Ohlarim yetgaymikin senga borib?..
O'zbekiston va Tojikiston xalq artisti Sherali Jo'rayevni yod etib
Negadir, xonandalardan “kumir”im – yo'q. Ehtimol, bu ashula aytishga layoqatim kamligidandir. Chunki o'zim rubob yo dutor chalib, ko'proq zavq olsam kerak-da. Lekin Hoji Abdulaziz Rasulov, Halima Nosirova, Ma'murjon Uzoqov, Komiljon Otaniyozov, Berta Davidova, Botir Zokirovlar ovozi va ijrosida ajib go'zallik, hech kimnikiga o'xshamagan o'ziga xoslik, balandparvoz ifoda deb hisoblamasangiz, ilohiy bir joziba borligini ich-ichdan his qilaman. Ularning ashula yo qo'shiqlarini eshitsam, ba'zan Allohning shunday qudratiga qoyil qolganimdan beixtiyor yig'lagim ham keladi.
Talabalik yillari afsonaviy xonanda, Sherali Jo'rayev haqida ko'p bahslashardik. Uning sahnada o'zini haddan tashqari erkin tutishi, kutilmaganda o'ng qo'lini tordan bo'shatib, sozni chap qo'lida osiltirib olishi, musiqani xohlagancha buzib, hatto, to'xtatib qo'yib, ashula o'rtasida deklamatsiyaga ham o'tib ketishi mumkinligi va hokazolar yuzasidan ko'p tortishganmiz. Ochig'i, kamina ko'pincha uning tanqidchilari safida bo'lar edim.
Yillar o'tdi. Hofiz tinmay o'zini o'stirdi. Umr bo'yi xalqqa xizmat qildi. To'xtamay yangi-yangi yo'llar, g'oyalar, ohanglar, usullar, uslublar izladi. El-ulusning ko'ngliga kirdi. Shuni isbotladiki, har kim ham xonandalikda u erishgan yuksakdan-yuksak darajaga ko'tarila olmaydi.
Bugun esa bahs-munozaraga hojat yo'q. Shunday buyuk san'atkorimiz oramizdan ketdi. Endi uning ijodiga yalpi holda baho berish mumkin.
Xo'sh, u nimalar qildi?
So'zga oshufta edi. Xonandalikni musiqa va ovoz orqali elga fikr aytish vositasi, deb hisoblar edi. Xonandani bevosita mafkuraviy soha vakili, deb bildi. Xalqqa musiqa va ovoz orqali g'oya berishni maqsad qildi. Ommani shu g'oyalari ortidan ergashtirdi. Axir u so'zini tushunmagan holda birorta ham qo'shiq aytgani yo'q. She'rning so'zini tushunish u yoqda tursin, hatto, so'zini tushuntirmasdan turib ham birorta ashula ijro etmadi.
Bu fikrimizni teranroq tushunib olish uchun mumtoz ashulalar ijro etadigan ayrim xonandalarni kuzating. Necha foizi she'rni tushunib aytadi? Bir xonanda:
– Navoiyning “Qoshi yosinmu deyin…” deb boshlanadigan g'azalini sevib ijro etib kelyapman-u, lekin shu “mudeyin” degan so'zni hech tushunolmayman-da, – degan ekan.
Holbuki, eski o'zbek tilida “mudeyin” degan so'z – mutlaqo yo'q. Bundagi “-mu” hozir “-mi”ga aylangan so'roq qo'shimchasi, “desammikan” ma'nosidagi “deyin” esa – bugun ham tilimizda mavjud, hatto, ba'zi shevalarimizda juda faol qo'llanadi ham.
Hofizning musiqani ba'zan “buzish”i, hatto, uni bir necha soniya to'xtatib qo'yib, deklamatsiyaga o'tib ketishi zamirida ham, aslida, ana o'sha so'zni tinglovchiga obdon yetkazishga bo'lgan kuchlidan-kuchli ilinj yotadi.
She'rni ko'p o'qir edi. Chunki ashula uchun matnni o'zi tanlashi kerak edi-da.
