog'i qonmaydi, u qurib, qashshoqlashib boraveradi va oxirida “taqir sahro”ga aylanadi. Endi bunday odam o'zini moddiy lazzatlar bilan ovuntiradi va go'yo yashayotganini, tirikligini shu orqali namoyish etadi. (Shu xildagi zotlarning nima istashi va ular nimaga “qodir”ligi bugungi jonli hayotimizda namoyon bo'layapti…)

Hakim SATTORIY.