Xorijiy yozuvlar “jimjimasi” bizni qachongacha o'ziga “maftun” etadi?
Nazarimda, bugun gapiruvchi ko'p, eshituvchi yo'qdek. Na yozilgan qonunlarga amal qilamiz, na yozilmagan axloqiy me'yorlarga. Hamma narsani o'zimizning ta'bimizga, rayimizga qarab moslashtirib olyapmiz.
Yozuvchi Said Ahmadning “Kelinlar qo'zg'oloni” spektakli qahramoni Farmonbibi aytgan “Xo'rozqand chet elniki bo'lsa…” degan naql bugun tilimizdagi g'alizliklar va imlomizdagi xatoliklarga ko'chib, “Yozuv chet elniki bo'lsa…” tarzida ifoda etilayotganday. Bu to'g'risida oldin ham (“Hurriyat” gazetasining 2022 yil 37-soni “Mas'uliyat faqat mas'ullarga(mi?)” va 2023 yil 7-soni “Tasvirlarda o'zligimiz aks etsa”) sarlavhali maqolalarimizda aytib o'tgan edik.
Bundan tashqari OAVlarida muntazam ko'p va xo'p gapirilmoqda, mutaxassislar tomonidan tushuntirishlar olib borilmoqda, targ'ibot ishlari amalga oshirilmoqda. Shunday bo'lsa-da, ayrim tadbirkorlar, fuqarolar tomonidan davlat tilida ish yuritish, “Reklama to'g'risida”gi qonunlarga, til va imlo qoidalariga amal qilmaslik holatlari kamaymayapti. Aksincha, oshib bormoqda. Bularni biz ko'cha-ko'ydagi yozuvli tasvirlarda ko'rishimiz, kuzatishimiz mumkin.
Guliston shahrida “Davlat tili to'g'risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishini ta'minlash masalalari bo'yicha hokimlarning viloyat, tuman va shahar maslahatchilari” va mas'ul tashkilotlar vakillari, OAV xodimlari birgalikda yozuvli tasvirlar bo'yicha o'rganishlar olib bordi. Natijada til va imlo qoidalariga bepisandlik, o'zbilarmonlik bilan, ish tutayotgan bir qancha fuqarolar, tadbirkorlar aniqlandi, ogohlantirildi.
Xususan, “Jidkie oboi” – Suyuq gulqog‘ozlar, “Master” – Usta, “Stroy gorod”- Shahar qur, “Mir kraski” – Bo‘yoqlar dunyosi, “Mir (s) sveta” – Ranglar olami, “Klinika Ibn Sino” – Ibn Sino klinikasi, “Aviakassa” – Aviya chiptalari, “Mejkomnatnыe dveri” – Xonalararo eshiklar kabi til va imlo qoidalariga rioya qilinmagan tasvirli yozuvlarning muqobil variantlari tavsiya etildi. Achinarli tomoni shundaki, o'zbek tilidagi yozuvli tasvirlarning aksariyati “Mingchinor” – “Ming Chinor”, “Shohona” – “Shoxon”, “O‘zbek” – “Uzbek” tarzida xato yozilgan.
So'z birikmalarini noto'g'ri qo'llash “Nur kafesi” – “Kafe nur” tarzida yozilgan holatga ham guvoh bo'lish mumkin. O'zlashmagan xorijiy so'zlar orqali “yangi so'zlar” hosil qilish holatlari ham yo'q emas. “Cho‘ntak burger”, “Mebel sity” yoki bevosita ingliz tili qoliplariga ergashish holatlarining uchrashi kuzatildi (“Sher kafe bar”, “Ixtiyor DUNYO Market”, “OK Malika Budur”, “Murzachul donald duck”).
Ayrim joylardagi yozuvli tasvirlarda chiziqcha va nuqtalarning ham noto'g'ri qo'llanilganiga ne deysiz? Masalan, “Mening – ona shahrim Guliston”, “Uz.bek restoran” tarzida.
Bu jarayonda asosiy e'tibor imlo qoidalariga to'g'ri rioya etish va nomlash jarayonida milliy an'analarimizni, urf-odatlarimizni, qadriyatlarimizni inobatga olgan holda yondashish e'tiborga olinishi haqida tavsiyalar berildi. Til va imlo qoidalariga rioya qilish qonun-qoidalari tushuntirildi. Xato yozilgan yoki belgilangan qonunlarga javob bermaydigan yozuvli tasvirlar olib tashlandi.
Birgina Guliston shahridagi yozuvli tasvirlarda yuzdan ortiq ham imloviy, ham uslubiy xatoliklar, ham til qoidalariga rioya qilmaslik holatlari uchrasa, bu son yurtimiz bo'ylab hisoblanganda, qancha bo'lishini tasavvur qilib ko'ring. Bugun yurtimizda turizmni rivojlantirish masalasida qator ishlar amalga oshirilmoqda. Yangi turistik hududlar tashkil etilmoqda. Kelayotgan xorijiy sayyohlar o'z imlomiz va tilimiz qoidalariga bunday bepisandligimiz, loqaydligimizni ko'rib qanday xulosaga kelishini ham o'ylaydigan vaqt keldi, axir!
Ko'pchilik xorijiy atamalardan foydalanayotgan tadbirkorlarning fikrlariga ko'ra, nomlashdagi xorijiy so'zlar jarangdor bo'larmish. Baraka topgur, millating o'zbek bo'lsa, o'z tiling, millatingdan qachon faxr etasan?!—deging keladi. Shunday ekan, sen yuritayotgan MChJ, YaTT yoki boshqa tadbirkorlik sub'yektlari ham senga begona emas. Ularni xorijiy atamalarda nomlash yoki qonunlarga mos bo'lmagan tartibda atash orqali o'zimiz bilib-bilmay millatimizdan, tilimizdan, imlomizdan uyalishimizni namoyon etayotganligimizni anglashimiz kerak. Tasvirli yozuvlardagi nomlarning to'g'ri va aniq yuritilishi milliy qadriyatlarimizga mos bo'lsa, bu insonlarning ko'zini quvnatadi, ta'lim beradi, tarbiya qiladi. Ota-bobolarimiz tomonidan rivojlantirilgan xattotlik san'ati faqatgina go'zal yozuvni emas, to'g'ri yozishni ham o'zida aks ettirgan.
Shu o'rinda bir taklifni ilgari surishni lozim topamiz. Davlat tili to'g'risida qonun bor. Ko'pgina davlatlar qatorida boshqa millat vakillari tillariga hurmatni saqlagan holda tegishli qonunlarda, shu jumladan, “Reklama to'g'risida”gi qonunda ham xorijiy so'zlardan foydalanishni kamaytirish kerak bo'lsa, taqiqlash lozimdir balki.
O'zimizni isloh qilaylik, boshqalar ham bizdan o'rnak olsin. Zotan, bu kabi xato va kamchiliklar faqatgina mas'ullarning harakati bilan bartaraf bo'lib qolmaydi.
Bahrom BOYMURODOV,
jurnalist