Ba'zi qo'shiqchilarga she'r tutqazsangiz, bir o'qigan bo'ladi-da:
— Aka, buning so'zlari qo'shiqqa tushmas ekan, — deb qo'lingizga qaytarib beradi. “Xo'sh-xo'sh?! — deyman ichimda, – O'zbekiston xalq shoiri, O'zbekiston Qahramoni Erkin Vohidovning “O'zbegim” qasidasi-ku aruz vaznida, ya'ni qo'shiqqa mos ohangda bitilgan, lekin O'zbekiston xalq shoiri, O'zbekiston Qahramoni Abdulla Oripovning “O'zbekiston” qasidasi qo'shiq uchun yozilganmi? Sherali Jo'rayev shuni ham mumtoz bir qo'shiqqa aylantirdi-ku!”.
Ochig'i, bu ikki qo'shiqni xalqimiz O'zbekistonimiz o'z mustaqilligiga erishganiga qadar xuddi bir milliy madhiya yanglig' qabul qildi.
Hofiz bilan ko'p ko'rishmaganmiz. Lekin ba'zi xotiralarim yo'q emas.
Sherali Jo'rayev qattiq qatag'onga, taqiqqa uchragan kezlar. Kamina ham mehnat qiladigan “Tafakkur” jurnalida Alisher Navoiy hayoti va ijodiga bag'ishlangan davra suhbati tashkil etildi. Hofizdan ham material oldik. Maqsadimiz – shuni chiqarsag-u, sekin-sekin u kishiga yo'l ochilsa. Qayoqda, senzura o'tkazmadi.
O'sha kezlari Alisher Navoiy teatrida Toshkent shahri ichki ishlar bosh boshqarmasi navoiyxonlik tadbirini o'tkazdi. Navoiyshunoslardan Suyima G'aniyeva bilan kamina qisqa-qisqa ma'ruza qilgan bo'ldik. Keyin Sherali Jo'rayev shoir g'azallaridan kuyladi. Zaldan o'sha taqiq yillari yaratilib, el orasida juda-juda mashhur bo'lib ketgan “Gulbadan”ni iltimos qilishdi. Teatr sahnasidagi ijrochi to'ppa-to'g'ri qiblaga qarab turadi. To'g'rida esa davlatimizning eng katta idorasi joylashgan. Hofiz:
Ohlarim yetgaymikin senga borib?.. –
degan satrni aytar ekan, qo'llarini cho'zib, o'sha katta idoraga ishora qiladi-da, zimdan kaminaga qarab qo'yadi.
Bugun yashirmayman: o'shanda ich-ichdan u kishi uchun qattiq achinganman.
Har holda, kaminaning qat'iy xulosasi shuki, ijodkorga “siyosatchi” deb qaramaslik, bu toifa kishilarning asosiy fazilati ularning erkinligi ekanini aslo unutmaslik kerak ekan.
O'zi o'sha tadbirga xonandani chaqirishdan maqsad ham axborotda uni ko'rsatib yuborish, shu tariqa “taqiq”ni ochib yuborishga yo'l ochish ilinji bo'lgan.
Birovga ortiqcha rahm qilaversam, onam rahmatli urishib berar edilar: “Qo'y, har kimning rahmini Xudo yesin, sen ko'p rahm qilaverma, Yaratganning qahri kelar ekan…” – derdilar.
Onam rost aytgan ekanlar: 2010 – 2016 yillar kaminaning o'zi ham shu hofizimiz ko'p zahrini totgan taqiqdan ozgina totib ko'rishiga to'g'ri keldi. O'shanda u kishini yana ham ko'proq tushungan bo'ldim.
Shukrki, 2016 yil oxirlaridan hofiz uchun keng yo'l ochildi. Televidenieda bir navoiyxonlik kechasi tashkil etildi. Unda navoiyshunos mutaxassis bir g'azalni qisqa sharhlaydi, keyin u ijro etiladi. Orada Sherali aka:
– Men otamga: “Nega menga “Alisher” deb ot qo'ymagansiz? O'shanda, ehtimol, Navoiyday mashhur bo'lib ketarmidim? – deganman, – dedi.
Shunda shart oldimizda turgan mikrofonni oldim-da:
– Musulmon Sharqi mumtoz badiiyatida “tardi aks” degan san'at – bor. Unda so'zlarning o'rni o'zaro o'zgartirib qo'llanadi. Masalan, shoir avval “Sherali” deydi, keyin “Sher” bilan “Ali” so'zlarining o'rnini almashtirib ishlatadi, “Alisher” bo'ladi. Siz hech armon qilmang: “Sherali” – “Alisher”– dedim.
Bu lutf hofizga ma'qul tushdi. Zaldagilar ham qarsak chalib yubordi.
Taqiqni har kim har xil qabul qiladi. Birov butunlay, birov vaqtincha Vatanni tark etadi. Birov darhol muxolifatga qo'shilib, davlatni yomonlashga o'tib oladi. Boshqa birov tushkun bo'lib, bor ijodini ham boy berib qo'yadi. Sherali Jo'rayevning ijoddan to'xtagani, ig'vo-g'iybatlarga qo'shilgani, siyosatni yomonlaganini eshitmadik. Ochig'i, keyingi paytlarda unda o'z taqdirini Allohning irodasi sifatida talqin etishga moyillik kuchaygan edi. Yaratgan uning ko'nglida ajib bir so'fiylik ham paydo qilgan edi. Bunga talay misollarim bor. Ammo hozir ularni aytishning o'rni emas.
Bir gal 14 fevralda uyida Navoiy va Bobur ruhini yodga olib, bir ehson davrasi tashkil etdi. Poytaxtimizning taniqli-taniqli ziyolilari yig'ilgan edi. Kamina Navoiy ijodi, uning chig'atoy tilida yozilgani, dunyodagi turkiy tillar qarluq-chigil, qipchoq va o'g'uz guruhlariga bo'linishi, lekin o'zbek xalqining ana shu uch katta guruh birligidan iboratligi haqida gapirdim. Keyin taniqli navoiyshunos Olimjon Davlatovdan hofizimizning 70 yoshliklarida yozilib, bir gazetada bosilgan she'rimni o'qib berishini iltimos qildim. Olimjon she'rni avval akaga ko'rsatib oldi.
– Menga noqulay, hozir chiqib ketaman, keyin o'qib berasiz, – debdilar. Shunday qilindi ham.
…Mana, bugun Sherali Jo'rayev oramizda yo'q. Ishonsangiz ham, ishonmasangiz ham, bir gapni aytaman: mahallamizda o'shandan buyon har kuni yo u, yo bu hovlida ovoz kuchaytirgichni eng baland nuqtasiga burab qo'yilgan holda ana shu afsonaviy xonanda qo'shiqlari yangrab turibdi.
San'at o'lmaydi! Haqiqiy san'atkor ham! Demakki, O'zbekiston hamda Tojikiston xalq artisti Sherali Jo'rayev ham!
Keling, yaxshisi o'sha hofiz xonadonida o'qilgan she'rni siz ham bir o'qib ko'ring.
BADIHA
O'zbekiston xalq artisti Sherali Jo'rayev tavalludining 70 yilligiga
Baxshilikning aybi shuki, dil daf'atan
She'r to'qiydi shapir-shupur – badihatan.
Boshqarolmay qolar so'zning yelganini,
Aytib tashlar shunda tilga kelganini.
Tinglang endi, baxshi ko'ngil bir jo'shdi-da,
So'zni so'zga, gapni gapga bir qo'shdi-da.
Qanday zamon boshlanganin bilmaganlar,
Uyg'oninglar, bunga nazar qilmaganlar.
Ziyolini eldan to'sib bo'lmas ekan,
To'sgan bilan chin ziyoli o'lmas ekan.
Kechirdi Haq Havvo, Odam Atolarni,
Nima bo'lar kechirsak biz xatolarni?!
Pichoq sanchib, uni butkul so'ymadilar,
Lek sahnaga chiqishga ham qo'ymadilar.
Qizg'andilar elning mehru vafosidan,
Qo'rqmadilar bir dil chekkan jafosidan.
Soy bo'yida zilol suvga yetmadi-ku,
Boshqalardek yurtin tashlab ketmadi-ku.
Yo hech qachon eliga tosh otmadi-ku,
Sevgan ona Vatanini sotmadi-ku!
Chorak asr o'ksik yurak toza to'ydi,
O'z sabridan, qarang, buyuk haykal qo'ydi.
Xudo elga bir bag'ri keng daho berdi,
Niyatiga loyiq unga saxo berdi.
Bu hofizga yana sahna to'ri bo'ldi,
Kuylagani ashulaning zo'ri bo'ldi.
Sado qaytdi, yetib yurt har darasiga,
“O'zbegim” deb tortgan asl na'rasiga.
Taqiqlarning chorak asri ortda qolsin,
Yutqazgani yillarining haqqin olsin.
Balosini yog'dirmasin endi boshga,
Etmishini hisoblaylik qirq besh yoshga.
2017.06.09.
Sultonmurod OLIM,
Toshkent amaliy fanlar
universiteti professori